
(Con estas palabras comienza la narración que el jeque Abú Abdallati Muhammad Ibn Abdalah Ibn Muhammad Ibn Ibrahin Al Klawatti, conocido como Ibn Batutta a lo largo de los ciento veinte mil kilómetros que pasaron bajo sus plantas, dictó hace más de seiscientos años.)
«... Durante mis viajes, que aún no finalizan sólo el Insondable sabe qué es lo que busco y si habré de encontrarlo algún día , conocí a tres clases de viajeros: primero están los piadosos peregrinos. Que el Generoso vele por ellos. Luego vienen los serenos comerciantes que siguen la huella de las caravanas. Que el Perfecto cuide sus bienes y los multiplique. Y finalmente están aquellos que suspiran contemplando el indefinible horizonte del mar. Extraños hombres sin apego a los bienes que Alá les dispensa. Prefieren depender de su voluntad durante las horrorosas tormentas a disfrutar de la amorosa hospitalidad del bazar. Sus almas encuentran mayor sosiego en el pavoroso rugir del viento que en la piadosa voz del iman anunciando el tiempo de oración desde lo alto del minarete. Que el Misericordioso alivie sus penas y las mías, porque a éstos los siento mis hermanos...»
«O que eu quero principalmente é que vivam felizes».
- Não lhes disse talvez estas palavras, mas foi isto o que eu quis dizer. No sumário, pus assim «Conversa amena com os rapazes». E pedi, mais que tudo, uma coisa que eu costumo pedir aos meus alunos: lealdade. Lealdade para comigo e lealdade de cada um para cada outro. Lealdade que não se limite a não enganar o professor ou companheiro: lealdade activa, que nos leva, por exemplo, a contar abertamente os nossos pontos fracos ou a rir só quando temos vontade (e então rir mesmo, porque não é lealdade deixar então de rir) ou a não ajudar falsamente o companheiro.
«Não sou, junto de vós, mais do que um camarada um bocadinho mais velho. Sei coisas que vocês não sabem, do mesmo modo que vocês sabem coisas que eu não sei ou já esqueci. Estou aqui para ensinar umas e aprender outras. Ensinar, não: falar delas. Aqui e no pátio e na rua e no vapor e no comboio e no jardim e onde quer que nos encontremos».
Não acabei sem lhes fazer notar que «a aula é nossa». Que a todos cabe o direito de falar, desde que fale um de cada vez e não corte a palavra ao que está com ela.
Excerto do livro Diário de Sebastião da Gama (1958)
**********************************************************************
«Saida maka hau hakarak liuliu maka imi moris haksolok».
- Hau la dehan liafuan hirak-nee duni karik, maibé hau-nia intensaun maka hatete ida-nee. Iha sumáriu aula nian, hau hakerek hanesan nee «Konversa halimar ho labarik sira». No hau husu, liu buat hotu-hotu, buat ida neebé hau toman husu ba hau-nia alunu sira: laran-moos. Laran-moos ba hau no laran-moos husi ema ida-idak ba ema sira seluk. Laran-moos neebé la signifika deit la lohi profesór ka kolega: laran-moos badinas, neebé lori ita, porezemplu, atu dehan-sai kedas no la subar ita-nia pontu fraku sira ka atu hamnasa bainhira ita sente vontade deit (no entaun hamnasa duni, tanba laós laran-moos se entaun ita la hamnasa) ka atu la ajuda-bosok ita-nia kolega.
«Hau laós, iha-nee ho imi, hanesan buat seluk selae kamarada boot liu imi uitoan. Hau hatene buat oioin neebé imi la hatene, hanesan mós imi hatene buat oioin neebé hau la hatene ka hau haluha tiha ona. Hau iha-nee atu hanorin buat balu no aprende buat seluk. Hanorin, lae: koalia kona-ba buat sira-nee. Iha-nee no iha rekreiu no iha lurón no iha ró-ahi no iha komboiu no iha jardín no iha neebé deit bainhira ita hasoru malu».
Hau la remata molok hau fó-hatene ba sira katak «aula ita hotu nian». Ema hotu-hotu iha direitu atu koalia, se ida-idak koalia iha ninia tempu no la korta netik liafuan ba ema neebé koalia hela.
