Senegaal menn la ciréew yi ne ciSowwu Afrig, mu bokk nag ciAfrig gu bëj-saalumu saxraa (Afrique sub-saharienne),Mbàmbulaanug Atlas diw digam ci sowwu, taqaloo akGànnaar ci bëj-gànnaar ak penku,Mali féete ko penku,Ginne akGinne Bisaawóo ci bëj-saalum,Gàmbi moom sos ab daanaka-jiba (quasi-enclave) ci biir Senegaal, sutuxlu ba ci lu ëpp 300 jñ (km) ci biir suuf yi. DuniBopp bu Nëtëx bi (Cap-Vert) ñi ngi ci 560 jñ ci tefesi Senegaal yi.
Réew maa ngi duppe aw turam ci dex gi ko peeg ci penku ak bëj-gànnaar, te ab balluwaayam bawoo caFuuta Jallon ca Ginne, diDexug Senegaal.Njuuxam lu gëwéel la te di lu fendi te yor ñaari jamono: jamonoy nawet (jamonoy taw) ak ju noor (jamonoy fendi).
Ci jamonoy canc gi (la période coloniale), ay digg yu yaxantu yu bari, yu ayimbraatóor yu canc (empire coloniale) moomoon, daal di woon nañuy sampu ci tefes gi gépp. DëkkubNdar mujj na di péeyubAfrig gu Sowwu gu Faraas, mu mujj juge ci di leegiNdakaaru ci1902, moom Ndakaaru nag mujj na di péeyu Senegaal ca ba mu jotee ca ag tembam / jonnam ca 1960, nekk ci cat li gën a féete sowwu cikembaarug Afrig
La dale 2012 ba fii mu neMaki Sàll mooy njiitul réew ma. Senegaal ak donte bokk na ci càmpéef yu bari yu àdduna si, teewul bokk na ciBennoo gu Afrig (Union africaine) akMbooloom diiwaan yu Saxel-sahraa yi (Communauté des États sahélo-sahariens)
Cosaanul turu Senegaal dañul di jeqi dàggasante ak werante. ca1850 labbe bii diDavid Boilat, cambindam ya mu doon def ci Senegaal,daa gisoon ne Senegaal mi ngi juge ci waxiinuwolof wii disuñu gaal. Bii nag mooy gis-gis bi gën a siiw, te xibaarukaay yi (les médias) gën koo ame. te moone lu ñu nangoodi la te sikk ko la ko dale caati 1960, ay gongikubaat yu bari nag joxe nañu leen, ci misaal biy tafcosaanul tur wi ci ag giir guberber guSahara, mooy giirugZenaga walla Sinhaaj, naan: Turu Senegaal mi ngi bawoo ci tudd gu waaPortigaal yi doon tudd turu giir googu. Waaye werante wi dañul di tàng ci loolu ba tay.
Xeer yu mag yi(Mégalithes) di ay jeexit yuSéeréer yuÑooro
Lu ci ëppNjëkk-taariix ci Senegaal day tudd - ba laa tudd lenn -gëwéeli xeer yu mag yi (walla les cercles mégalithiques) yu Senegàmbi yi, wallajóori xor yu ñu sàkk yi (les amas coquilliers artificiels), yu ci mel ne ya nekk ca dunub Faajut.
Jàpp nañu ne Senegaal dëkkees na ko ci njëkk-taariix lu jiitu lool juddugIsaa. Ay doj yu ñu yatt yuJamonoy doj wu ñu yatt ju njëkk ja(Le Paléolithique inférieur ), wuññees na leen ci daanaka-dun buBopp bu Wert bi (Cap-Vert) ak yeneen yëf yu gongikoo ci doj, ñu jekkal leen, dees leen di fekk ci diiwaanub Tëngéej ak ci pegi dexi Senegaal gu penku gi.
Cijamonoy doj wu ñu xacc (néolithique), jumtukaay yi tàmbali nañoo soppiku ak a wuute, bu ko defeesuuf su ñu togg (walla céramique) daal di feeñ. Gasi gëstu ya ñu doon def ca diiwaani tefes ya feñal nañu ay desiiti waañ yuy seere ak a firndeel askan wu mag wu ay nappkat aki yaxantukat wa fa nekkoon (marigot bu Xant ca delta, sottikukaayu dexugSaalum).
