აფრიკა —დიხაუჩაშ ართ-ართიკონტინენტი . ფართობი გოხოლუაშ კოკეფწკჷმა ართო აკმადგინანს 30,22 მლნ. კმ²–ის, მახორობა — 900 მილიონი ადამიერს (დიხაუჩაშ მახორობაშ 14%). კონტინენტეფს შქას თე მუნაჩემით თინა კინმოსქიდუ ხვალეევრაზიას . უკინებჷ დიხაუჩაშ ედომუშამი ჟიდოხიშ 6%, დო სქირონაშ 20,4%.
აფრიკა, გჷშაკერძაფილო ცენტრალური ბჟაეიოლ აფრიკა, მენცარეფშეადამიერიშ გოჭყაფაშ აბანო იკოროცხუ, ნამუსჷთ ადასურენს ორდოშიან ჰომინიდეფიშ მეგორაფა დო თაშნეშე გვიანიშ (დოთარიღაფილი 7 მილიონი წანათ) ადამიერიშ კჷნოხონეფიშ დოხორინეფი, თინეფ შქასSahelanthropus tchadensis ,Africanus ,Homo Erectus , ნამუეფიშ შქას არძაშე ორდოშიან ადამიერეფქ მეხოლაფირო 200 000 წანაშ წოხოლე მუკორჩქინდეს.
აფრიკაეკვატორიშ ჟირხოლო ჸურე გჷთმიზინდუ დო ანდა კლიმატურ ორტყაფუს იკათუანს. თინა აკა კონტინენტი რე, ნამუთ ოორუეშ დო ობჟათეშ ზჷმიერ ორტყაფუს განჭუ.
აფრი რდჷ ოორუე აფრიკას კართაგენწკჷმა დოხორელი მუზმარენი კათაშ ჯოხო. რომაული სუფიქსი „-კა“ შანენს „ქიანას ვარა დიხას“. შხვა წყუეფით თე ზიტყვაშ გოშიფრუა თენერო შილებე:
ლათინური ზიტყვა aprica, შანენს „ბჟალარას“; ბერძენული ზიტყვა „aphrike“, შანენს „ჩხურუშ უმშო“. თე თეორია წჷმარინუ ისტორიკოს ლეო აფრიკანუსიქ (1488-1554), ნამუშ არზით ბერძენული ზიტყვაშა ფრიკე (φρίκη შანენს „რგილს დო კონწარს“), მერხველაფაშ დუდსართი რე „ა-“ გეძინელო თინა მიოწურუანს დიხაშა, ნამუთ დუდიშული რე სირგილაშე დო სიკონწარაშენ. აფრიკაშ ტოპოგრაფია აფრიკას ომძღჷატლანტიშ დოინდოეთიშ ოკიანეეფი,სქირონაშქა დოჭითა ზუღეფი. ევროპაშე გჷშმერთუგიბლარტარიშ ინწრო სიროტით, დო სუეციშ ჸალით, ნამუსჷთსუეციშ არხი რე გოჸუნაფილინ, არსხუაფუ აზიას. აფრიკაშ უკაბეტაში ნორთი ტროპიკულ ორტყაფუს იდვალუაფუ. უძგალაშ ოორუე დო ობჟათე ნორთეფი იდვალუაფუ სუბტროპიკეფს. უძგალაში ოორუე დო ობჟათე ჭურჭულეფიშ შქას გოძვენა 8000 კმ–იე დო უძგალაშ ბჟადალ დო ბჟაეიოლ ჭურჭულეფს შქას გოძვენა 7500 კმ. ოძგაშე ღოზი შხვა კონტინენტეფწკჷმა ალაზჷმაფათ დაღარას რე გორთილი, თიშ სიგჷნძა აკმადგინანს 26000 კმ–ის (ალაზჷმაფაშოევროპაშ ოძგაშე ღოზიშ სიგჷრძა რე 32000 კმ, მუჟამსჷთ თინა ფართობით სუმშა მერკე რე აფრიკაშე).
აფრიკას ორხველჷკოკეფი :მადაგასკარი ,პემბა ,ზანზიბარი ,მაფია ,სოკორტა ,მასკარენიშ ,ამირანტიშ ,სეიშელიშ ,კომორიშ ,მადეირა ,წვანე კოდმეშ ,კანარიშ ,პრინსიპი ,სან–ტომე ,ანობონი ,ფერნანდო–პო ,ამაღალებაშ ,წმ. ელენეშ ,ტრისტან–დო–კუნიაშ .
ჩქონეფს შქას უკაბეტაში რესომალიშ ჩქონი .
კაბეტიტობეფი რე:ვიქტორია ,ალბერტი ,ედუარდი ,კივუ ,ტანგანიიკა .
უკაბეტაშიწყარმალუეფი რე:კონგო ,ნილოსი ,ნიგერი ,ზამბეზი ,ორანჟი .
შანულამიგვალეფიშ სისტემეფი რე: ოორუეშეატლასიშ გვალეფი , ბჟაეიოლშეეთიოპიაშ გვალეფი , ობჟათეშედრაკონიშ გვალეფი .
უმაღალაში კონკა რეკილიმანჯარო (5895 მ.).
აფრიკაშ ტერიტორიას იდვალუაფუმოსოფელიშ უკაბეტაშიტიოზი საჰარა .
აფრიკას რთჷნა გეჸვენჯი გეოგრაფიული ნორთეფო:
აფრიკაშ არძაშე უმაღალაში გვალაკილიმანჯარო . გვალა კენია. აფრიკაშრელიეფი დიხაუჩაშ ტყებიშ გოვითარაფაშა დო გალენი პროცესეფიშ ქიმინჯალაშა რე დოჸუნელი. აფრიკაშ კონტინენტის 200-შენო 1000 მ-შახ სიმაღალაშდჷკი რელიეფი უმონს,კონტინენტის ვა რე მაღალი დო კაბეტი გოძვენას გინოზინდილიგვალამი სისტემეფი. აფრიკას ოსხირო გეუძჷ უჯვეშაში ბაქანი, ნამუთ შორი ულირს ართ-ართი კაბეტი კონტინენტიშ -გონდვანაშ აკოდგინალუაშა მიშმეშჷ. ართ ბორჯის თაქ ეჸონილ გვალამ სისტემეფქ გალენი ნძალეფიშ გენჭირათ აკოცჷ დო რზენო გჷნირთჷ. გვალეფიშ აბანს ქვერსემ რეღმაშნერ დჷკეფქ გორჩქინდჷ, ნამუეფსჷთ მელე-მოლე ეჸონილი რე კრისტალური მასივეფი.
დინოხოლენი ნძალეფიშ გაულათ მინ დიხას ბაქანიშ ოსხირქ გეიკინჷ, მუშ გეშათ მაღალიგაბარეფქ გორჩქინდჷ (ეთიოპიაშ ,ბჟაეიოლ აფრიკაშ დო შხვა), დო მინ დიხას დიკინჷ დო გორჩქინდჷ კაბეტქვიბეფქ (ჩადის ,კონგოშ ,კალაჰარიშ დო შხვა). თე ყარაფის ალაჸუნდჷდიხაუჩაშ ტყებიშ ხუალა, ჰორსტეფიშ დო გარაბენეფიშ გოჭყაფა,დიხაშნწალუეფი დოვულკანეფი . ბჟაეიოლ აფრიკას გოჸუნს დიხაუჩაშ არძაშე უკაბეტაშიხუალაშ ღოზი , ნამუქჷთარაბეთიშ ბაქანი გამკაჩილითუაფრიკაშ ბაქანს . თინაეთიოპიაშ გვალონაშ მუკულათ წყარმალუზამბეზიშახ იგჷნძორებუ. თაქ გჷნმიყარებუ ლითოსფერული ფილეფი, თეშენი შხირი რე დიხაშნწალუეფი დო ვულკანეფიშ ეშაგორგოთუეფი.
ჟიდოხიშ სიმაღალაშ მეჯინათ, აფრიკას ჟჷრი ნორთო რთჷნა: ჭალენ აფრიკა (ოორუე დობჟადალი ), სოდე სიმაღალა მორჩილ გჷმჷნარკეფიშ მოხ, 1000 მეტრიშე მერკე რე დო, მაღალი აფრიკა (ბჟაეიოლ დოობჟათე ), სოდე სიმაღალა 1000 მეტრაშ უმოსი რე. ოორუე დო ბჟადალ აფრიკაშ ჟიდოხი უმენტაშო კონტინენტური დო ზუღური დჷნოლექი ქანეფით რე აკოგაფილი. თე ტერიტორიეფი ხანგჷრძე ბორჯიშ მალობასზუღას უკებუდჷ.საჰარაშ ცენტრის ეჸონილი რე კრისტალური დო ვულკანური ქანეფით აკოგაფილი გვალამი მასივეფი.
კონტინენტიშ ოორუე-ბჟადალ პერიფერიასატლასიშ გვალეფი იდვალუაფუ. გვალეფიშ ოორუექჷნდჷრეფი ახალი გჷნაჭყეფი რე დო თიქალპეფიშ დოკავკაციონიშ გვალეფწკჷმა ართო გიჭყჷ დო ობჟათე-ბჟადალ პერიფერიასკაპიშ ჯვეში გვალეფი იდვალუაფუ. აფრიკაშ ბჟაეიოლ ნორთი მაღალი, დიხაუჩაშ ტყებიშ ყარაფით გოახალაფირი აფრიკაშ გვალეფს უკინებჷ. თაქ იდვალუაფუ კონტინენტიშ უმაღალაში კონკა, ვულკანეფი -კილიმანჯარო ,კენია დო შხვა. კილიმანჯარო ზიტყვა ზიტყვათ„მარწკინე გვალას“ შანენს. ვულკანს სუმი წვანჯი უღჷ დოეკვატორულ ორტყაფუს დვალაშ უმკუჯინუო, თე კონკეფი ირიათო თირამიე.
აფრიკა სარგებელი დინოხურიშ სიდიდარათ დო მიარეობათ გჷშმეგორუ. მინი ობადეში უკაბეტაში რე მოსოფელის, ანდანე — ართ-ართი უკაბეტაში. თინეფიშ დვალაფა გოპიჯალაფილი რე დიხაუჩაშ ტყებიშ ანგარიათ დო თიშ გოვითარაფაშ ისტორიათ. თიშ გურშენ ნამუდა აფრიკას უმონს მაგმური ქანეფი, თინა გჷშაკერძაფილო დიდარიემადენური სარგებელი დინოხურიშით.ობჟათე დობჟაეიოლი აფრიკას თინეფი ტონბას ვა რენა დვალირი, თიშენ ნამუდა ჯვეში კრისტალური ქანეფი დიხაუჩაშ ჟიდოხიწკჷმა ხოლოს იდვალუაფუ. აფრიკა დიდარიებოქსიტეფით ,ურანით ,მარგანეცით ,ორქოთ პლატინათ ,უჩა ლითონეფით დო შხვა.
კონტინენტიშ ალაზჷმაფათ წალენ აბანეფს, სოდგათ დჷნოლექი ქანეფი უმონსჷნ, დჷნოლექი გოჭყაფაშ სარგებელი დინოხურიშ აფხვადუნა:ქუანოშქერი , შხვადოშხვა ტიპიშჯიმუ დო შხვა. ოორუე ნორთის დოგვინეაშ ჸუჯიშ ოძგაშეეფს მეგორაფილიენავთობიშ კაბეტი ნოზირშა. აფრიკა დიდარიეფოსფორიტეფით , ნამუეფიშეთ სასუქის ახაზირენა. თიში საბადოეფი ჯინჯიერო კონტინენტიშ ოორუეს იდვალუაფუ.
