Eng-lân (英蘭[1];Eng-gí:England) sīLiân-ha̍p Ông-kok ê chi̍t pō͘-hūn. "Eng-kok" ū-sî sī chí England.
Tī goânEng-gí ho͘-im,England sī tha̍k chò /ˈɪŋɡlənd/. Kó͘ Eng-gí ê goân-thâu sīEnglaland, ì-sù sī "Angle lâng ê thó͘-tē"[2]. Angle lâng sīChá-kî Tiong-sè-kí seng-oa̍h tī Tōa Britain tē-hng êGerman-hē pō͘-cho̍k.
England chit-ê miâ tī Ho̍h-ló-ōe bûn-su ia̍h kháu-gí, pau-koat hiān-chāi í-keng hàn tit ēng ê chāi lāi, ūEng-kok (英國),Tāi-eng-kok (大英國),Âng-mn̂g-kok (紅毛國)[3],Eng-kek-lân (英格蘭)[4],Eng-lân[5][6] téng khoán.
Eng-lân ê pak-pêng sī So͘-kat-lân; sai-pêng sīÀi-ní-lân Hái,Ui-le̍k-sū kapTāi-se-iûⁿ; tī lâm-pêng sīEng-lân Hái-tō; hiòng tang-pêng sīPak-hái.[7]
Tē-hêng ê hong-bīn, Eng-lân ê koân-tō͘ bô koân, chóng-sī tû-liáu óa tang-pō͘ ê só͘-chāi, tōa-hūn lóng m̄-sī te̍k-pia̍t pêⁿ-tháⁿ. Eng-lân ê thó͘-tē it-poaⁿ sī sè-lia̍p kē soaⁿ-lūn cho͘-sêng--ê.Pennine Soaⁿ-lūn,Cotswold Soaⁿ-lūn, kiam chi̍t kóamoor tē-hêng kap lâm-pō͘ êpe̍h-thô͘ (chalk) tē-chit, sī Eng-lân hô-chhoan chú-iàu êpun-chúi tē-hêng.[7]
Só͘ chai-iáⁿ siāng chá tī Eng-lân tē-hng chhut-hiān ê hui hiān-tāi chéng jîn-lūi sīHomo antecessor, Eng-lân chāi-tē só͘ hoat-kiàn ê kut-thâu sio̍k tī 50 bān tang chêng.[8] TīNorfolk êHappisburgh chng, koh ū hoat-kiàn tāi-iok 90 bān tang chêng chè-chō ê jîn-chō-bu̍t. Siōng-bô ū 9 pho sú-chêng jîn-kûn tùi Au-chiu lâm-pêng sóa ji̍p Eng-lân, kî-tiong siāng bóe kûn chêng 15,000 tang chêng to̍h seng-oa̍h tī kin-á-ji̍t êNottinghamshire, Norfolk kapDevon téng só͘-chāi. Tong-sî êPak Hái iáu koh sī pêⁿ-po͘ kap nâ-á-tē. Keng-kòeCh. 4700 nî kàu Ch. 2000 nî kan êSin-chio̍h-khì sî-kî, Eng-lân ê jîn-kháu chiàu ko͘-sǹg chin-ka kàu 300,000 chó-iū. Tī Ch. 3000 nî ê sî, í-keng ū ēng chio̍h-thâu khí ê chhiûⁿ-á hun-keh thó͘-tē.[9]
Lô-má-lâng tī Ch. 55 nî ê sî thâu chi̍t pái chhim-ji̍p Eng-lân. Tong-sî Eng-lân pō͘-cho̍k ê chi̍t ūi siú-léng sīCassivellaunus.Caesar niá kun-tūi hiòngBritain chìn-peng, tāi-seng tīDeal hū-kīn chiūⁿ-hōaⁿ, keng-kòe chē pái chiàn-tò͘ liáu-āu thè-kun. Chóng-sī chit chūn Britain lâm-pō͘ chi̍t kóa pō͘-cho̍k mā khai-sí Lô-má-hòa. KàuClaudius chò Lô-má hông-tè ê sî, chiong-kunAulus Plautius tī Āu 43 nî niá tāi-iok 2 bān lâng ê kun-tūi kòe Eng-lân. ÙiMedway