Ndefarug mbell (walla gu weñ (metallurgie)) jëm na kanam cijamonoy mbell yi (protohistorique) (junni bu ngëkk bi njëkkIsaa), fi ñuy gis ay bàmmeel ci bindu aymbaanaar (tumulus). Ci digg réew mi, fa tollookGàmbi gu tay gii, dees na fa fekk mbooloom gëwéeli xeer yu mag (cercles de mégalithes) ci aw dog wu tollu ci 100 jñ ci kaw 250|jñ.
Dëkksi gi dafa doon gën di dolliku ndànk-ndànk tey gën di dëgër ngir àgg ci sos ay nguur yu njëkk yu sosu ci VIIeelu xarnu, nguur guTekruur, guNamandiru, guJolof, ak ay mbokkoo yu sori akIimbraatóor gu Gana, ci suufusMali gu tay gi. Ci nguur yu wuute yooyu, gi ci ëppoon doole ci XIVeelu xarnu moo doonoon imbraatóor gu Jolof, gi boole woonKajoor,Bawol, nguuriséeréer yuSiin ak yuSaalum,Waalo,Fuuta-Tooro akBambug. Ci bëj-saalum, nguurugKaabu, teg ci guFulaadu.
Jolof nekkoon na imbraatóor guNjaajaan Njaay sosoon, ki njëkk a nekk Buurba (buur) ca Jolof. Faleesoon na ko njiit ca loolu doon mujj dinguurug Waalo, ca bëj-gànnaar-penku gu Senegaalug tay gii, ca diiwaanu dex gi. Dajale woon na mbooleem askani giirugwolof ngir taxawal imbraatóor gii ci XIIIeelu xarnu . Ibraatóor gi saayoon na te naaxsaay ci1549, ànd ak deeg imbraatóor ba mujjoon caJolof, Lele Fuli Fak, ki ko rayoon di Amari Ngóone Sabel Faal, ki nekkoon ca jooja jamono kilifag diiwaanuKajoor.
Jolof des na di aw dog (vassal) ñeelimbraatóor gu Mali ci diir bu tollu ci xarnu. Ba loola amee, yeneen nguur yi, ñoom itam gu ci nekk, tàmbalee jël ag tembam ba mujj wàññi imbraatóor gu Jolof gu mag googu ba àggal ko ci tolluwaayu genn nguur gu yam ca digg réew mi. Ci ñaareelu xaaj bu XIXeelu xarnu, sancaani Faraas yi (les colons francais) tàmbali woon nañoo nangu ndànk-ndànk mbooleem nguur yu Senegaal yii. Jolof moo nekkoon nguur gi ñu mujj a nangu ak Buurab Jolofam bu mujj baAlburi Njaay, ci ron deflu guLuwis Federb.
Lislaam a ngi njëkk a tàbbi ci Senegaal ci diggante VIIIeelu xarnu ak IXeelu xarnu, ña ko fa dugal di ay yaxantukat yu araab-yu-berber. Dañu doon tas diine jii ci jàmm, ñu njëkk koo joxJula yi tuubloo ci ginaaw biTukkloor yi akSaraxule yi, ñoom itam ñu tas ko ci Senegaal gi gépp. Bi ñu demee ba ci kanam ca XIeelu xarnu , laMuraabituun, jug, Tukkloor yi jàpple leen, ñuy jéem a tuubloo mboolooy jaamukati xërëm yi jaare ko ciJiyaar. Loolu benn la ci sabab yi tax Séeréer si gàddaayoon demSiin-Saalum, Wolof yi,Pël yi akMandinke yi, te ñoom ñepp ña nga jalu woon caTekruur. Lislaam teel na tas ca imbraatóorug Jolof. Waaye ca XIXeelu xarnu la nangu ca dëgg-dëgg mbooleem askan yi, ci anam gu jàmmu, loolu nag deesi sante ko Sëriñ si, ku mel neSeex Ahmadu Bamba, mi sos yoonumurit,Alaaji Maalik Sy kenn ci kilifayTiijaaniya wallaSeydina Limaamu Laay, ki soslaayéen gi, ñi yéemoon nit ñi ci seenug mbaax ak ragal Yàlla ak séeni karaama( xar-baax). Moom Lislaam tam nekkoon ab ker-keraan (moyen) ngir boole nit ñi te di leen aar ci jalgati yi ñu miinoon ci nguur yi (jiyaar yu toftaloo, canc gu ñu teg ci doole, jalgatiyCeddo yi).