აფრიკაში დო მოსოფელიშ არძაშე გინძე წყარმალუნილოსი . აფრიკაშ არძაშე ხვეიანი წყარმალუკონგო . წყარგიმალაფუ ვიქტორია. წყარმალუეფიშ რშვილი კონტინენტის ვამანგურო რე დორთილი, მუთ რელიეფიშა დოჰავაშა , გჷშაკერძაფილონოლექეფიშ დორთუალაშა რე მერსხილი.რელიეფიშე გჷმჷმალი წყარმალუეფიშ კაბეტი ნორთიატლანტაშ ოკიანეს ენაკათუ, თიშენი, ნამუდა თარი წყარგჷმართუ ბჟაეიოლ აფრიკას გუთმურს.კონტინენტიშ 1/3 დინოხოლენ გოჸორს ორხველჷ. აფრიკაშ წყარმალუეფი ოკუჩხურობურო დვალირი გაბარეფს კვათჷნს, ახასიათენაწყარგიმალაფუეფი დოჭორომეფი , თაშ ნამდა თინეფი სიგჷნძაშა ონიშოლო ვაგმოდირთუ, მანგიორი ჰიდროგრაფიათ დიდარეფი რენა. აფრიკაშ კონტინენტის წყარმალუეფიშ ალაზიმაფათ ფშხირი რშვილი დჷმახასიათაფალიე ეკვატორულ დო სუბეკვატორულ ორტყაფუეფშო. ძალამ ჭიჭე რე წყარმალუეფი ტიოზეფს. თაქ აფხვადუნა წყარმალუეფიშ მიარე სქირე კალაპოტეფი — ვადეფი, ნამუეფუთ წყარით ხვალე ხელერდიშ ჟამს ეთმიფშაფუ. აფრიკაშ წყარმალუეფიშ უმენტაშობა ჭვემაშ წყარით ეთმიჯუმუაფუ, მარა თინეფიშ რეჟიმი გოშხვაფერაფილიე დო მერსხუაფილიე ნოლექიშ სეზონურ დორთუალაშა. წყარმალუეფი, ნამუეფით მუზმარენ კლიმატურ ორტყაფუს მითმეურსჷნ, რთული რეჟიმით იხასიათებუ. თე კუნთხუთ ტიპობური რე წყარმალუ ნილოსი.
ნილოსი სიგჷნძათმოსოფელიშ მაართა (6671კმ .)წყარმალუ რე (ნამთინე მარკვიე თის მაჟჷრა აბანს ორინუანს). თინა დუცბჟაეიოლ აფრიკაშ გაბარს ეთმეჭოფუნც დოვიქტორიაშ ტობაშა ინმურს. ნილოსიშ ოდუდეში წყარმალურუკარარა (კაგერიშ ნადუ), ნამუთ დინაკათუ ვიქტორიაშ ტობას დო გჷშმურს ვიქტორია-ნილოსიშ სახეთ. ნილოსიშ ოდუდეს უმოღეთ გორუნდჷდევიდ ლივინგსტონი , თიშ ოდუდეს მიოგორუინგლისიშ ექსპედიციაქდ. სპიკიშ დუდობათ. თიში ოდუდეშ მეგორაფაწკჷმა სპიკიქლონდონშა ოჯღონჷტელეგრამა , ნამუსუთ გეოგრაფიული მეგორაფაშ ისტორიას არძაშე კუნტათ კოროცხჷნა:„ნილოსი დოდგინელი რე„ . ჟიმოლენი მალუობას, წყარმალუშ ონჭირე ლეხერს, ჭორომეფი დოწყარგიმალაფუეფიე . დჷკიშა გიშულაჟამს წყარმალუ რჩქალას მეურს დოჩე ნილოსიშ ჯოხოთ რე ჩინებული. ნოღახართუმწკჷმა თის მითმიარსხუაფუცაშფერი ნილოსი , მუშ გურშენით წყარმალუ ჟირშა უმოს ფართოთ გინმირთუ დო თაურეშე უკვე ნილოსიშ ჯოხოთ მეურს. ცაშფერი ნილოსი არძაშე ხვეწყარამი ნადუ რე. თინა ეთიოპიაშ გვალონას,ტანაშ ტობაშე გჷმოურს. შქა მალუობას ნილოსი კრისტალური ქანეფით ეგაფილ პლატოს ორთუ დო გჷთმარჩქინანს ჭორომეფს, მუთ ორდო ხეს უჩალუნდჷ ნიშალუას.ასუანიშ კაშხალიშ ეგაფაშ უკული წყარმალუს წყარიშ დონექ ეიკინჷ დო ნიშალაქჷთ შიოლებერო გჷნირთჷ. მიშაკათაფუს,სქირონაშქა ზუღას , წყარმალუ ფართოდელტას გჷთმარჩქინანს, ნამუშ აბანსჷთ ულირს სქირონაშქა ზუღაშ ჸუჯი ჸოფე. დელტას გორჩქინელიე ჭიე-ჭიეტობეფი , ნამუეფუთ წყარმალუშ ნაღელი აკნაცჷმ მოღეთ რე ზუღაშე გჷმორთილი.
აფრიკას არძაშე წყარხვეიამი დო სიგინძათ მაჟჷრა (4320 კმ) წყარმალუეკონგო . წყარხვეიამობათ დო აუზიშ სიდიდათ თინა ხვალე წყარმალუამაზონს ეკოთხოზჷ. წყარმალუ ჟირ აბანს კვათჷნსეკვატორს დო ედომუშამ წანას წყარხვეიამიე. კონგო ოკუჩხარობური გაბარს მეურს, ათეშენ თიშ ლეხერს ანდა ჭორომი დო ოხარჩალაია რე. ნიშობათ ხვალე წყარმალუშ შქა მალობაშ ფარგლეფს რე შიოლებერი, სოდგათ თინა ფართო ლეხერს აკმოქიმინჷნს. თაქ კალაპოტიშ სიგინძა 20 კმ-იე. წყარმალუ კონგო დელტას ვა წჷმარინუანს.
სიგინძათ დო აუზიშ ფართობით, აფრიკაშ მასუმა წყარმალუ რენიგერი . შქა მალობას თინა რზენიშ წყარმალუ რე, ჟიდონ დო თუდონ მალობეფს ბრელიე ჭორომეფი დო ოხარჩალაიეფი. წყარმალუ შორ გოძვენაშა კვათჷნს სქირე ტერიტორიეფს. მიშმაკათაფუწკჷმა ნიგერი დელტას წჷმარინუანს.
აფრიკაშ არძაშე კაბეტი ტობა ვიქტორია. 1991 წანაშ პირელსტანაშ ტობაშა გინოღალირი სატელიტური ფოტო. თე ტობას უძჷ ოდედეცაშფერი ნილოსი . ზამბეზი ინდოეთიშ ოკიანეშ არძაშე კაბეტიწყარმალუ რე. თაქ რე მოსოფელიშ ართ-ართი უკაბეტაში ოხარჩალაიავიქტორია . 180 მეტრიშ სიგანაშ წყარმალუ 120 მეტრაშ ოკუჩხუშე გჷმოურს ონჭირე ლეხერშა. ოხარჩალაია ვიქტორია ორთაშ საოცარი მოლინა რე. ლეხერი ოხარჩალაიაწკჷმა ალაზიმაფათ 13-შა უმოს ონჭირე რე. ოხარჩალაიაშ აბანურ ჯოხოდვალა რე „ჩონგუე “, მუთ „ცაშორტყაფუს“ ვარა „ცაშორტყაფუშ აბანს“ შანენს. რე მაჟჷრა ჯოხოთ „მოიზი-ოატუნია “ მუთ „მალუ კუმას“ შანენს.დო ჯოხო ვიქტორია დ. ლივინგსტონქინგლისიშ დედჷფალიშ პატიოცემელო ქიგიოდუ. შანულამ წყარმალუეფიე თაშნეშეორენჟი დოლიმპომპო .
არძაშე კაბეტიტობა ბჟაეიოლ აფრიკაშ გაბარს, ხუალაშ ზონას იდვალუაფუ, ათეშენ თინეფიშ ქუაბულეფს მოგინძო ფორმა უღუნა. თე ტობეფი მუჭოთ წესინ, მაღალი დო კინდღჷკართამი გვალეფით რე გოლუაფირი. თაქ დვალირ ტობეფს ჯინჯიერო გინძე ფორმა უღუნა დო სიტომბათ იშიკერძებუნა, ათე კუნთხუთ კლასიკური მაგალითიეტანგანიკაშ ტობა სიგანა 50-80 კმ-იე, სიგინძა 650 კმ. თინა არძაშე გინძე რე დიხაუჩაშ ლიგე ტობეფს შქას, დო სიტომბათ ხვალებაიკალიშ ტობას ეკოთხოზჷ. ათეწკჷმა, ფართობით მაჟჷრა აბანს რე აფრიკაშ ტობეფს შქას დო ჟირშა უმოს ნორკე რე, ვინდარო ტობავიქტორია . ტობაშ გოლუაფას მაღალი გვალეფი იდვალუაფუ , ნამუთ ბრელ აბანს ქირქეამ გვალაშ კართეფით მანგას ტობაშა დინმოურს დო მაღალ-ფლატეეფამ ოძგაშეს გაჭყანს. დევიდ ლივინგსტონი თაშ ეთმომჭარჷნა ტანგანიკას.ოშ წანაშ წოხოლენი ეჭარუათ, სქირონას ტყარი შურდგჷმილეფქ დახე ვადოსკიდეს, მარა ტობაშ ფლორა დო ფაუნა გვარიანი დიდარიე. ხვალეჩხომეფიშ 205 ბუნას კოროცხჷნა, ნამუეფიშენ 70 %ენდემურიე .
ვიქტორიაშ ტობა ფართობით უკაბეტაში რე აფრიკას. თინა ბაქანიშ ფერდია ორმოს იდვალუაფუ, ზუღაშ დონეშე 1134 მ-შა დო ტომბა ვარე. ოშქარი სიტომბა 40 მ რე.თინა თინერი კაბეტი რე, ნამუდა ევროპალეფი დო შხვეფით, თიშე იჩიებუნა ვარ მუჭოთ ტობაშ, თაშნეშეზუღაშენ . აბანური მახორუეფი უძახუნა „იანც -ის“, მუთბანტუშ ნინაშა „დიდ წყარს“ შანენს. სპიკიქ თის ვიქტორია, ნიანცა გიოდუ. ტობაშ ოძგაშეეფი ძალამი დორთილიე, მინდიხას წალენი დო ბირტყა რე, აბან-აბან დოჭირაკილიე. ნამთინე დიხას სავანა რე, ნამთინეს ხშირი, რუმე-წვანე ფურცელამი ტყალეფიე დო შხვადო საოფეტეო-საორინჯალი სავარგულეფიე.
ტობაჩადი — წყარმარჩხა რე, დორე, სიტომბა 4-7 მ-იე, იდვალუაფუსუდანიშ რზენს . თიში წყარიშ სარკეშ ფართობი მერცხუაფილიე ნოლექეფშა დო თი წყარმალუეფიშ რეჟიმშა, ნამუეფით თიშა ალეკათუნა, ათეშენი ჭვემამ პერიოდის თინა მინშა ჟირშა იძინანს. ტობაშ ოძგაშეეფი ჭყენჭყონამი რე. ბჟაეიოლ აფრიკას თაშნეშე შანულამი ტობეფიერუდოლფი ,ნიასა ,ტანა დო შხვა.