Parte husi livru Diário husi Sebastião da Gama (1958) tradusaun husi JP Esperança hoEmília Araújo, publika tiha iha«Jornal Lia Foun», Díli (Timor-Leste), Edições Média Alta,Lda, ano 0 (nº 23), 19 de Agosto de 2005, p. 15
Sindhi Woman
Barefoot through the bazaar,
and with the same undulant grace
as the cloth blown back from her face,
she glides with a stone jar
high on her head
and not a ripple in her tread.
Watching her cross erect
stones, garbage, excrement, and crumbs
of glass in the
I, with my stoop, reflect
they stand most straight
who learn to walk beneath a weight.
Jon Stallworthy (born in 1935)
Oração de S. Francisco
Senhor
Fazei de mim um instrumento da Vossa Paz:
Onde houver ódio, que eu leve o Amor;
Onde houver ofensa, que eu leve o Perdão;
Onde houver discórdia, que eu leve a União;
Onde houver dúvida, que eu leve a Fé;
Onde houver erro, que eu leve a Verdade;
Onde houver desespero, que eu leve a Esperança;
Onde houver tristeza, que eu leve a Alegria;
Onde houver travas, que eu leve a Luz.
Senhor,
Fazei que eu procure mais:
consolar que ser consolado,
compreender que ser compreendido,
amar que ser amado.
Pois é
dando que se recebe,
é perdoando que se é perdoado,
é morrendo que se ressuscita para a Vida Eterna!
****************************************************************
(tetun)
S. Fransisku nia Orasaun
Na'i
tulun ha'u ba dame, fó pás ba ema:
Iha ne'ebé odi malu, Na'i, halo ha'u lori Domin;
Iha ne'ebé aat ba malu ha'u lori Perdaun;
Iha ne'ebé hirus malu, Na'i, ha'u lori Uniaun;
Iha ne'ebé neon la metin, halo ha'u lori Fé;
Iha ne'ebé lia la loos, Na'i, ha'u lori Lia-loos;
Iha ne'ebé hein la metin, ha'u lori Esperansa;
Iha ne'ebé laran susar, Na'i, halo ha'u lori ksolok;
Iha ne'ebé rai-nakukun, ha'u lori naroman.
Na'i,
Tulun ha'u haksolok ema
Hodi la simu ksolok,
Fó laran, rona ema,
Hodi la simu ema nia laran-luak:
Hadomi ema hodi la simu domin.
Tan hodi fó mak sei simu;
Hodi perdua mak sei hetan perdua;
Hodi mate mak sei hetan moris,
ba moris rohan-laek!
[1]
[3]
Tradusaun husi portugés ba tetun ida-nee husipublika tiha ihaVárzea de Letras, Suplemento Literário mensal do jornalSemanário, nº 7, Agosto 2004]
**************************************************************************
«-Adieu, dit le renard. Voici mon secret. Il est très simple: on ne voit bien quavec le coer. Lessentiel est invisible pour les yeux.»
in Le Petit Prince, de Antoine de Saint-Exupéry
*******************************************************************************
Creio que todos, homens do mar, temos uma toninha que só aparece uma vez na vida e que, ao ir-se de vez, nos deixa um vazio no coração. E dá vontade mesmo, quando o Sol morre no mar, ganir para essa toninha que tem algas como cabelos. Ela procura uma ilha, temos de a deixar seguir o seu caminho, mesmo que fiquemos na praia a perdê-la, morrendo toda a vida.»
tétum (tetun)
81Maibé Jezús sae ba foho Oliveira.2Iha dadeer, Nia mosu fali iha templu. Povu tomak hakbesik Nia, no Jezús tuur hodi hanorin sira.3Eskriba no farizeu sira lori feto ida neebé ema toman halo sala ho mane seluk.4Sira tau feto nee iha klaran, hodi dehan ba Jezús: Mestre, ema toman feto nee halo sala ho mane seluk.5Tuir ukunfuan, Moizés haruka ita atu tuda mate feto sira hanesan nee. Ó dehan sa loos?