XIXeelu xarnu ñi ngi ko gën a xame ci daanug nguur yi, jàllsig sancaan yu Tugal yi ( colons européens ) ak jàmmaarloo gi lànk canc gi, ñi ko jëmmal di ay nit ñu mel neLat Joor,Alaaji Omar Taal,Mamadu Lamin Darame,Alburi Njaay wallaMàbba Jaxu Ba. Diineykatolig (walla nasaraan, ndax katolig bànqaas la ci nasaraan) daal di tasu, ñi ko def di ay nasaraanalkat yu Tugal la ko dale ca XIXeelu xarnu, rawati na ca Siin akkaasamaas.
Lislaam tàbbi na Senegaal ci fukk ak benneelu xarnu,ànd ak giirug Sinhaaj guAmaasix gi. Turu Senegaal waxees na ne mi ngi bawoo ci tudd gu waaPortigaal yi doon tudd turu giir googu. Askani Senegaal yi sos nañu ay nguur aki nguur-nguuraan, yi ci ëppoon solo di Imbraatóor guwolof ca diiwaaniWaalo,Kajoor akBawol, ci fukk ak ñeenteelu xarnu g.j, ak nguuruñgTukklóor ak guDeñaanke guPulaar gi ca penku bëj-gànnaar ga. Ay dooleyTugal teg nañu loxo ay wàll ci ay tefesam, ci fukk ak juroomeelu xarnu g.j, ginnaaw bi Faraas daal di teg loxo réew mi mépp, ginnaaw ay xare yu limu. Ci atum 1902 laNdakaaru nekkepéeyubAfrig gusowwu guFaraas gépp.
Seŋoor wallaLéopold Sédar Senghor(1906-2001)(1960-1980) mooy ki njëkk a nekk njiitul Senegaal, yoroon dàkkantalu njiit liy woykat (walla taalifkat)Ci samwie 1959, la Senegaal bennoo ak li ñu daa wax Sudaan gu Faraas gi, ci ron turuLëngoo gu Mali (fédération de Malie). Lëngoo gu Mali googu tembe na ci Faraas ci 20 suwe 1960. Waaye ginnaaw ay jafe-jafe yu politig, Lëngoo googu mujj na di ñaari réew ci 20 ut 1960: Senegaal ak Mali. Jibaleesoon na ag lëngoo ci diggante Senegaal ak Gambi ci turu Senegambiya atum 1982. Waaye ci jëf feeñul, bu ko defee ñaari nguur yi tàggalikoo atum 1989. Am na ab jë bu ngànnaayu (front armé) bu nekk ci bëj-saalumu réew mi, ca Kaasamaas bu bëgg tembteg diiwaan ba, leeg-leeg mu xareek nguur gi, la ko dale ca atum 1982._
Sancaan yi (les colonisateurs) seen teg loxo gu canc gi (conquête coloniale) mi ngi door biwuññig suuf yii amee ci1442 ci loxol moolub Veneto (ab diiwaan ca Itaali) bii diCadamosto, bi mu defalee ay wuññi ñeel Portigaal. Ca jooja jamono la waa portigaal daal di sóobu - ci lu gaaw - ciNjàppum jaam (walla jaayug nit ñu ñuul ñi), waaye doon nañu war a janook gëpplante (la concurrence) gi bawoo woon ci jaaykati ñu ñuul ñi te bawoo woon Britaani (négriers britanniques), Faraas ak Olaand caYaxantug ñatti-koñ ya (Commerce triangulaire).
Waa Olaand yi sos nañu ab diggub yaxantu ca dunub Gore,Faraas taxawal ca1659 digg bii di buNdar nga xam ne moo mujj di péeyub Senegaal bu njëkk bi. Ci1677 waa Faraas ñi ñëw nangudunu Gore (benn ci digg yu mag yi ñu daa jaayejaam yi akNdar ak tata judunu James caGàmbi).
Nosteg canc daal di nay taxaw ci dikkugFederb, Kaŋub Senegaal (le gouverneur du Sénégal) la ko dale ca1854 ba1861 ak1863 ba1865, mooy ki samp dàttiAfrig gu Sowwu gu Faraas gi (ASF)(AOF). Ci wormaal gi mu defoon aada ya fa cosaanoo ( du dëgg, wormaalu ko fenn) la tàllale jeexiital (l'influence)gu Faraas ba mu weesu Senegaal, mu liggéey ci lu jëmale kanam koom-koomu barab bi (ci njariñul Faraas rekk nag lol réew mi yitteelu leen woon ci lenn), daal di soswaaxub Ndakaaru.
Ci samwie1959,Sudaan gu Faraas gi (Mali gu tay gi) ak Senegaal seey nañu ciLëngoo gu Mali, gi nga xam ne mujj na temb ci 20 suwe 1960. Temb gii mi ngi juddoo ci tuxalug ay nguur ( transferts de pouvoirs ) yu amoon ca dëppoo ga ñu xaatimoon ca Faraas ca 4 awril 1960.