ნჯილო .ეკვატორული ტყა ბრელი ძვირფასიჩანარიშ სამშობლო რე. არძასე გოფაჩილიეზეთიშ პალმა , ნამუშ ნაყოფიშეპალმითის ოფუნუანა. ბრელი ძვირფასი ჯაშ მერქანიშე ხაზირანა ავეჯის დო გიმუღუნა თანჯაშ გალონაშა, მაგალითო,აბანოზიშ ჯა . ეკვატორული ტყალეფიშსშურდგჷმილეფიშ სამყარო დიდარიე დო მიარეფერამიე. თინეფიშ უმენტაშობა ჯალეფს გილახორანა.მაფურინჯეეფიშ ჭანჯეფიშ დომაგირგონეეფიშ გალე, ჯალეფს გილახორანა მიარერიცხუამიმაიმუნეფი , თინეფ შქასშიმპანზეეფი . დიხას ოხორანა ფუნჯაჸუჯამ ღეჯეფი,ანთარი , ჭიფე ბოჭოკამი -აფრიკული ირემი , ნამუთ 40 სმ სიმაღალაშიე.კატუშ ზჷმაშჯუკუ ანტილოპა დო შხვა. ტყაშძგაშეფიშ დო წყარმაკინეეფიშ ოძგაშეეფწკჷმა აფხვადუნადიხაუჩაშ ართ-ართი ვანაფერი შურდგჷმილი,ჯუკუ ბეჰემოტი ,ჟირაფიშ მოჯგირეოკაპი , ნამუთ ხვალე აფრიკასიე. ეკვატორული ტყალეფიშ არძაშე კაბეტი მახვამილაფარი რეავაზა , მიჸუნგებულ, მიკოჭყოლადირ აბანეფს ოხორანაგორილეფი . ტყაშ არძა იარუსის ხებუტუტიეფი . თინეფიშ ნამთინე ბუნა, თაშნე გედვალირმომთაბარე ჭკიჭკიტიეფი , გინძე კოლონებო გინოაბანუაჟამს, შარას იფრელს ანადგურენა. ტყალეფსჭანჯეფიშ კაბეტი მუდანობა რე.
ფინიკიშ პალმასაჰარას ,ერგ-შებიშ ოაზისი. გვერდოტიოზეფიშ თანჯეფწკჷმა, სოდგათ ჭვემეფიშ სეზონი 2-3 თუთა რე, იჭყაფუ გოტიოზაფილისავანა . აფრიკული სავანაშ დჷმახასიათაფალი ჯა რებაობაბი . თიშ სავანაშ დარაჯისით უძახჷნა. ჭვემამ პერიოდის იშიკერძებუ გოფაჩილი ნოველეფით დო ჭიფე, ღილე წვანე ფერიშ ფურცელეფით. სქირე პერიოდის თინა იტარკალებუ. ვარაუდენა, ნამუდა ბაობაბი 4-5 ვითოში წანერი რე. თინა გიგანტურიჯა რე, თიში დიამეტრი 10 მეტრიშახ რე. მერქანი წყარითიე გოჟიჟინაფილი, მუთით თინა სქირე პერიოდეფს ეთმიჯუმანს დუს.მოსოფელის სოთინ ვა რე თაშ მიარეთ შაყარელი შურდგჷმილეფი მუჭოთ აფრიკაშ სავანეს, დო გჷშაკერძაფილო დოლოშ ადიარე შურდგჷმილეფი:ანტილოპაშ შხვადოშხვა ბუნა,ზებრა ,ჟირაფი , დოლოშმადიარეეფ შქას უკაბეტაში შურდგჷმილი რემუნჭყვი ,ტყარი კამბეში ,ფალორქა , წყარმალუეფიშ დო ტობეფიშ ოძგაშეეფს აფხვადუნაბეჰემოტი .
კაბეტი შურდგჷმილეფიშ მიარეფერუანობა, აფრიკულიფაუნაშ დჷმახასიათაფალი შანი რე. დოლოშმადიარეეფიშ ირიათონ ალმაშარეეფი რენა მახვამილაფარეფი:ჰეპარდი ,ტურა ,ავაზა ,ნჯილო . წყარმალუეფს ინოხენანიანგეფი . სავანა ძალამი დიდარი რემაფურინჯეეფით . თაქ რე ართ-ართი არძაშე ჭიჭე დო უსქვამაში მაფურინჯეეფი -მენექტრე , თაშნეშე დიხაუჩაშ უკაბეტაში მაფურინჯეაფრიკული სირაქლემა . თაშნეშე რემარიბუ , ნამუთ ხვალე აფრიკას ამხვადუნა. სავანას ურჩქვანილოთ ბრელითერმიტი რე. მახორობას უკაბეტაშ გავალს მეთმიორინუანსჭანდი ცეცე . თის გინმუღუ ორინჯიშ დო ადამიერიშ ლახარაშ გჷმჷმაჭანაფალი ბაცილეფი, მუთ ხშირას ჟჷრხოლოშო მანებელი რე.
კოლონიური უღუშ დათხინაფაშ უკული აფრიკას დიდო გაჩამუ გური ველური ორთაშ თხილუას. თე ღანკით ირწანიერო იძინანს ორთაშ ოთხილარი ტერიტორიეფიშ (ნაკძალეფიშ დონაციონალურ პარკეფიშ ) მუდანობა დო ფართობი. გჷშკერძაფილო ბრელი რე თინაობჟათე დობჟაეიოლ აფრიკას . მინი თინეფიშე მაგ:სერენგეტი ,კრიუგერი ,ცაავო დო შხვეფი მოსოფელის ჩინებული რე. მეღებული ზჷმუეფიშ ჭყოლოფათ ეშალაფაშ შარაშა გერინელი შურდგჷმილეფიშ რიცხუ თაქ მორკებულიე.
ლუსი, Australopithecus afarensis პალეოანთროპოლოგეფიშ უმენტაშობა აფრიკას დიხაუჩაშ უჯვეშაშ დოხორაფილ ტერიტორიათ კოროცხჷნა, სოჸურეშეთ ადამიერეფქ მოლართეს. მა-20 ოშწანურაშ შქა წანეფს ანთროპოლოგეფქ თე კონტინეტის მიოგორეს ადამიერეფიშ საქვარუაშ მიარე მადასურაფალ არქეოლოგიური ნიბთეფს, ნამუთ 7 მილიონი წანათ ითარიღებუ. თაქ მეგორაფილი ადამიერიშნერი მაიმუნეფიშ ტიპეფიშ ნოსქილედეფი მიოწურუანს თინეფშე ათეხანური ადამიერეფიშ ბადებაშა. თაქ მეგორაფილ ტიპეფიშ შქასიე Australopithecus afarensis (რადიომეტრულო დოთარიღაფილი ჯვშ. წ. 3.9-3.0 მილიონი წანა), Paranthropus boisei (მეხოლ. ჯვშ. წ. 2.3-1.4 მილ. წ.) დო Homo ergaster (მეხოლ. ჯვშ. წ. 600,000-1.9 მილ. წ.).
იშანგოშ ძვალშა , ნამუთ 25 000 წანაშ ოკო რდას, იკითხირუაფუ მათემატიკური ეკოროცხუაშ ღანკეფი. ადამიერეფიშ წოხლენოსტორიაშ მიმოულას აფრიკას, თეშ მუჭოთ არძო შხვა კონტინენტის, ნაციონალურ სახენწჷდო აკოშკუმალუეფი ვა არსებენდ, თინეფიშ ნოთირუო ადამიერეფი გოართოიანაფილეფი რდჷეს მაჯინორე-მაშაყარალ ბუნეფო,ხოიში დოსანიშნერო .
მეხოლ. ჯვშ. წ. 10 500 წანაშოაკოჸინალუაშ პერიოდიშ თებაშ უკული,საჰარაქ კინ გინირთჷ წვანე ღალამ ლეხერო დო თიშ აფრიკულ მახორობაქ დირთჷ დინოხოლენ დო ოძგაშე გაბარეფშე თუდონ-საჰარაშ აფრიკაშა. მარა დოტიბაფაშ კლიმატის დორინაფა შანენდჷ, ნამუდა ჯვშ. წ. 5000-შო საჰარაშს რეგიონი უმოსოდოუმოსო სქირეთ გინმირთუდუ. მახორობაქ ჭიე-ჭიეთნილოსიშ ლეხერიშ რეგიონშა გჷნიაბანუ, სოდგათ თინეფს ირიათონი ვარა გვერდო-ირიათონი დოხორალეფი გაჭყეს.
ორინჯიშ დოჭყანაფა აფრიკას წოხოლე ომძღჷ დიხამინჯობასი დო, მუჭოთ ჩქჷ, ალაარსებენდ მაჯინორე-მაშაყარე კულტურაწკჷმა. ვარაუდენა, ნამუდა ჯვშ. წ. 6000 წანაშო ორინჯი უკვე დოჭყანაფილი რდჷ ოორუე აფრიკას. საჰარა-ნილოსიშ კომპლექსის კათას დოჭყანაფილი აფუდუ მიარე ტიპეფიშ შურდგჷმილი, თინეფ შქას ომუშებელი გჷრჷნი დო კარკატელრქამი თხა, ნამუთ ათეგვარი რდჷალჟირიშე ნუბიაშახ .
ოფუტეშ ორტვინალაშ კუნთხუთ, მაართა შეთხუალაქ ჩანარეფიშ დოჭყანაფაშ ღანკითსაჰელიაშ რეგიონს დეფიქსირჷ მეხოლ. ჯვშ. წ. 5000 წანას, მუჟამსჷთ სორგუმი დო აფრიკული ბრინჯიშ კულტივაცია დიჭყეს. თე პერიოდის, თე რეგიონს, მაართათ ქჷდიჭყანანეს გვინეაშ მორჩილ მაფურინჯე.
ოქსფორდიშ მოსოფელი ისტორიაშ ატლასიშ მიკოჯინათ ჯვშ. წ. 4000 წანას საჰარაშ კლიმატიქ ჩქარი სქირაფა ქჷდიჭყჷ. თე მოლინაქ ტობეფიშ დო წყარმალუეფიშ შანულამი აშარკება გჷმიჭანუ, მუშ გურშენით ქჷდიჭყჷ რკება ღალაქჷთ. აშერკუ კულტივირებადი დიხაშ მუდანობაქჷთ, მუქჷთ ხე უნწყუ ფერმერეფიშ დოხორალეფიშ მიგრაციას ბჟადალ აფრიკაშ უმოს ტროპიკული კლიმატშა.
ჯვშ. წ. 3000 წანაშო დინოხოლენ ორტვინალაქ ზოხორინელო გევითარჷ ბჟადაალ აფრიკაშ ტროპიკულ რეგიონეფს, სოდგათ აფრიკული yam დო ზეთამი პალმა მოჸუნდეს, დოეთიოპიას , სოდგათყავა დო teff გაჯგირეს. დოჭყანაფილ შურდგჷმილეფქ თე რეგიონეფს საჰელიშ დო ნილოსიშ რეგიონეფშე მუშართეს. კაკალამი კულტურეფით თე პერიოდის შხვა რეგიონეფშე მუშეღეს.
გიზა, ჯვეში ეგვიპტე მეხოლაფიროჯვშ. წ. 3100 იხელიბებუაფჯვეში ეგვიპტეშ სახენწჷფო, უჯვეშაში ცივილიზაციაშ ართ-ართი ყებური, ნუმუთფარაონეფიშ დუდობაშ თუდო ძალიარაფაშ დო სიდიდარაშ კონკისჯვშ.წ. მაჟირა ვითოშწანურაშ მაჟჷრა გვერდის მიოჭირინუ (თაშნეგედვალირი ახალი სამაფო (ჯვშ. წ. 1567 -ჯვშ. წ. 1085 )).
სუბ-საჰარულ აფრიკას დიხამინჯე კათაბანტუ იჭყანს ობჟათეშა მიგრაციას. თინეფქ ჭიეჭიეთ აკუნჭირეს ნორკეთ წუმოძნელქოზიანური მახორობას (ბუშმენეფი ,ჰოტენტოტეფი ) დო საბოლათ ედომუაშამი ობჟათე აფრიკაშ ტერიტორია მიკინეს.