Khe Chiàn-tò͘,Caratacus chhōa-thâu ê chāi-tē kun-tūi hō͘ Lô-má phah-pāi. Liáu-āu Claudius niá peng lâi kàu Eng-lân hiòng chāi-tē siâⁿ-chhīCamulodunum chò siāng bóe ê kong-kek. Chit kái ê chiàn-sū, hō͘ Lô-má khai-sí liáu tùi Eng-lân ê cheng-ho̍k. Āu 47 nî,Boudicca niá-chhōa êIceni pō͘-cho̍k hiòng Lô-má ê thóng-tī hoat-tōng hoán-khòng, chhim-ji̍p liáu pau-koat Tè-kok tē-hng siú-húColchester chāi-lāi ê só͘-chāi. Kàu-bé Boudicca tīWatling Tōa-ke Chiàn-tò͘ chiàn su Lô-má chiong-kunSuetonius Paulinus ê kun-tūi. Tī Lô-má sî-kî, Eng-lân ê káng-kháu, kim-sio̍k kap cho͘-sòe ū pang-chō͘ Lô-má siong-gia̍p ê chok-iōng. Āu--lâi chia mā piàn chò sī Au-chiu ê lông-sán-tē.[10]
430 nî ê sî, chi̍t kóa sió ông-kok só͘ cho͘-sêng ê liân-bêng thâu-lângVortigern, chhōeSaxon lâng chòiông-peng lâi tùi-khòng So͘-kat-lâng êPict lâng kap chi̍t kóaÀi-ní-lân sè-le̍k. Pict lâng hòng-khì chhim-ji̍p liáu-āu, Saxon iông-peng siu bô só͘-hùi, soah tùiTang Anglia tē-hng khai-sí hoán-loān, in hiòngThames Valley tē-hng hoat-tián, koh ín--lâi lēng-gōa ê German pō͘-cho̍k, pau-koatAngle lâng, Saxon lâng,Frisia lâng, kapJute lâng. Chia-ê pō͘-cho̍k tāi-seng sī tīThames Kang,Trent Kang kapHumber Kang iân-sòaⁿ hoat-tián. In tī 6 sè-kí ê sî hō͘ le̍k-sú-ka chheng chòAnglo-Saxon lâng. Kàu 540 nî-tāi, tùiAi-ki̍p hiòng kui-ê Lô-má-hòa sè-kài thoân chhut--lâi chi̍t kái un-e̍k, ū-ê gián-kiù kè-sǹg tong-sî 3, 4 pah-bān jîn-khái kiám kah chhun 1 pah-bān chó-iū. Un-e̍k tùi chāi-tē ê jîn-kûn phò-hoāi pí Anglo-Saxon lâng koh khah giâm-tiōng, sī Anglo-Saxon thang kè-sio̍k hiòng sai-pêng khok-tiong ê goân-in chi it. Saxon ê chi̍t ūi thâu-lângCeawlin pa̍t tī 577 nî ê sî hoat-tián khì kàuCirencester,Gloucester, kapBath; i-ê sè-le̍k āu-bóe koh hiòng Eng-lân tiong-ng thàng kòe, pek cháu chāi-tē ê kok-ông. Tang-tiong ia̍h ū-ê chāi-tē jîn-kûn sóa hiòng Hoat-lân-se sai-pak-pêng êArmorica, sán-seng chi̍t kûn kiòBreton lâng ê cho̍k-hē.[11][kái 1]