Senegaal nguurug demokaraasi la gu limuy làng (gu bariy parti), njiitul pénc mi (président de la république)dees na ko tànn ngir diirub juroomi at (leegi soppees na ponku sartu réew bi aju ci diirub ngiitug réew mi, yobbóoti ko ci juroom ñaari at, ginnaaw bi ñu ko soppee jële ko ci juroom ñaar, yobbu woon ko ci juroom), moom njiit li nag mooy tànn njiitul jëwrin yi. Barlamaab Senegaal ñi ngi koy wooye Péncum ndawi réew mi mbaa ( jataayub xeet wi), am na nag 120 cér yu ñiy tànn ci ay tànnéef (élections) yu dul yu njiitul réew mi(tànnéef yu yoonal yi : élections législatives) ngir diirub juroomi at
A. Wàdd, kenn ci njiiti Senegaal
Mii menn la ci réew yi gën a am demokaraasi te gën a dal ci Afrig, ndaxte genndaaneel nguur (coups d'État) masu fee am, « Senegaal niki roytéef »[1] yagg nañu koo joxe, wone ko ngir ñu roy ci, ba tee ay yi di fi am ak doonteAmnesty International mi ngi ñaawlu yenn jàpp yi yor mbubum politig[2]Royuwaay:,[3].
Senegaal am Pénc la mu demokaraasi (une république démocratique) (lu sakkan ci ay làngi politig a nga fa). Noste ga fa nekk gu njiitug réew la, ndax ba mu amee ag tembam Senegaal daa daal di jël Faraas niki roytéef, roy ca politigam ba ca 1958, niki yeneen réewi Afrig yi bokkoon ci ASF(Afrig gu Sowwu gu Faraas).Sartu réew bu Senegaal mi ngi taariixoo ci 1959, xoolaat nañu ko ci 1960 ki ko def diLéopold Sédar Senghor ginnaaw genn laaju (référendum). ay xoolaat (révisions) yu bari topp nañu ci, ñooy gu 1963 moo fi saxal nosteg njiitu réew (ci jamono jooju : dindi njiitul jëwriñ) teg ci gu 2001 gi yobbu àppub njiit gi jële ko ci 7 at, yobbu ko 5 at (jataayub mag ñi(le sénat) jëlees na ko fi, ginaaw bi ñu delloosi ko ci 2007).
Njiitul Pénc mi( Le Président de la République) (xoolallimub njiiti Senegaal yil) mooy kilifag nguur gi, moom nag ñi ngi koy tànn, mu ame cipal gu mbooloo mi (suffrage universel) ci anam gu jonjoo de (manière directe) ci diir bu tollu ci juroom ñaari at, manees koo yeesalaat benn yoon. Mooy fal njiitul jëwrin yi (xoolal limubnjiiti jëwrin yu Senegaal) moom itam (njiitul jëwrin yi) mooy tànn jëwrin yi, ba noppi sàkku ci njiitul réew mi mu tabb leen.
Parlamaa bu Senegaal yor na ñaari néeg : Péncum ndawi réew mi ak jataayub mag ñi.
Bi ñu ko taxawalee ci 20 ut 1960,Péncum ndayi réew mi mi ngi yor 150 ndawi réew, yu ñu fal ci pal gu mbooloo mi ci anam gu jonjoo (au suffrage universel direct) ngir diir bu tollu ci 5 at. Tànnéef gi gu ëppte la (Le scrutin est majoritaire) ci genn wër, ci tund yiy xëccoo 90 ndawi réew, di it gu kem (proportionnel) di ab lim bu tas ci réew mi ñu koy xëccoo mu tollu ci 60 ndawi réew. Péncum ndaw yiMacky Sall moo ko jiite, mi nekkoonNjiitul jëwrin yi, waaye fii mu nekk, aw yoon jug na wu Saada Njaay indi ngir ñu jële ko fi, wàññi ab àppam ba du weesu menn at ngir man ko fee jële, wii yoon nag, jot naa jàll, waaye njiitul réew mi dëggalagu ko.Tànnéef yu yoonal yu Senegaal yu 2007 jàll nañu ci ndam lu yaatu lu àndandoo gu njiit gi (coalition présidentielle), waaye lu jege ñaari ñatteel (deux-tiers) ci falkat yi demuñu woon ca mbañ-gàcca ya, li ko waral di ndigaluldogoo(boycott) lu bawoo ci làngi kujje gi.