ჯვშ. წ. I ვითოშწანურას ოორუე აფრიკაშ ტერიტორიას გორჩქინდჷფინიკიარეფიშ ,ბერძენეფიშ დო მოგვიანაფათრომალეფიშ კოლონიეფქ. დუდშე ართ-ართი თენერი კოლონია -კართაგენი ,ჯვშ. წ. II ოშწანურას რომიშ რესპუბლიკაშით თიშ აკოფორჩაფაშა, მუქ გინირთჷ უძალიარაშ კოლონიურ სახენწჷფოთ.V ოშწანურაშა აფრიკაშ სქირონაშქა ოძგაშე რომიშ სახენწჷფოშ აკოდგინალუას რდჷ.რომიშ იმპერიაშ დონთხაფაშ უკული თინავანდალეფქ ეჭოფეს, დო თიში ნორთიქბიზანტიაშ იმპერიაშ აკოდგინალუაშა მიშართჷ.VII ოშწანურას ოორუე აფრიკა ეჭოფესარაბეფქ , მუშ უკულით თაქისლამქ გიფაჩჷ.
სუბ-საჰარულ აფრიკას ევროპალეფიშ მუკორჩქინაშა კაბეტი პოლიტიკური აკოართაფეფი ვარდჷ. მარა აკან-აკანო რდჷ მეტ–ნორკებო ცენტრალიზაფილი სახენწჷფობური გოჭყაფეფი. ეიოშანალი რებჟადალ აფრიკას , კაბეტი ტობეფიშ რაიონს (ბუგანდა ) დო ბჟაეიოლ აფრიკას (კაბეტი ზიმბაბვე ) რინელი სახენწჷფოშობური გოჭყაფეფი.
ევროპალეფიშით აფრიკაშკოლონიზაცია დიო ხოლოXV ოშწანურას ქჷდიჭყჷ. ორდოიან კოლონისტეფშე ეიოშანალი რეპორტუგალიარეფი , უკულიჰოლანდიარეფი . პორტუგალიარეფქ, ნამუთ ჯინჯიერო დოლმახორეეფიშ ვაჭრუათ რდჷეს დაკინებული, აფრიკაშ ოძგასეეფს მუზმარენ პორტი დარცხუეს. აფრიკალი დოლმახორეეფიშ კაბეტი ნორთი მიშჷ ევროპალეფიშით ახალ მეგორაფილამერიკაშა .XVII ოშწანურას ჰოლანდიარეფქ დიჭყეს ბჟაეიოლ ინდოეთიშ კომპანია, მუშ გურშენით თეხანური ობჟათე აფრიკაშ ტერიტორიას მაართა ირიათონ ევროპულ კოლონიაქ გორჩქინდჷ.XVIII ოშწანურაშ ოჭყაფუშე აფრიკაშ კოლონიზაციაშ ლიდერობაქ ჭიეჭიეთბრიტანალეფიშა დოფრანგეფიშა გინორთჷ.XIX ოშწანურაშ მაჟჷრა გვერდიშე აფრიკაშ გინორთიალას აქტიურო ქჷმიოდირთესგერმანიაქ ,იტალიაქ დო შხვეფქ.ოშწანურაშ ოჭყაფუშო აფრიკაშ ტერიტორიაშ უკაბეტაშ ნორთი ევროპალეფიშ შქას რდჷ დორთილი.
კოლონიზაციაქ ჯინჯიერო დოთირუ აფრიკაშ აბანური კონტინენტი. მახორობას გიფაჩჷქირსიანობაქ , გინწყჷმისიონარული სკოლეფქ, დირცხუ დო კვათჷრო მირდჷნოღეფიშ შანულობაქ, აფრიკაქ ქიმიარცხუ ოერეფოშქარე ვაჭრუას დო თენა იფრელი მიშჷ აფრიკაშ კვიდრი მახორობაშ მასიური ჩაგრაფათ, უნებობაშ დო ექსპლუატაციაშ ფონს.
მაჟჷრა მოსოფელი ლჷმაშ უკული ქჷდიჭყჷ აფრიკაშ დეკოლონიზაციაქ. 60-იან 70-იან წანეფს რინელიკოლონიეფიშ უმენტაშობას ზოხორინალობაქ ქჷმიაჩ.
კონგო-ბელგიაშ ბუნტაკია 1918 წანა. ბერლინიშ კონფერენცია (1884) მაართა ლჷმას აფრიკალეფიშ რინას შანულამი თირაფეფი ვემშუღალუ. ოლჷმური მოქმენდალეფი თაქ ვა მოხვალამე, თიშენ ნამდაგერმანიაშ კოლონიეფი აფრიკასინგლისარეფქ მალას ეჭოფეს კონტროლიშ თუდო, დო უკულინაციეფიშ ლიგაშ მანდატითსაფრანგეთწკჷმა ართო დითიალეს. კაკალი ფრონტი რდჷპალესტინაშ - თინახოლოსუეციშ არხიშ ოთხილარო.1922 წანასეგვიპტეს ფორმალურო ქიმიაჩჷ ზოხორინელობაქ, მარა სუეციშ არხის ინგლისარეფი აკონტროლენდეს დო ქიანასჷთ ხოლო ინგლისიშ არმიეფი სქიდუდეს. გუმადუდიშულაფარი ლჷმეფი მიშჷ არაბულოორუე აფრიკას , სოდგათმაროკოალეფი ანჯარით ხეს ოლჷმუდესფრანგ დოესპანელ კოლონიზატორეფს.
მაჟჷრა მოსოფელი ლჷმას ფაშიზმიშ დო მილიტარიზმიშ აწარინალო ლჷმაშ წჷმოძინათ თებაქ, აფრიკაშკოლონიურ დოგვერდოკოლონიურ ქიანეფს კოლონიური სისტემაშ კუნტა ბორჯის გოუქვაფაშ იმენდი გურჩქინჷ. ჟჷრი ჟისახენწჷფოშამერიკაშ აკოშკუმალირი შტატეფიშ დო სხუნუეფიშ რსხუშ ფონსევროპაშ კოლონიური იმპერიეფი -კაბეტი ბრიტანეთიშ ,საფრანგეთიშ ,ბელგიაშ ,ჰოლანდიაშ ,ესპანეთიშ დოპორტუგალიაშ დოდაღარაფა ათეშ პიჯალას ხაზირანდჷ, მარა მეტროპოლიეფი ლჷმაშ უკულით ოცადჷდეს მუშ საორხველოეფიშ მუკოტებას. თინეფქ თე ღანკით მინ დიხას ოურდუმე შიოლებეფით გჷმირინუეს. თეშ უმკუჯინუო აფრიკაშ ქიანეფქ მინშა სითინჩეთ, მინშა აკოანჯარაფილ ლჷმეფიშ შარათ ქჷმახერხეს ზოხორინალაშ მეღება.
ახალ სახენწჷფოეფიშ პოლიტიკური ზოხორინალაშ მეჭირნაფაქ დასაბაღიქ ვეუ თინეფიშ ედომუმაშო წუმოძინაშო. ბრელ ქიანას
მუკოტებულქ იჸუ რინელმეტროპოლიაშ ეკონომიკური პოზიციეფქ, თაშნეშე თინეფიშ ოურდუმე ბაზეფქ დო არმიეფქ. ახალ ქიანეფიშ უმენტაშობას სახენწჷფო ანუ ოფციალური ნინათ რინელ მეტროპოლიაშ ნინაქ გინირთჷ. ქიანეფს მონძეობათ დაჩიჩიებულეკონომიკაქ დასქიდეს. ათეშენი თინეფიშ უმენტაშობაშ ეკონომიკა მიარენწკარამიე, დო სოციალურ-პოლიტიკური რინალა ვარსტაბილური.რევოლუციეფი დოსახენწჷფო ახნარებეფი დო სახენწჷფოეფიშ შქას კონფლიქტეფი, აფრიკაშ უმენტაშ ქიანეფშო დჷმახასიათაფალიე. ათეთ თინეფი,ლათინური ამერიკაშ ქიანეფწკჷმა ართო, იშხვაფერებუნა ბჟადალ ვარა ბჟაეიოლ წუმოძინელ ქიანეფიშე.
როდოსიშ კოლოსი (ინგლისური კარიკატურა). ათეშენი ეღანკილი რეგიონეფიშ სახენწჷფოეფშა გეუძჷნამასუმა სამყაროშ ვარაწჷმმაძინუ ქიანეფი . აფრიკაშ ქიანეეფიშ ეკონომიკური მუკობუნა ვარ ნამთინე კაბეტი სახენწჷფოშ პოლიტიკური ჟინჯირაშ, არამედ, მაართა რანწკის, თინეფიშ დორხველი კჷნოსქილადაშ შედეგი რდჷ.
კჷნოსქილადას ხეს უნწყჷნდჷ რინაშ დახე არძო სფეროს არქაული ფორმეფიშ სქილადა,მახორობაშ უკაბეტაში ნორთიშ ჭარუა-კითხირიშ ურჩქინჯობა, კომუნიკაციეფიშ დო რსხუშ საშუალებეფიშ ვა გოვავითარაფა.
კჷნოსქილადაშე დუდიშ ორსხებელო უციო რდჷ ნამთინე ართი სახენწჷფოშ ორიენტირშა ვარიაშ რაგადი, გლობალურ კონფლიქტეფიშ მერცხუაფაშე დუდიშ დარსხება, მიარე მოხვარებეფიშ მეღება. ათეშენი ეკოღანკილი ქიანეფიშ უმენტაშობაქ აქტიური მაკათურობა ქიმიღჷ თაშნეგედვალირუმუხუჯაფაშ ყარაფის , მუქჷთ ჟირ ტერულო გორთილმოსოფელის ნამთინე ოურდუმე ბლოკიშ მერცხუაფაშა ვარიაშ რაგადის შანენდჷ.
დეკოლონიზაციაშ უკული სოციალურ-ეკონომიკური წუმოძინაშ შარაშ გიშაგორუაშ პრობლემა აფრიკაშ არძა ქიანაშ საართო პრობლემო გინირთჷ. გიშაგორალი კაბეტი ვა რდჷ „სოციალუსტური შარა “ ვარა დუდიშული ხაზირაფაშ დო საბაზარო ეკონომიკაშ ანუ „კაპიტალისტური შარა “.
კჷნოსქილადაშ პრობლემას ართულენდჷ ზოხორინალაშ უკული დოჭყაფილი მახორობაშ რდუალაშ ტემპეფიშ დოჩქარაფა, ანუ მუჭოთ თის უძახჷნადემოგრაფიული აფეთქება . ღურალაქ თე ქიანეფს მირკჷ დო ბადებაქ ტრადიციულო კაბეტიქ დოსქიდ.ოფუტეში „ზედმეტი“ მახორობაშ ნორთიქნოღეფშა ეყარეს. ქჷდიჭყკჷნოსქილადა უძირაფუურბანიზაციაქ .1950 -1980 წანეფს ოშობათ მილიონამი ოფუტე ნოღათ გინირთჷ. თე ახალი მანოღარეფი ჯინჯიერო კაბეტი ნოღეფიშ გალეგანობეფს, ჯგიროვამონწყილ ქოხმახეფს ოხორანდეს. მახორობაშ რდუალა აახალენდკჷნოსქილადა მახორობაშ აკოდგინალუას. თე ქიანეფს 15 წანაშა ასაკიშ ბაღანეფი მახორობაშ გვერდის აკმადგინანა. თინეფშო ოხვილური რდჷ განათლება, მუთ სახენწკჷნოსქილადაფოს ვა ხორციალებუდ. მახორობაშ რდუალაშ მაღალი ტემპეფი იჭანუანდჷ ვამეშერობაშ რდუალასჷთ.