9 sè-kí chhe, Eng-lân ūWessex,Mercia kapNorthumbria 3 ê chú-iàu ông-kok, lēng-gōa koh ūTang Anglia,Kent,Sussex kapEssex 4-ê khah sió ê ông-kok. Chá-chêng, tī 790 nî ê sî-chūn, ū chi̍t tīnNorse lâng tùiDorset hái-hōaⁿ chhim-ji̍p Eng-lân. Sòa--lo̍h-lâi kúi tang, in chìn chi̍t pō͘ kong-kek chē-ê só͘-chāi. Liáu-āu koh lâiTan-be̍h-lâng, in chú-iàu kongKent kapTang Anglia. Ùi Kent êSandwich hū-kīn, hoat-seng liáu Eng-lân siāng chá ê chi̍t pái hái-chiàn.866 nî, Tan-be̍h-lâng chiàm-niá liáuYork. Liáu-āu koh hiòngNottingham chhim-lio̍k, kàu-bóe Northumberland kap Tang Anglia lóng siū in khòng-chè. Kàu 870 nî ê sî, Tan-be̍h-lâng chìn tīReading an-iâⁿ, chún-pī hiòng Wessex Ông-kok hoat-peng.[12]
Eng-lân êAlfred Tāi-ông to̍h sī tī chit chūn tek-sè. Keng-kòe chē pái chiàn-su liáu-āu, i ēng chîⁿ siu-bé Tan-be̍h kun-tūi, hō͘ hia Tan-be̍h-lâng thè tńg Lûn-tun, chit-ê sî-kî Alfred sǹg sī Tan-be̍h sè-le̍k ê phoan-chú. Liáu-āu Alfred koh tīChippenham chiàn-pāi, liû-bông kòeSomerset tē-hng. I ùiAthelney khí siat chi̍t chō iàu-sài. 878 nî ê chhun-thiⁿ, Alfred Tāi-ông niá Somerset,Wiltshire, kap pō͘-hūnHampshire ê kun-tūi khì kàu chi̍t-ê hō chò “Egbert ê Chio̍h-thâu” (Egbert’s Stone) ê só͘-chāi. Tī Wiltshire êEdington i kap Tan-be̍h thâu-lângGuthrum ê kun-tūi khíEdington Chiàn-tò͘, lo̍h-bé phah iâⁿ. Liáu-āu Guthrum chiap-siū kiat-kó jî-chhiá kap chē-ê chí-hui-koaⁿ siū-sé ji̍p Ki-tok-kàu.[12]
Tan-be̍h-lâng, mā hō chòViking lâng, tī 10 sè-kí bóe oa-ná koh tī Eng-lân oa̍h-tāng. Eng-lân ê kun-chúEthelred chūMaldon Chiàn-tò͘ chiàn-pāi liáu-āu to̍h chē pái hiòng Tan-be̍h-lâng ê sè-le̍k la̍p sòe-kim. Tan-be̍h-ôngSwein Forkbeard koh tī 1013 nî kap hāu-seⁿCanute chhōa chûn-tūi kòe Eng-lân, chiàⁿ iâⁿ Ethelred ê sè-le̍k. Canute tī 1016 nî tit tio̍h ông-ūi; chiūⁿ-ūi liáu-āu to̍h khai-sí thâi Eng-lân hôa-cho̍k. I mā choán sìn Ki-tok-kàu, koh chham goân-té Ethelred ê bó͘Emma kiat-hun. Canute tī Eng-lân kiàn-li̍p tiat-sū, koh chū-chheng sī So͘-kat-lân, Ài-ní-lân kiam Ui-le̍k-sū ê kun-chú. I hi-chūn oa-ná sī Tan-be̍h kiam Nô͘-ui ê ông. 1035 nî Canute kòe-sin, keng-kòe in kiáⁿHarold Harefoot kapHarthacanute ê té-chām thóng-tī, āu--lâi khoân-le̍k thoân kàu Ethelred kap Emma ê hāu-seⁿEdward khì. 1043 nî siū ka-bián liáu-āu, Edward to̍h siat chi̍t kóa lī-ek Normandy sè-le̍k ê chèng-chhek, chhan-chhiūⁿ pun Lûn-tun ê bé-thâu hō͘Rouen ê seng-lí-lâng.[13]
- Ackroyd, Peter (2012).Foundation: The History of England Volume I. Macmillan.ISBN 9780330544283.