Parlamaa bu Senegaal boroombenn-néeg (monocaméral) la woon, ci diirub jenn jamono:Jataayub mag ñi, muy lu ñu dindi ci 2001 ci ginnaaw gennlaaju gu sartu réew (référendum constitutionnel), delloosi nañu ko ca mee 2007. Mag ñi (Les sénateurs) nag dinañu tollu ci limub 100. 35 ya ca ñoom dañu leen a fal ci anam gu jonjoodi (au suffrage indirect) citund yi, yeneen 65 yi njiitul réew mi di leen tabb.Paap Jóob, kilifag Ndakaaru moo ko jiite .
Am na yoon (loi) wu ñu def ci diggadil gi(La loi sur la décentralisation), nekk na it di lu ñuy doxal la ko dale ca samwie1997, , yoon woowu jox na ay ay doole yu am solo ñeel jataayi diiwaan yi (assemblées régionales).
Ci1992 la Àttewaay bu Kawe (la cour suprême) bu Senegaal bi nekk di lu ñu dindi, ñu wottee ko cér (organes) yu jagoo loolu:Àttewaay bu firi bi(Cour de cassation),Jataayub nguur gi (Conseil d'État) akJataayub Sartu réew mi (Conseil constitutionnel), yooyu cér di yu niru lool séeni moroom ya nekkFaraas. Seeni àttekat Njiitul réew mee leen di tabb. Yooyu ñooy bànqaasi yoon yi gën a kawe ci réew mi (les plus hautes instances judiciaires du pays).
Dalub Àttewaay bu firi bi ëmb na lenn njiit lu njëkk, ak ñatti njiit yu néeg (trois Présidents de chambre) ak gën jaa néew juroon ñeenti xelalkat (9 Conseillers). Ca toppewaay ba le (Parquet), mi ngi ame ci ab Toppekat bu Matale (un Procureur général) , ci benn layalkat bu njëkk bu matale (un Premier Avocat général), ci gën jaa néew ñaari layalkat yu matale (deux Avocats généraux) ak gën jaa bari juroom benni déglukat (six Auditeurs) yu koy liggéeyal. Am na ñatti néeg, yoy bu ci nekk mi ngi ame ci lenn Njiit ak ñaari xelalkat gën jaa néew:
Néeg bu njëkk bi mooy àtte layoo yi aju ci wàllug tooñaange yi (pourvois en matière pénale),
Bu ñaareel bi di àtte layoo yi aju ci mbirum ñoñ ak yaxantu ( pourvois en matière civile et commerciale)
Bu ñatteel bi di sëgg ci wàll yi jëm ci mboolaay (yoonu liggéey ak kaaraange gu mboolaay)(droit du travail et sécurité sociale).
Jataayub nguur gi ay xaaj yu bari ñoo ko sos:
Xaaj bu njëkk bi moom lañu féetale xuloo yi aju ci bindu ci limi tànnéef yi(les listes électorales), yoonu (légalité) gu jëfi mbooloo yu barab yi ( collectivités locales ) ak diiŋat yi ngir neenal gu aju ci nguur gu ëpp (les recours en annulation pour excès de pouvoir).
Xaajub ñaareel bi day def li Àttewaayu xayma yi (la Cour des comptes)di def ca Faraas , ci moom sax la jële woowiinam woowu bu yàggul rekk.
Xaaj yooyu yépp nag am nañu ay njiiti xaaj (Présidents de section), ay xelalkati nguur (les Conseillers d'État) ay xelalkati laaju (les Conseillers référendaires) te ki leen jiite mooy njiitul jataayub nguur gi (Conseil d'État).
Jataayub sartu réew bi yor na juroomi cér, yu ñu tabbe ci ag santaane (décret) ngir juroom benni at yu ñu dul yeesal, yoo xam ne njiit ca la ak topp-njiit (Vice-président). Dees na ko yeesal cig wàll waaye déet lépp, waaye du weesu ñaari cér gën jaa bari. Ab liggéeyam mooy fuglu tànnéef yu yoonal yi, ak xool ba xam yoon yi (les lois) dëppoo nañook sartu réew mi, ak warlu yu àdduna yi (les engagements internationaux).
Li ëpp ci gëstu yi ñu def ci wàllug Gëstu-askan (walla demogaraafi) ci Senegaal dafa sukkandiku ci Waññ (recensement) yi ñu jotoon a def ci1976,1988 rawati na2002. Doxal gu Séentu ak Lim gi (la Direction de la Prévision et de la Statistique) ci2004, siiwaloon na « ay leeral ci askani Senegaal yi, loolu di woon lu juge ci waññ gu 2002 » mu sóoraale woon ci màgg gi man a ami ci askanu Senegaal la ko dale booba ba2015[5].