ტანგაშ ლჷმა გერმანიაშ იმპერიას დო ინგლისიშ შქასმაართა მოსოფელი ლჷმას ტანზანიაშ ტერიტორიას.ტიპიური ბუნტაკიეფი აფრიკას, ართ-ართი თენერ ბუნტიქ რუანდას1994 წანას გინორთჷ მერეთგენოციდშა . თე სურათის რუანდალი თხოზინელეფიშ ოხორინალ აბანი რე ზაირს. კონგოარი ოურდუმეეფიკონგოშ მაჟჷრა ლჷმას 2001 წანას. 1945 წანაშა ტროპიკული აფრიკა დორთილი რდჷევროპაშ სახენწჷფოეფიშ კოლონიეფო, მარაXX ოშწანურაშ 90-იანი წანეფიშ ოჭყაფუშო არძა თინეფიშენ გოდუდიშულებულქ იჸუ. დეკოლონიზაციაშ პროცესიქ თაქ ქჷდიჭყჷ1950 -იანი წანეფიშ მაჟჷრა გვერდის. ტროპიკულ აფრიკას მაართა ზოხორინელ ქიანა რდჷგანა (1957 წ) დო არძაშე უმოსი ქიანა (ედომუშამო 17)1960 წანას გედუდიშალუ. ათეშენ თე წანას „აფრიკაშ წანას “ უძახჷნა.პორტუგალიაშ კოლონიური იმპერია ხვალე მეტროპოლიას მოხვამლაფირრევოლუციაშ უკული,1970 -იანი წანეფიშ შქა ხანეფს გეუქვუ.
აფრიკაშ კათეფიშ ზოხორინალაშო ლჷმას კაბეტი როლი ილაჸაფუაფრიკაშ ართალაშ ორგანიზაციაქ , ნამუთ1963 წანას25 მესის გიჭყ. ათეშენ თე დღა 25 მესი „აფრიკაშ გოდუდიშალაფაშ დღათ “ იკოროცხუ. თე მოსოფელის უკაბეტაში, რეგიონალური ორგანიზაციაშ თარი ღანკი რდჷკოლონიზმიშ არძო გჷმოლინეფაშე აფრიკაშ გოდუდიშალაფა. მარა ზოხორინალაშ უკული ვაართ პრობლემაქ ქჷდებად. დუდშე თინეფიშ ლიდერეფი ფიქრენდეს, ნამუდა ათეშ უკული კუნტა ხანს შიოლებერი იჸიდჷ დოსკილადირ ქიანაშე ქვერსემიეკონომიკური მიკოტებაშ დაძალუა. ართ-ართი არძაშ კონწარი პრობლემა რდჷ სიღარტაკე, კოლონიალიზმიშ ფარანს კოლონიეური მოდუდეეფი ხვალე ნედლეულიშ ხაზირაფაშა ზრუნენდეს. მინშა თენა რდჷლინჯი დო უმოს ფშხირას მუდგარენ საოფუტე-საორტვინო პროდუქცია, მაგალითოკაკაო დობანანი . ევროპალი ვაჭარეფს გიმუღდეს თე ნედლეული დო მიშმუღუდეს უკვე ხაზირაფილი პროდუქცია. ათეშენ დახე ირი თინეფიშენოფუტეშ ორტვინალას მონოკულტურულ ხასიათი უღუდუ, ანუ კიდუნდეს საექსპორტოთ გოთოლწონაფილ ნამთინე ართ კულტურას.
თეცალ პოლიტიკაშ ართ-ართი რეზულტატი რდჷ თინათ, ნამუდა აფრიკაშ ზოხორინელ ქიანეფს ძალამ ჭიჭე დორხველ ფაბრიკა-ქარხანეფი არსებენდ. მახორობაშ უმენტაშობა დოსაქვარებული რდჷკაკაოშ ,ბანანიშ ვარადიხაშ თხირიშ პლანტაციეფს. ჩამაშო უციოთ პროდუქტეფიშ ხაზირაფა უმოსო დო უმოსო რკებულენდ, მუშ გურშენით გიჭყჷ სირთულეეფქ აფრიკელეფიშ მარდუ მახორობაშ სურსათით აკონაზირუაშ საქვარს. გეფშხირჷ მინ ართი, მინ მაჟჷრა რეგიონიშ შქირენალაქ. საექსპორტო კულტურეფშ ფასი ლჷდუ დო, თიჟამს იძვირებუდუიმპორტი . ათენერ ვითარებაქ აფრიკაშ ქიანეფი უმონკაშ ფინანსურ დგომარობას დინარინუ. კატასტროფულო ირდუდ თინეფიშ საგალენო ვალი. ნამთინე ქიანეფიშ საექსპორტო ღალაშ გვერდი საგალენო ვალეფიშ ფორუას იხვარებუდ. თე ჟამს ბრელ ქიანას ოურდუმე ხარჯეფი ბრელით უმოსი რდჷ, ვინდარო გონათაფაშ დო ჭყანათელობაშ ოთხილარო გჷმორთელი თანხეფი. თაშ ნამდა,1980 -იანი წანეფიშ ოთებუშო მოსოფელიშ 35 არძაშე ღარიბი ქიანეფიშე 26 ტროპიკული აფრიკაშ ქიანა რდჷ.
ოურდუმე არმიეფიშ რდუალა იჭანუანდჷ აფრიკაშ ხოლო ართ უკონწარაშ პრობლემას -ანჯარამ კონფლიკტეფს , მუჭოთ ქიანაშ დინოხოლე მახორუ კათეფს შქას, თაშით შხვადოშხვა სახენწჷფოეფს შქას. კოლონიზმიშ ჟამსევროპალეფქ კოლონიაეფიშ თანჯეფი დორხველი კორინით გალუეს. კათეფქ, ნამუეფით მუთუნ საართო ვა უღდეს ართიანწკჷმა, ართი ქიანაშ ფარგალეფს მოხვადეს, ვარა, პიჯიქილე, ართ დო კინ თიეთნიკური ბუნაქ სახენწჷფოშ თანჯეფით ჩერცხუ ართიანს. გოშხვანერებანინას ,რელიგიას , რინაშ წესის, სოციალურ რინალას ფშხირას გაჭყანს ანტიპათიას. მინშა თე ანტიპათია ეკოძირაფაშა გინირდუდ დო თურეფშქალჷმეფს იჭანუანდჷ. ათენერ ლჷმეფს ტროპიკულ აფრიკას მილიონობათ ადამიერქ დოღურუ. ფშხირას მაჟჷრა განეფიშ ჸურე გერდეს გალენ ძალეფი. თე კუნთხუთ გჷშაკერძაფილო აქტიურენდესსხუნუეფიშ რსხუს დოააშ -ს, ნამუეფსჷთმოსოფელიშ ათე რეგიონს რინელ მეტროპოლიეფიშ აბანიშ დაკინება ოკოდეს. ეთნიკური კონფლიქტეფიშ გჷმჷმაჭანაფალი რე აფრიკაშ სახენწჷფოეფიშ საზოგადოებურ რინას დოკვიდრაფილი თაშნეგედვალირტრაიბოლიზმი , ანუ დინოხოლენთურული სოლიდარობა.
პოლიტიკური რწამსიშ ზოხორინელო აფრიკალი ლიდერი, მაართა რანწკის, მუშ თურს ორხველჷ. მუჟამსჷთ თინა მინისტრო ვარა სახენწჷფოშ დუდო გინირთუ, მაართათ თინა მუშოფუტეშ ვარ-და მუშ თურიშ ინტერესეფშე ისოფუ. თე ჟამს თინა ირინუანს არძო შიოლებაფეფს, თინეფ შქას შხვა თურიშ მაკათურეფიშ ინტერესეფეფიშ მოსპუალასჷთ. აფრიკაშ ქიანეფს პარტიეფი დო თარობეფი თურულ ოსხირშა გიჭყაფუ, თაშნეშე ართი თურიშ ინტერესეფიშ მეგაფილი სახენწჷფო პოლიტიკა იმანჯებუ თი ჟანსჷთ, მუჟანს თი ქიანაშ ართამი ინტერესეფს აწურე.
თაშ ნამდა, ტრაიბოლიზმიქ პერსონალურ სისტემაშ ოსხირო გინირთჷ. ტრაიბოლიზმწკჷმა რე მერინელი თაშნეგედვალირინეპოტიზმით ანუ პოსტიშ პერსონეფიშით მუში მოჯგირეეფიშ, ხოლოშიანეფიშ გინოფორუა, „ნათჷლიამუმალობა“. ნეპოტიზმიშ რინაშ ჟამსჷთ კორუფცია მაღალ დონეშა რე, თინა რე მერინელი თენ თუ თიმ პოლიტიკოსიშ პატიოსნებაშა დო უსვინდისობაშა. თინა გინმირთუ საზოგადოებაშ რინალაშ უგუშურთაფუ ნორთი.
ზოხორინალაშ მეღებაშ უკული ტროპიკული აფრიკაშ ქიანეფიშ უმენტაშობაქ ქოცადუევროპული ყაიდაშ სახენწჷფოშ გოჭყაფა დო ნორთიქ დუდშე „სოციალისტური ორიენტაცია “ ეშეგორჷ, ნამუთ ხეშულობაშ დუს მოულირ ძალეფს თინეფიშ ქიანეფშო არძაშე მეგაფილო მიოჩქჷდეს. მარა უტოპიურ სოციალუსტურ ღონისძიებეფქ სავალალო რეზულტატი ქიმიღჷ. ათეშენ დახე ირი თინეფიშენ ვარაოურდუმე გინორაგვაფაშით ქჷდანთხჷ, ვარა მუშით თქუეს ვარია სოციალისტურ ორიენტაციაშე. ტროპიკული აფრიკაშ ქიანეფიშ უმენტაშობასარმიაქ იჸუ კაკალი საართო საკათო ძალაქ, ათეშენ1990 -იანი წანეფიშ ოჭყაფუს 17 სახენწჷფოს ოურდუმეეფი მართუნდეს. ათე პერიოდიშო ნათელქ იჸუ ნამდა, ზოხორინალა კაბეტი ღალა რდჷ არძაშო, მარა ათე სახენწჷფოეფს მახორუ კათეფშო ჯგირობუა დიო ხოლო ვარ რდჷ მოულირი.
აფრიკაშ კონტინენტის 56 სუვერენულისახენწჷფო რე. თინეფიშ უმენტაშობაქ ზოხორინელო გინირთჷ 50-იან 60-იან წანეფს აფრიკაშ ევროპულ კოლონიზაციაშ თებაშ უკული. ზოხორინელობაშ მეღებაშ უკული ბრელ აფრიკულ სახენწჷფოს ქჷდიჭყჷსანოღო ლჷმაქ , ნამუეფქჷთ მინშა მახორობაშ ათე ვარა ეთი ბუნეფიშ მასიურგენოციდშა გინირდჷ. ბრალ ქიანას დირცხუდიქტატორული რეჟიმეფქ . პოლიტიკური ვასტაბილურობა, კორუფციაშ მაღალი დონე, ადამიანიშ ნებეფიშ იგნორირაფა, სიღარიბე აფრიკული სახენწჷფოეფიშ წოხოლე გერინელი ტიპიური პრობლემეფი რე.
აფრიკაშ რცხუ რე ფედერაცია, ნამუთ არძო აფრიკულ ქიანას მითმიკინანსმაროკოშ გალე. რცხუქ იფორმირჷ2001 წანაშ26 მანგის შტაბ-ბინათადის-აბებას . 2004 წანაშ კვირკვეს აფრიკაშ რცხუშ პან-აფრიკული პარლამენტიმიდრანდიშა გინორთჷ,ობჟათე აფრიკაშა , მარა ადამიერეფიშ ნებეფიშ აფრიკაშ კომისიაქ ადის-აბებას დოსქიდჷ. აფრიკაშ რცხუს საპარლამენტო თარობა ჸუნსჷ, ჩინებული მუჭოთ აფრიკაშ რსხუშ თარობა, ნამუთ კანონიშდუმადვალუ, იურიდიული დო ემასრულებერ ორგანოეფშე აკმოდირთუ, ნამუსჷთ დუდენს აფრიკაშ რცხუშ პრეზიდენტი, ნამუთ თაშნეშე პან-აფრიკული პარლამენტიშ პრეზიდენტიე. აფრიკაშ რცხუშ პრეზიდენტო ეშმაგორჷნა პან-აფრიკული პარლამენტიშ მაკათურს უმიარეშობაშ ხუჯკინებათ.
პრეზიდენტიგერტრუდ იბენგვე მონგელა აფრიკაშ რცხუშ მიმალი მოდუდე რე. პარლამენტიშით გიშაგორილქ იჸუ2004 წანაშ მელახის, ხუთი წანაშ ვადათ. პან-აფრიკული პარლამენტი აკმოდირთუ 265 კანონიშდუმადვალუშე, ხუთი მაკათურით აფრიკაშ რცხუშ ირი მაკათური ქიანაშე. 21% მაკათურეფიშ ოსურიე.
ვაგამართლებური სახენწჷფო პოლიტიკათ, ვაართმანგურ გლობალური ვაჭრუაშ პოლიტიკათ დო გლობალური კლიმატიშ თირაფეფიშ ეფექტეფიშ გურენი აფრიკაშ შანულამი ნორთიქ გოფაჩილ შქირენაშ სხვერპლო გინირთჷ. აფრიკაშ ტერიტორიაშ დიდ ნორთის მახორობაშ რინაშო ვაადეკვატური წყარიშ დო ოჩამალიშ გინორთიაფაშ სისტემა რე. თინა მუთ კოლონიალიზმიშ პერიოდის მოსოფელი ორქოშ 90%-იშ პროვაიდერი რდჷ, ათეჟამიშოდიხაუჩას უღარიბაში კონტინენტიე დო თიში უდიდარაში რესურსეფი შხვა კონტინენტეფშა იხვარებუაფუ. ლახარეფიშ გოფაჩუათ თაშნეშე პრობლემატურიე,დო გჷშაკერძაფილო ადამიერიშ იმუნოდეფიციტიშ ვირუსიშ დო თიწკჷმა მერცხუაფილი იმუნიტეტიშ ნორკებობაშ სინდრომი (შიდსი ), ნამუქჷთ მაჸვილარ ეპიდემიათ გინირთჷ კონტინენტიშო.
ბოლო ჟამს იძირე აფრიკაშ ორგანიზაციეფიშ დო სახენწჷფოეფიშ ურთიართალაშ გოტომბაფა.კონგოშ დემოკრატიული რესპუბლიკაშ (რინელ ზაირი)ომენოღალე ლჷმაშ ჟამს თის ჩერიუ მეზობელი აფრიკულ ქიანეფქ (ვააფრიკული დიდარი ქიანეფიშ მანგიერო). კონფლიქტიშ დოჭყაფაშე1998 წანას სხვერპლიქ 4 მილიონს მიოჭირინუ. აფრიკაშ რცხუშ ნერი პოლიტიკური ასოციაციეფი იმედის ირძენს, ნამუდა კონტინენტიშ მიერი ქიანა უმოს ურთიართმოხვარას დო სითინჩეს აკიტენს. აფრიკას ამდღარშა ფშხირიე ადამიერიშ ნებეფიშ რღვიაფა, ფშხირას სახენწჷფოშ დუდობაშ თუდო. ათეცალი რღვიაფეფიშ უმენტაშობა პოლიტიკური ბაძაძეფით ხვადუ, ხშირას მუჭოთ სანოღო ლჷმაშ ალმაჸვენჯი მოლინა. ათეცალ ქიანეფიშ რანწკის რე კონგოშ დემოკრატიული რესპუბლიკა, სიერა ლეონე, ლიბერია, სუდანი, ზიმბაბვე დო კოტ დ'ივუარი.
თეხანური აფრიკაშ პოლიტიკური რუკაქ ჯინჯიერო იფორმირჷმაჟჷრა მოსოფელია ლჷმაშ უკული. ხვალეეთიოპია დოლიბერია ვა ჸოფე კოლონიური ქიანა. აფრიკაშ ისტორიას შანულამი წანა რდჷ1960 წანა, მუჟამსჷთ პოლიტიკური ზოხორინალა მიღჷ 17 სახენწჷფოქ.XX ოშწანურაშ 70-იან წანეფს მიწესრიგუ თაშნეგედვალირ „ობჟთე როდეზიაშ“ პრობლემაქ დო1994 წანასსარის მინწყუ, მაართა ვარასობურ გიშაგორუეფქ. ამდღარშო კონტინენტის 53 ზოხორინელ სახელნწჷფო რე. სერიოზულ პრობლემას წჷმარინუანსბჟადაალ საჰარაშ ოკითხირუ, თე ტერიტორია1976 წანაშახ რდჷესპანარეფიშ დუდობაშ თუდო. ამდღა შინელი ტერიტორია ოკუპირაფილიმაროკოშე .
რეგიონიშ ჯოხო[ 1] შილეფი ფართობი მახორობა მეჭედალა ნანანოღა ბჟაეიოლი აფრიკა 6,384,904 316,053,651 49.5 Burundiბურუნდი 27,830 8,988,091[ 2] 322.9 გიტეგა Comorosკომორიშ კოკეფიშ რსხუ 2,170 752,438[ 2] 346.7 მორონი Djiboutiჯიბუტი 23,000 516,055[ 2] 22.4 ჯიბუტი Eritreaერიტრეა 121,320 5,647,168[ 2] 46.5 ასმერა Ethiopiaეთიოპია 1,127,127 85,237,338[ 2] 75.6 ადის-აბება Kenyaკენია 582,650 39,002,772[ 2] 66.0 ნაირობი Madagascarმადაგასკარი 587,040 20,653,556[ 2] 35.1 ანტანანარივუ Malawiმალავი 118,480 14,268,711[ 2] 120.4 ლილონგვე Mauritiusმავრიკი 2,040 1,284,264[ 2] 629.5 პორტ-ლუი Mayotteმაიოტა (საფრანგეთი) 374 223,765[ 2] 489.7 მამუდზუ Mozambiqueმოზამბიკი 801,590 21,669,278[ 2] 27.0 მაპუტუ Réunionრეუნიონი (საფრანგეთი) 2,512 743,981(2002) 296.2 სენ-დენი Rwandaრუანდა 26,338 10,473,282[ 2] 397.6 კიგალი ობჟათე სუდანიობჟათე სუდანი 619,745 8,260,490[ 2] 13.33 ჯუბა Seychellesსეიშელიშ კოკეფი 455 87,476[ 2] 192.2 ვიქტორია Somaliaსომალი 637,657 9,832,017[ 2] 15.4 მოგადიშო Tanzaniaტანზანია 945,087 41,048,532[ 2] 43.3 დოდომა Ugandaუგანდა 236,040 32,369,558[ 2] 137.1 კამპალა Zambiaზამბია 752,614 11,862,740[ 2] 15.7 ლუსაკა ცენტრალური აფრიკა 6,613,253 121,585,754 18.4 Angolaანგოლა 1,246,700 12,799,293[ 2] 10.3 ლუანდა Cameroonკამერუნი 475,440 18,879,301[ 2] 39.7 იაუნდე Central African Republicცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკა 622,984 4,511,488[ 2] 7.2 ბანგი Chadჩადი 1,284,000 10,329,208[ 2] 8.0 ნჯამენა Republic of the Congoკონგო 342,000 4,012,809[ 2] 11.7 ბრაზავილი Democratic Republic of the Congoკონგოშ დემოკრატიული რესპუბლიკა 2,345,410 68,692,542[ 2] 29.2 კინშასა Equatorial Guineaეკვატორული გვინეა 28,051 633,441[ 2] 22.6 მალაბო Gabonგაბონი 267,667 1,514,993[ 2] 5.6 ლიბრევილი São Tomé and Príncipeსან-ტომე დო პრინსიპი 1,001 212,679[ 2] 212.4 სან-ტომე ოორუე აფრიკა 8,533,021 211,087,622 24.7 Algeriaალჟირი 2,381,740 34,178,188[ 2] 14.3 ალჟირი Egyptეგვიპტე 1,001,450 83,082,869[ 2] 82.9 კაირო Libyaლიბია 1,759,540 6,310,434[ 2] 3.6 ტრიპოლი Moroccoმაროკო 446,550 34,859,364[ 2] 78.0 რაბატი ობჟათე სუდანისუდანი 619,745 8,260,490 13,33 ჯუბა სუდანისუდანი 1,886,068 30,894,000 16.4 ხართუმი Tunisiaტუნისი 163,610 10,486,339[ 2] 64.1 ტუნისი Western Saharaბჟადაალ საჰარა [ 3] 266,000 405,210[ 2] 1.5 ელ აიუნი ესპანეთიშ დო პორტუგალიაშ ტერიტორიეფი ოორუე აფრიკას :Canary Islandsკანარიშ კოკეფი (ესპანეთი)[ 4] 7,492 1,694,477(2001) 226.2 ლას-პალმასი ,სანტა-კრუს-დე-ტენერიფე Ceutaსეუტა (ესპანეთი)[ 5] 20 71,505(2001) 3,575.2 — მადეირაშ კოკეფი (პორტუგალია)[ 6] 797 245,000(2001) 307.4 ფუნშალი Melillaმელილია (ესპანეთი)[ 7] 12 66,411(2001) 5,534.2 — ობჟათე აფრიკა 2,693,418 56,406,762 20.9 Botswanaბოტსვანა 600,370 1,990,876[ 2] 3.3 გაბორონე Lesothoლესოთო 30,355 2,130,819[ 2] 70.2 მასერუ Zimbabweზიმბაბვე 390,580 11,392,629[ 2] 29.1 ჰარარე Namibiaნამიბია 825,418 2,108,665[ 2] 2.6 ვინდჰუკი South Africaოარი 1,219,912 49,052,489[ 2] 40.2 ბლუმფონტეინი ,კეიპტაუნი ,პრეტორია [ 8] Eswatiniესვატინი 17,363 1,123,913[ 2] 64.7 მბაბანე ბჟადალ აფრიკა 6,144,013 296,186,492 48.2 Beninბენინი 112,620 8,791,832[ 2] 78.0 პორტო-ნოვო Burkina Fasoბურკინა ფასო 274,200 15,746,232[ 2] 57.4 უაგადუგუ Cape Verdeკაბო-ვერდე 4,033 429,474[ 2] 107.3 პრაია Côte d'Ivoireკოტ-დ'ივუარი 322,460 20,617,068[ 2] 63.9 აბიჯანი ,[ 9] იამასუკრო Gambiaგამბია 11,300 1,782,893[ 2] 157.7 ბანჯული Ghanaგანა 239,460 23,832,495[ 2] 99.5 აკრა Guineaგვინეა 245,857 10,057,975[ 2] 40.9 კონაკრი Guinea-Bissauგვინეა-ბისაუ 36,120 1,533,964[ 2] 42.5 ბისაუ Liberiaლიბერია 111,370 3,441,790[ 2] 30.9 მონროვია Maliმალი 1,240,000 12,666,987[ 2] 10.2 ბამაკო Mauritaniaმავრიტანია 1,030,700 3,129,486[ 2] 3.0 ნუაქშოტი Nigerნიგერი 1,267,000 15,306,252[ 2] 12.1 ნიამეი Nigeriaნიგერია 923,768 149,229,090[ 2] 161.5 აბუჯა წიმინდე ელენე, ემაღალაფა დო ტრისტანი-და-კუნია (გ.ს)410 7,637[ 2] 14.4 ჯეიმსტაუნი Senegalსენეგალი 196,190 13,711,597[ 2] 69.9 დაკარი Sierra Leoneსიერა ლეონე 71,740 6,440,053[ 2] 89.9 ფრიტაუნი Togoტოგო 56,785 6,019,877[ 2] 106.0 ლომე ედომუშამო 30,368,609 1,001,320,281 33.0
აფრიკაშ ეკონომიკური წორომაჸალობაშ რუკა██ CEN-SAD
██ COMESA
██ EAC
██ ECCAS
██ ECOWAS
██ IGAD
██ SADC
██ UMA
ორთაშობური რესურსეფიშ სიხვეიანეშ უმკუჯინალო, აფრიკა ანდა სამანჯელიშ გურშენი მოსოფელიშ უდაღარაში დო არძაშე მერკეთ წუმოძინალი კონტინენტო სქიდუ. გოართოიანაფილი ერეფიშ ორგანიზაციაშ ჰუმანური წუმოძინაშ მოშინაფაშ მეჯინათ,2003 წანას არძაშე ეკოსქილადირი 25 ქიანა არძო აფრიკაშე რდჷ.