Dox gu gëstu-askan gi ci diggante1961 ak2003 (lim buFAO,2005). askan ci ay junni ciy way dëkk .
Bu ñu sukkandikoo ci gongikuwaay yii, askanu Senegaal - wi doonoon lu toolook 1 milyoŋ ciy way dëkk ci1900 ak 2,8 milyoŋ ca jamonoy ag tembam ca1960 – yekkatiku na tay ba àgg ci 11 343 328 ciy jëmm (nattale gi ci 31/12/2007) te man naa àgg ci 13 709 845 ci mujjug 2015. Askan wii kon day màgg ci anam gu gaaw, ànd ak benntolluwaayu njuru (taux de fécondité) bu tiim 4 doom ci jigéen.
Seetloos na fa genn kuute gu giir gu mag:Wolof (43,3 %),Pël (23,8 %),Séeréer (14,7 %),Joolaa (3,7 %),Malinke (3,0 %),Soninke (1,1 %)Maanjanke (2%) ak yennat ci ay giir yu gën a néew, te gën a gawu ci barab,waxuma la nagnaari Libaan yi akTubaab yi, nga xam ne ñi ngi nekk ci dëkki taax yi[6]Royuwaay:,[7]. Ci mujjug 2007, 16 966 ci waa Faraas bindu woon nañu ci seen barabu aji teewal (ambassade) (boroom ñaari réewu it ci lañu woon (les binationaux))[8].
Ab diir bu yàgg a ngii askan wi nekk di jalu ci fi jàkkaarloo ak Mbàmbulaan gu Atlas gi, waaye nocciku gu kaw gi (l'exode rural) yokk na yamoodi gi ci séddale gii. Fi mu nekk ñeenti nit yoo gis ci waa Senegaal, kenn ka mi ngi dëkk ciDaanaka dun bu Bopp bu Wert bi (Cap-Vert), looloo waral péey baa ngi waaj a xëx.
BuNdakaaru jàllee, diiwaan yi ñu gën a taaxal (les régions les plus urbanisées) ñooySiggicoor,Cees akNdar. Yi gën a néew ag taaxal (moins urbanisées) ci diiwaan yi ñooyKoldaa,Maatam akFatig.Diiwaanu Tàmbaakundaa nag moo yor fatt (densité) gi gën a doyadi (11 way dëkk ci jñ²).
Bu ñu sukkandikoo ci nattale yu 2007, digg yu taax yu diiwaan (les centres urbains régionaux) yi yor lu ëpp 100 000 ciy way dëkk ñooyTuubaa (529 176) (Man nag yaakaar naa ne ag na ma xame Tuubaa, la fa dëkk man naa ñeentte lim bii ñu wax) – mi jekki jekki gis ag màgg gu yéem ñépp –,Cees (263 493),Kawlax (185 976),Mbuur (181 825),Ndar (171 263),Siggicoor (158 370) etNjaaréem (100 445)[5].
Ca 2007, Senegaal teeru woon na lu tollu ci 23,800 ciy daw-làqu ak sàkkukati ag wéeru ( demandeurs d'asile), yoo xam ne lu ëpp 20,000 ca ñoom ay waa Gànnaar lañu, yu doon daw boddanteg xeet ga, ak ñennat ci waa Liberiyaa, waaSiraa Leyoon, ak yeneen réew[9].
Bu Senegaal dee réew muy teeru ay way gàddaay (ay migrants), moo xam yu ay jamono lañu(saisonniers) mbaa déet, moo xam yu bawoo ci réew yi mu digool lañu walla yu ko sori[10], du tee menn mbooloo mu Senegaal mu mag ma ngay dund ca bitim réew.wisaaroo gii (diaspora)alal ju am solo la ci réew mi, ci wàllug koom ak njëmmte (identité).Xarala yu xibaar ak jokkoo yu bees yiXXJB dañuy gën di jàppandal jokkoo ci diggante njaboot gi te tax it deesi man a dund mu mel ne da ngaa nekk ci sa biir réew .Li ëpp ci ñiy dem nag ay waxambaane lañu yu jubluTugal, rawati naFaraas, akItaali, walla ñuy dem caAamerig gu bëj-gànnaar ga, caKebeg yobbaale ci seeni xol naalub dellu réew ma ci ginnaaw yennat ciy at. Màgguggàddaay gu yoonoodi gi (immigrations clandestines), ñu koy def ci ay anam yu bon te ñaaw jëm ciDuni Kanaari yi lu tiital Senegaal la ak réew yi koy teeru.