მინ რეგიონს, გჷშაკერძაფილობოტსვანას დო ობჟათე აფრიკას ეკონომიკური რდუალა იძირე. ობჟათე აფრიკა დიდარიე ორთაშობური რესურსეფით დოორქო ალმასეფიშ მოსოფელის მაჸონალი მახაზირუ რე, თაშნეშე ჯგირო მონწყილი ლეგალური სისტემა უღჷ. ობჟათე აფრიკას თაშნეშე ხე უნჭანს ფინანსური კაპიტალწკჷმა, მიარე ბაზარეფშა, გჷმოცადაფილ მუშახეშა დო მაართა კლასიშ ინფრასტრუქტურაშა ედომუშამ ქიანაშ მასშტაბით.
ბოტსტვანას (თაშნეშე ალმასეფიშ უკაბეტაში მახაზირუ) ბიუჯეტიშ ნაოთხარიშ უმოსი თიშ ნანანოღაგაბორონეშ ინფრასტრუქტურაშ გოუჯგუშაფაშე იხარჯებუ. მინი შხვა აფრიკული სახენწჷფოთ ალაზიმაფათ პროგრესის განიცადენა, თინეფ შქასგანა ,კენია ,კამერუნი დოეგვიპტე .
ნიგერიას მოსოფელს ართ-ართი უკაბეტაშინაფთობიშ ოზირუე უღჷ, უკაბეტაშ მახორობა აფრიკაშ ქიანეფიშ შქას დო ართ-ართი არძაშე მალას მაძინუეკონომიკა მოსოფელს.
ბოლო ვითწანურეფს აფრიკაშ ეკონომიკაქ ორწყებელი რდუალა ქჷდიჭყჷ დო ოშქარი 5%-ის მიოჭირინუ წანმოწანურო, მარა ნამთინე ქიანას რდუალა ბრელით მაღალიე (ოშქ. 10+%), მაგ.ანგოლას ,სუდანს დოეკვატორულ გვინეას . სუმხოლოქ თინეფშე ბოლო ჟამს ნავთობიშ მოპალაფა ქჷდიჭყჷ.
ბოლო პერიოდის აფრიკაშ ქიანეფს მალი ტემპეფით ივითარებუმოინალეობაშ სფერო , ბრელი ქიანა დიდ თოჸუჯის უთმენს ტურისტული ინდუსტრიაშ წუმოძინას.ტურიზმი ღალაშ შანულამი წყუთ გინმირთუ თინერ ქიანეფშო, მუჭომით რენა:ეგვიპტე ,ტუნისი ,სენეგალი ,უგანდა ,კომორიშ კოკეფი . ტურიზმი თაშნეშე კუჩხის იდგჷნს:ზიმბაბვეს ,მადაგასკარს . ტექნიკური მეჯინათ აფრიკაშ ინდუსტრიაშ არძაშე წუმოძნელი დარგი რე მოპალუაშ ხაზირალა. ოორუეს დო ბჟადაალს მიპალუანა ნავთობის დო გაზის, თაქ შანულამიე ურცხოული კაპიტალიშ როლი.
თიშ უმკუჯინუო, ნამუდა ალაზიმაფათ მალი ტემპეფით ირდუ კონტინენტიშ გინმამუშებელი ხაზირალა,ეკონომიკას თიშ როლი დიოთ ჭიჭე რე. ხაზირალაშ თე დარგი ჯინჯიერო წუმოძინელი რეობჟათე აფრიკაშ რესპუბლიკა -ს,ეგვიპტეს ,ალჟირს ,ნიგერიას . გევითარუშავი დოკორობა მეტალურგიაქ,მანქანაკიდანჯალა ,ქიმიური ხაზირაფა . მუთ ოხუოფუტეშ მეურნობას , თაქ მაჸონაფალ დარგიემეჩანარობა . საექსპორტო კულტურეფშე ეიოშანალი რე:კაკაო ,ყავა ,ბანანი ,ჩაი ,არაქისი . კაკაოშ უკაბეტაში მახაზირუ რეგანა დოკოტ-დ’ივუარი . ყავა გოფაჩილიე ტროპიკულ აფრიკას, ეშეკერძებუ: კოტ-დ’ივუარი,ეთიოპია ,უგანდა ,ანგოლა .მეორინჯობა ეშეკერძებუ ჭალენპროდუქტიულობათ. აფრიკაშ არძაშე ნოჸოფიერიე, კონტინენტიშბჟაეიოლ აკანი, სოდგათ ჯინჯიერო მოჸუნა საექსპორტო კულტურეფი. გოლოფამ აბანეფს ჯინჯიერო წუმოძნელი რე საოდიარო ორინჯალა. საოძგაშო რაიონეფწკჷმა დოტობეფწკჷმა წუმოძინელი რემეჩხომობა .
ტუარეგალი ადამიერიალჟირს უცნობია აფრიკაშ მეხოლაფირო 800 მლნ-იანი მახორობაეთნიკური დორასობრივი აკოდგინალუათ მიარეფერამიე.
საჰარაშ ოორუეს მახორე მახორობა ორხველ ევროპეიდულ რასას (არაბეფი ,ბერბერეფი ). მაშკვითა ოშწანურას არაბეფიშ მოულაწკჷმა ართო თაქ გიფაჩჷარაბული ნინაქ დოისლამქ .
საჰარაშ ობჟთეს მახორუ კვიდრი მახორობა ორხველჷ ნეგროიდულ რასას. შხვადოშხვაბანტუს ნინეფშა (ნიგერ-კონგოშ ნინეფიშ ფანიაშ ნორთი) მაჩიებე კათა აკმადგინანს ობჟათე, ცენტრალურ დო ბჟაეიოლ აფრიკაშ მახორობაშ უმენტაშობას. ბჟადაალ აფრიკა დოხორინელიე ნიგერ-კონგოშ შხვა ნინეფშა მორგადე კათათ. ბჟაეიოლ დო ცენტრალურ აფრიკას თაშნეშე ოხორანააფრო-აზირ ნინეფშა მორაგადეეთიოპარეფი დოსომალარეფი , თაშნეშე შხვადოშხვანილო-საჰარულ ნინეფშა მორაგადე კათა. ობჟათე აფრიკას მორჩილ მუდანობათ აფხვადუნაჰოტენტოტეფი დობუშმენეფი , ნამუეფსჷთ ბანტუშ ოორუეშე მიგრაციაშა ედომუშამ ობჟათე აფრიკაშ ტერიტორია უკინებუდეს.
ევროპული კოლონიზაციაშ პერიოდშე აფრიკაშ ტერიტორიას გორჩქინდჷ ევროპალი ჩეკანამეფიშ შანულამ ბუნეფქ. თინეფიშ ბაბუშარეფი რენაობჟთე აფრიკაშ ჩეკანამეფი (აფრიკანალეფი , ინგლისარეფი ობჟათე აფრიკალეფი).
რელიგიური რწუმაშ მიკოჯინათ აფრიკალეფიშ 40%ქირსიანიე , 40%მუსულმანი . დოსქილადირ 20% აბანური აფრიკული რელიგიეფიშ მიმათხოზე რე. ისლამი ოორუე აფრიკაშ გალე გოფაჩილიე ბჟაეიოლ აფრიკას. აფრიკალი ქირსიანეფიშ უმენტაშობას წჷმარინუანს ევროპული კოლონიზაციაშ პერიოდის გოქირსიანაფილი კვიდრი მახორობა. აფრიკა თაშნეშე რეეთიოპიაშ მოსოფელის ართ–ართი უჯვეშაში ორთოდოქსული ქირსიანობაშ ეკლესიაშ შურობუმუ.
აფრიკაშ მახორობა ტერიტორიულო ვამანგას რე დორთილი. მახორობაშ აბანდვალაშა, ხვალე ორთაშობური პიჯალეფს ვა უღჷ გოლინა, თაშნეშე ისტორიული ფაქტორით, დო იფრელიშ მაართათ დოლმახორეეფითვაჭრუაშ რეზულტეფი დო ხანგინძე ჟამიშ მალობას კოლონიური რეჟიმიშ რინა. ალაზიმაფილო ონჭირეთიე დოხორინელისქირონაშქა ზუღაშ ,გვინეაშ ჸუჯიშ დოკონტინენტიშ ობჟათე-ბჟადაალ ოძგაშეეფი, მახორობაშ არძაშე მაღალი ნჭირალა რე,ნილოსიშ დელტას , სოდგათ 1 კვ.კმ-შა 1000 კოჩის უმოსი მოურს.საჰარაშ ტიოზის ნამუსჷთ კონტინენტიშ 1/4 უკინებუ, ოხორანს ედომუშამი მახორობაშ 1 %-იშა ნორკე დო თიში ნამთინე რეგიონს შურო ვა რე ირალი მახორობა.
მარკვიეეფიშ აზრით აფრიკა ათეხანურ ადამიერიშ კინოხონეფიშ შურობუმუ რე.ბჟაეიოლ აფრიკას 2,7 მილ. წანაშ ასაკიშ ქანეფს შქას მიოგორუეს ადამიერიშ ჩონჩხიშ ნოსქილედეფს. შიოლებერიე ნამუდა თინა რდჷ გონიერი ადამიერიშ კინოხონი.ეთიოპიას მენცარეფქ უჯვეშში ადამიერიშ ასაკი დადგინეს - მეხოლაფირო 4 მილიონი წანა. ფიქრენა, ნამუდა თინა წალენტანამ რდჷ, უღუდ მანგარი კიბირეფი დო ჩანარეფს ჭკომუნდუ. ამდღარშო აფრიკას ოხორანს სუმხოლო რასაშ კათა:ევროპალეფი , ეკვატორული (ნეგროიდული ) დომონღოლოიდური . კონტინენტიშ მახორეეფიშ დიდ ნორთის კვიდრი მახორობა - ნეგროიდეფი აკადგინანა.
ბუშმენი ადამიერიბოტსვანას კვიდრ მახორობას მიორხველუანა თაშნეშეოორუე აფრიკას უჯვეშაში ჟამიშე მახორე,არაბეფს დობერძნეფს , ნამუეფით ევროპული რასაშ ობჟთე ჸას ორხველჷნა. თინეფიშ ოჩიებე ნინა ჯინჯიეროარაბულიე . ნეგროიდეფი კონტინენტიშ ჯინჯიერ ნორთის ოხორანა. თინეფშო დჷმახასიათაფალი რე უჩა კანი, რუმე ფერიშ თუმა დო თოლეფი, მოგინძე დუდიშ ხოკო, ონჭირე ჩხვინდი დო ოვალური სახე. თინეფი ოხორანასაჰარაშ ობჟათეს, კონტინენტიშ დიდ ნორთის დო გაჭყანა ეკვატორული რასაშ აფრიკულ ჸას. ნეგროიდეფს შქას გოშხვავაფა რე კანიშ ფერიშ, სიმაღალაშ დო დუდიშ ხოკოშ ანგარიაშ მიკოჯინათ. სიმაღალათ გიშეგორუნანილოტიშ კათეფი , ნამუეფითნილოსიშ ჟიმოლენ წელს დოვიქტორიაშ ტობაშ ბჟაეიოლს ოხორანა. თინეფიშ ოშქარი სიმაღალა რე 180-200 სმ. ნილოსიშ ჟიდონ მალობაშ აბანეფს ნეგროიდეფი ძალამი რუმე, დახე უჩა ფერიშ კანით გიშეგორუნა.
ბენინარი ოსური.ეკვატორული ტყალეფიშ ნეგროიდეფი -პიგმეეფი წალენეფი (150 სმ-იშ უწალენაშ) რენა.ბერძნული სიტყვა „პიგმიოს“ სიტყვა-სიტყვათ „ლიკვიშმადიდა კათას“ შანენს დოქორთულ ნინაშა თის ჯგირო მეურე სიტყვა „ცეროდენა“. თინეფს ტყებიშ ფერი ალაზიმაფათ უმოს ღილე უღჷნა, ვინდარო შხვა ნეგროიდეფს, ლეჩქვეფი თხითხჷ. პიგმეეფი ტყაშ მახორუეფი რენა.ტყა თინეფშო ჸუდე დო რინალაშ თარი საშუალება რე, თინეფი აფრიკაშ არძაშე უმორჩილაშრიცხუამი კათა რენა.
ობჟათე აფრიკაშტიოზიეფს დოგვერდოტიოზეფს ოხორანაბუშმენეფი დოჰოტენტოტეფი . თინეფს უღჷნა მოყვინთალო ბურნათი კანი დო ბირტყა სახე, მუთით თინეფი მონღოლოიდეფს გუნა. ბუშმენეფი პიგმეეფიცალი წალენტანამეფი, მარა ძვალჭიფეეფი რენა („ბუშმანი“ - სიტყვა-სიტყვათ „ბართვიშ კოც“ შანენს). ევროპალი ემაჭოფალეფიშით თინეფიშ რიცხუქ ოგინაფალო მირკჷ.
ნამთინე მარკვიეეთიოპარეფს გინმაულარ რასას მიორხველუანა. თინეფი გიშეგორუნა ღილე, მარა მოჭითე ფერიშ კანით. ეთიოპარეფი ანგარიათ ხოლოს რენა ევროპული რასაშ ობჟათე ჸაწკჷმა. სიტყვა-სიტყვათ „ეთიოპი“ - „ბჟათ ჭვილს“ შანენს.მალაგასიარეფი მონღოლოიდური დო ნეგროიდული რასაშ აკოზგუმონჯუათ გიჭყჷ. მოულირ ევროპეიდული მუმაულობაშ მახორობა ჯინჯიერო ხეშმარძი პიჯალეფიშ მაღვენჯ აბანეფს ოხორანს დო კონტინენტიშ მახორობაშ მორჩილ ნორთის აკმადგინანს.ოორუე აფრიკას , სქირონაშქა ზუღაშ ოძგაშეშ მანგას, ოხორანაფრანგეფი , დო კონტინენტიშ უძგაშაშ ობჟათეს -აფრიკანარეფი (ნიდერლანდიაშე გინოხორელეფიშ გამნარყეფი),ინგლისარეფი დო შხვა.
რუკა აფრიკული ნინეფიშ ფანიეფიშ დოთიალაფათ. მიარე ვარაუდით აფრიკას ვითოშიშ უმოსი ნინა რე გოფაჩილი, ნამუეფიშ უმენტაშობა აფრიკული მუმაულობაშიე დო დოსქილადირი — ევროპული. აფრიკა მოსოფელის არძაშე პოლიგლოტი კონტინენტიე, თაქ რჩქვანილური მოლინა რე მუზმარენ აფრიკულ ნინაწკჷმა ართო ართი, ვარა ჟჷრი ევროპული ნინაშ ჩქინა. აფრიკას ედომუშამო ოთხი ნინობური ფანია რე.
აფრო-აზიური ნინეფიშ ფანიას 240 ნინა დო 285 მილიონი ადამიერიე, ნამუეფიშ უმენტაობა ბჟაეიოლ დო ოორუე აფრიკას, საჰელს დო ობჟათე-ბჟადაალ აზიას რე გოფაჩილი.ნიგერიულ-კონგოური ნინეფიშ ფანია მიკინანს სუბსაჰარაშ აფრიკაშ უმენტაშობას დო ოეგებიეთ არძაშე ფაჩილი ნინეფიშ ფანია რე მოსოფელის გოშხვავაფილი ნინეფიშ მიკოჯინათ. თინეფიშ უმენტაშობაბანტუშ ნინეფიე, ნამუშათ სუბსაჰარაშ აფრიკას იჩიებუნა.ხოისური ნინეფიშ ფანიას მეხოლაფირო ჟარნეჩდოვითი ნინა რე დო ობჟათე აფრიკას გოფაჩილი 120.000 ადამიერს. ხოისურ ნინეფიშ უმენტაშობა დინაფაშ კარშა რე მეულირი.ხოი დოსან კათა აფრიკაშ თე ნორთიშ აბორიგენ მახორუეფო რენა მერჩქინელი.კოლონიალიზმიშ რეზულტატო დახე არძა აფრიკულ ქიანაქ ოფიციალურ ნინათ ქჷმიღ თინეფიშ კონტინენტიშო ურჩქინუ ნინა, მარა თეჟამშო მუზმარენ თინეფშე პარალელურო შუმობუნურ ნინასჷთ ირინუანს (ინეფ შქას სვაჰილი). მიარე ქიანასინგლისური დოფრანგული (ქოძ.აფრიკული ფრანგული ) ირინუაფუ საზოგადოებურ სფეროს თარობას, კომერციას, განათლებას დო მედიას. თაქ გოფაჩილი შხვა ვააფრიკულ ნინეფიშ შქას რე არაბული, პორტუგალიური, აფრიკაანსი დო მალაგასიური.
ჯენეშ მეჩეთიშ თარი მიმაულარი ოორუეშე. აბუ სიმბელიშ ოხვამე. ფარაონირამზეს II . თე ნოდგუმი ეგაფილიე ჯვშ.წ 1400 წანას.რთული გეოგრაფიული დო კლიმატური პიჯალეფიშ უმკუჯინუო, აფრიკაშ კონტინენტის იშენით გიჭყჷ ბრელკულტურაქ დოცივილიზაციაქ . მარა თინერ გალენ ძალეფქ, მუჭოთ დუდშეარაბეფქ დო უკულიევროპალეფქ , მუმაჯალაგარი ეფექტი იღვენუეს აფრიკული რინაშ წუმოძინაშა.
აფრიკა, ოიგებიეთ,ადამიერეფიშ ოდაბადეს წჷმარინუანს.ანთროპოლოგეფქ ტანზანიას მიოგორეს ადამიერიშ ჩონჩხიშ დო ხანდეფაშ პრიმიტიული ანჯარეფიშ ნოსქილედეფს, ნამუეფჷთ 2 მილიონი წანათი რე დოთარიღებული. მართალი რე, თე მონძეობაშ ზუსტი ნოქური კაბეტი ნირზიშ მეკონს წჷმარინუანს, მარა ოსხირამი რე აზრი, ნამუდა ათეხანური ადამიერიშ კჷნოხონეფქ აფრიკაშ კონტინენტის გიჭყეს.
აფრიკული კულტურა ისტორიაშ მიმალობას განიცადენდჷ უჩინებუ კულტურეფიშ გოლინას დო ჟინჯირა უღჷდ შხვა ქიანეფშე დო კონტინენტიშ კულტურაშა. უუკაბეტაში თია მიშეღჷ ათეხანური ცივილიზაციაშ წუმოძინაშა,ჯვეშ ეგვიპტექ . აფრიკაშ კონტინენტის რე 2 000-იშ უმოსი აბანური ნინა, ათეშე 400ნიგერიას . თე ირფელი კონტინენტიშ მაღალ კულტურაშა იჩიებუ. აფრიკაშ ქიანეფიშ კულტურაშ ფონს გიშეგორუნა:ნკეტია (ბენინარი კოპოზიტორი),ენო ბელინგია (კამერუნალი კომპოზიტორი),აფუორქ თექლე (ეთიოპარი ხანტუ),ეზეკილ მპხალელე (ლიტერატურა, სარი),ჩინუა აჩები (ლიტერატურა, ნიგერია) და ა.შ.
იუნესკოშ მოსოფელი ორთაშობური ლადშაფტიშ დო უნიკალური ისტორიული არქიტექტულ მონძეობეფიშ შქას, აფრიკაშ კონტინენტის 78 ობიექტი იდვალუაფუ. თაშე ეიოშანალი რე:ტიმგალი (ალჟირი ),ამოეაშ მაფაშ დოხორე (ბენინი ),ჯენე (ნოღაშ ჯვეში ნორთი,მალი ),ომოშ ნაციონალურ პარკი (ეთიოპია ).
ჯვშ.წ. 8000 წანასოორუე აფრიკაშ გოწვანაფილ დო ნოჸოფიერ დიხეფს ოხორანდჷქუაშ ფარანიშ კათა. მუნაჩამუეფი თინეფიშე აშასქილადირიე თი ნახანტეფს, ნამუეფით სრულებური რე ბეჩოეფიშ კიდალეფს. მოგვიანაფათ ჯვშ.წ. 4000-2000 წანეფს, თე კონტინენტის კლიმატიქ ოგინაფალო დითირჷ, დიხაქ გიშესქირჷ დო გორჩქინდჷსაჰარაშ ფაჩილტიოზიქ . ათეშ უკული საჰარაშ ობჟთეშე დვალირ აფრიკაშ ტერიტორიეფიშ წუმოძინაქ ოგინაფალო ირჩქალჷ. კათაქ ოშწანურეფს გაიხვილჷ თიშო, ნამუდა აშუმუშებუდესკო ახალი ტექნოლოგიეფი დო შიოლებეფი ტიოზიშ ბარიერიშ გინაულარო დო თეჟამობას, ოორუე აფრიკაშ კულტურასქირონაშქა ზუღაშ კულტურეფიშ ხასჷლას ივითარებუდუ, დუდშე ჯვეში ეგვიპტეშ გოლინათ, მოგვიანაფათ კლასიკურ კულტურეფწკჷმა აკოზგუმონჯუათ (ბერძნული დორომაული ), დო უკულიისლამური ოქიანუშ მეჸუნელო.
აფრიკაშ შხვა ტერიტორიას ცივილიზაცია ივითარებუდუ გეოგრაფიული აბანდვალათ დო კლიმატური პირობეფიშ გოთოლწონაფათ. აბანდვალა მითმიკინენდჷ ტიოზეფიშ დო ეკვატორული ტყალეფიშ ფაჩილ ტერიტორიეფს, მაღალგაბარეფს წყარმალუეფი მიშ ქვერსემოხვარჩალაიეფო , ნამუეფით უშიოლებერო ორთინუანდ თე წყარმალუეფიშ სავაჭარო დო სატრანსპორტო გჷმორინაფას. თიშ უმკუჯინო, საჰარიშ თუდონ ტერიტორიეფს იშენით ივითარებუდ ორტვინალა.ჯვშ.წ. 200 წანას ოორუე-ბჟაეიოლს ქჷდიჭყესრკინაშ დამუშება; თიშ ობჟთეთ პროგრესი რჩქალი ტემპით მიშჷ, მარაახ.წ. 1200 წანას ხვალეპიგმეეფი დობუშმენეფი ოხორანდეს ქუაშ ფარანს. თიშ უმკუჯინუო,ორტვინალაშ ტექნოლოგიეფი იშენით პრიმიტიული რდჷ, თაქ ვს არსებენდ ურემი დო გურთანი.
კულტურაშ დარგეფს შქას გჷშაკერძაფილო გჷმირთუაფუსახვითი ხელუანობა ,მუსიკა დოსხაპუა . აფრიკას მახორუ დახე არძო კათას უღუ მუში ინდივიდუალური მუსიკალური კულტურა, ბირეფიშ დო სხაპუეფიშ მუში ტრადიცია. თინეფიშ უმენტაშობა მეურე ჯინორუას დო დიხამინჯალას. თიშო ნამუდა ჯინორუა ჯგირო გათებედუკო, კათა დგჷნდჷ დიდ წჷმორინაფას სხაპუეფიშ დო მუსიკაშ ალაჸუნაფათ. აფრიკალი კათაშ მუსიკალურ რინას, გჷშაკერძფილ როლს ლაჸაფენდდოლი .
ვიკიოწკარუეს
? რე ხასჷლა თემაშენ:
.svg)
.JPG)