Ñi gën a ñàkk yaakaar ñoom faalewuñu sax ay wi ñu ci man a dajeel, ginaaw gis nañu seeni moroom tekki, rawati na ya bokk ca wisaaroo ga (diaspora) — moo xam Senegaal lañu juddoo mbaa dañu faa am rekki way jur - rawati na ñi ciy yëngu ci tàggat yaram mbaa fànn (art).
Lu sakkan faatoo na ci gàddaay gu yoonoodi gi, mbaa mbëkk mi, baat bi ñu ko gën a xame, lu ko waral? xanaa géej gi ñu sóobu ci lu duli jumtukaay yu dëppoo , ñoom kay dañuy sóobu ci ay looca yu doyadi, duy kooki bagaas ak nit ci wépp xeet ak maas, bu ko defee yooru, duñu faale la leen dëgmal ciw ay ak musiba, gaal gaay doon duus ba, néegub añ ba, bu tëdd ba, leeg-leeg duus ñëw téq leen mbaa ngelaw lu saf, ba kero ñuy àgg bu ko Yàlla dogalee, waaye cis lëf cig loof, lu sakkan di ca des dib añ mbaa reerub ag kuréel ciy jën yu waroon a nekk diy añ ñeel leen mbaay reer. Nii lay deme ba kero ñuy àgg ak la leen fay xaar ciy kaso ak ëlëg gu lëndëm, lii mooy li xew ci mbeex mi, waxuma la nag la ca tàkk ga, aji tàng ji tàkk gii nga xam ne jali beeñ yi yàgg nañu fee tee nit àgg fa mu jëm.
=='
' Koom-koom ==
niou boolé chi chi waallu kom kom you beess yi fa feegn chi 2012 ak tay. guiss nagne fa petrole ak gaz ak zircon ak wourouss
Senegaal nguur la gu bokk ciBennoo gu koom-koom ak gu koppar gu Afrig gu sowwu gi. Ginnaaw ay jafe-jafe yu koom-koom ci njëlbéenug ati juroom neen-fukk yi, ay yoonam (ay luwaam) yu koom-koom soppiku nañu, bu ko defee ag màggam gu koom-koom mujj àgg ci ay 5% ci diggante 1995 ak 2001. Ci ndoortel 1994 Senegaal door na ci doxal tëriinuyéwénal gu koom-koom gu kawe ay yitte, ci càmmug mboolaay gu àdduna bi (communauté internationale), looloo ko jañoon ci mu woyofal xiimay kopparam bii nga xam ne daa tënku ci Frank bu Faraas, mu woyofal ko ba ci 50%. Jeexiitalu woyofal gii diisoon na lool ci ay way dëkkam, ndax taxoon ba njëgi li ëpp ci marsandiis yu dàttu yi ak yu dund yi seeroon te yekkatiku, niki meew, yàpp, ceeb, ba àgg ci fulu ci genn guddi, waaye am na genn màgg gu am ci koom-koom bi, ak ci njuddéef mu ñumm mu biirum réew mi, ngir yéwénal yi, nga xam ne àgg na ci 5% ci at mu nekk, bu ko defee walu gi(l'inflation) wàññiku ci anam gu yéeme ba àgg ci ay lim yu ndaw bu ñu ko nattee ca la romb.
Ci 20/ut/ 1960, la Senegaal génn cilëngoo gu Mali gi, daal di jibal ag tembam.
Senegaal akGàmbi bennoo nañu ci1982 ngir amallëngoo gu Senegàmbi, waaye gii nekkutoon lu dul aw gisiin, kenn masu koo jëfe. Mujj gi ñu far ko tas ci1989.
Ayjanoo jot nañoo am la ko dale ca 1982 ci anam gu dogatu ci diggante ñoñ tàqalikoo (les séparatistes) ñi nekk ci bëj-saalum guKaasamaas ak doole yu góornamaa bi. Ginaaw ay jéem yu bari yu àntuwul, genn dëppoo mujj nañu ko xaatim caSiggicoor ca 30/desambar/2004[11] ci diggante jëwrini biir-réew ji woonUsmaan Ngom ak làbbeAugustin Diamacoune Senghor, mi nekkoon njiitul fipp guYëngu-yëngu gu doole yu demokaraasi yu Kaasamaas (YDDK)(MFDC), moom Diamacoune Senghor moomu mujj na faatu.
Beneen tombub coow ci diggante ay waa Kaasamaas akGinne-Bissaawuóo màgg na ci awril 2007[12].
Ci 1989, Gànnar ak Senegaalgénne nañu ku ci ne, ci anam gu ñaaw sa njabootug moroom te ña ëppoon ca ñoom ña nga juddoo woon fa ñu leen génnee, muy réew mi leen doomoo woon, ñu jotoon faa seey ca mboolaay ga ak koom-koom ba. Bu ñu sukkandikoo ci liJataayub daw-làq bu kawe bi (JDK) HCR wax, ay daw-làqu ña nga des ba tay ca guddaayub dexug Senegaal gi[13]. Ci 2007, Njiitul Gànnaar jibaloon na ba muy def càkkug palaam ga (campagne), ne nangu na delsig doomi réewam yooyu doon dund ci Senegaal ak Mali te neexu leen[14].
Senegaal a ngi nekk ci diggante 12°8 ak 16°41 wu rëddutus-wu-gaar wu bëj-gànnaar ak 11°21 ak 17°32 wu rëddutus-wu-taxaw wu sowwu. digam wi gën a féete sowwu mooyNdakaaru di it cat li gën a féete sowwu cigoxu Afrig.
Su ñu ko méngalee akréewum Mali walla ak muGànnaar di nanu gis ne Senegaal réew mu tuuti la ci rëyaayu-suuf.
Ca atum 1996 la seddale gu mujj gi ame, mooy giy wéy ba tay, lu dul coppite yi ci mujj a am: Sosugdiwaanu Maatam ci 2001 akgox-goxaan buKungeel ci 2006.
Senegaal doon na réew mu bariy giir, waaye it soo ko mengalee ak yeneen réewi Afrik yu bari, wuuteg ay giiram du feeñ. Man nan ni daanaka wuute amul ci diggante giiri senegaal yi ndax seenug bennoo ci caada. Man nan cee lim yii tambalee ko ci yi ci gën a bari ba ci yi ci gën a néew:Wolof (43,3 %),Pulaar (23,8 %),Seereer (14,7 %),Joolaa (3,7 %),Malenke (3,0 %),Sooninke (1,1 %) Manjaak (2%), ak yeneen giir-giiraan yu tas ci réew mi, man nan cee boolee it tubaab yi aknaari libaan yi.
1444 : wuññigDunub Gore. Joqalante yu yaxantu yu njëkk yi ak waa Tugal ñi ngi door bi Waa Portigaal agsee ci sottikuwaayuDexug Senegaal akCap-Vert (Bopp bu wert bi) (Nekkeesoon na di joqalante ay ndima aki weñ (métaux) ci pëndëxu wurus (la poudre d'or), ak daakaande ak bëñu ñay (dl'ivoire)).
1700 : Faraas yilif na yaxantu gi ci diiwaani tefes yi. Ak li kujje gi di tar ci diggante Faraas ak Britani lépp ak xeex yu bari yi teewul cangug Faraas akug jeexiitalam tallaliku. Bi mu toogee ca Ndar, Faraas daa daal di yéeg ci Dexug Senegaal gi ngir àgg Niseer, ak doonte daje na ak yenn jàmmaarloo yu bawoo ci yennat ci ay giir niki (Tukulóor yi akPël yi).
1857 : Jëlug barabub Ndakaaru cig dëppoo ak kilifaylebu yi.
1860-1865 : MbooleemKaasamaas gu suufe gi ba Siggicoor rot na ci ron yiirug Faraas (sous protectorat français).
1886 : Faatug Lat Joor ak jeexug jamonoy Dammeel.
1892 : Xare yu mag yi jeex nañu
1895 : SosugAfrig gu sowwu gu Faraas gi (ASF)(AOF). Senegaal mujj na ci anam gu fés di ab sancu bu Faraas, ñu koy yore ak a doxale ca Ndar.
1902 : Tuxalug péeyub (ASF)(AOF) jële ko Ndar, yobbu ko Ndakaaru. Faraas mi ngi doon dundal koom-koomu Senegaal ci anam ga ko ñoroon te méngook ag jëm-kanamug réewam, googa di mbayum gerte, gu ñu war a génneji (culture de l'arachide destinée à l'exportation).
1914 :Blees Jaañ mooy nit ku ñuul ki njëkk a toog péncum ndawi réew mu Faraas ; moom nag tëyye na toogub ndawu réewam boobu ba ci 1934.
1959-1960 : Sosug lëngoo gu Mali (la fédération du Mali).
.jpg)