6Sira husu nee hodi koko Nia, atu sira bele hetan lia ruma hasoru Nia. Maibé Jezús hakruuk, hodi hakerek iha rai ho nia liman-fuan.
7Tan sira litik nafatin Nia, Jezús hamriik hodi dehan ba sira: Imi ida neebé sala la iha, nia mak tuda uluk feto nee!8Hafoin Nia hakruuk fali hodi hakerek iha rai.9Rona tiha liafuan hirak nee, sira idaidak sai daudaun, hahú hosi katuas sira. Ikusmai Jezús hela mesak ho feto neebé hamriik iha Nia oin.
10Hodi foti matan, Jezús dehan ba nia: Feto, sira hotu bá neebé? Ema ida la tesi lia ba ó?11Nia hatán: La iha, Nai. Jezús koalia fali hodi dehan ba nia: Hau mós la tesi lia hasoru ó; lao ona ba, no keta sala tan.
Liafuan diak ba imi. Dili, Dioseze Dili nian, 2000
[maibé iha-nee testu muda tiha ba ortografia padronizada tuirInstituto Nacional de Linguística]
**********************************
português
81Jesus foi para o Monte das Oliveiras.2De madrugada, voltou outra vez para o templo e todo o povo vinha ter com Ele. Jesus sentou-se e pôs-se a ensinar.3Então, os doutores da Lei e os fariseus trouxeram-lhe certa mulher apanhada em adultério, colocaram-na no meio4e disseram-lhe: «Mestre, esta mulher foi apanhada a pecar em flagrante adultério.5Moisés, na Lei, mandou-nos matar à pedrada tais mulheres. E Tu que dizes?»
6Faziam-lhe esta pergunta para o fazerem cair numa armadilha e terem de que o acusar. Mas Jesus, inclinando-se para o chão, pôs-se a escrever com o dedo na terra.
7Como insistissem em interrogá-lo, ergueu-se e disse-lhes: «Quem de vós estiver sem pecado, atire-lhe a primeira pedra!»8E, inclinando-se novamente para o chão, continuou a escrever na terra.9Ao ouvirem isto, foram saindo um a um, a começar pelos mais velhos, e ficou só Jesus e a mulher que estava no meio deles.
10Então, Jesus ergueu-se e perguntou-lhe: «Mulher, onde estão eles? Ninguém te condenou?»11Ela respondeu: «Ninguém, Senhor.» Disse-lhe Jesus: «Também Eu não te condeno. Vai e de agora em diante não tornes a pecar.»
Bíblia Sagrada para o terceiro milénio da encarnação. Lisboa/Fátima, Difusora Bíblica dos Franciscanos Capuchinhos, 2000
**********************************************
tocodede (tokodede)
81Jezús sae la Hoho-Lau Kai-Oliveira ni.2Bus-buso, Ú gelelu hali la templu los atu nour mai saka Ú. Jezús mederi i komesa dinua roo.3Entaun, panaadór kidia-la Lei los Farizeu roo odi hine iso mane atu hali-kidia aipíl ú putu los mane selo punu dole. Roo posi hine kedee her telaa4los roo dale: «Mestre, atu hali-kidia hine kedee aipíl ú ena los mane selo.5Moizés, her Lei, kusuu kiti bada hatu la hine seri-kedee rata mate. I Ko dale heta?»
6Roo tugu megees kedee odi lasu Ú para depois roo lebo akuza Ú. Mais Jezús, huku los komesa kero los lim-huu her rae.
7Roo kontinua litik Ú, entaun Ú brii los dale la roo: «Kimi iso-mane tet dia dole, u ke bada hatu munu!»8Depois, Ú huku hali odi kero her rae.9Aipíl roo plii boa-huu kedee, roo sai iso-iso dara-roo, komesa pe mekei roo, rata peni mesa Jezús los hine kedee.
10Entaun, Jezús brii los tugu la ú: «Hine, roo her-mane? Ted dia atu iso kondena ko?»11Hine mataar: «Tet dia atu iso, Nai.» Jezús dale la ú: «A mós tet kondena ko. Lá se los komesa agora tet lebo punu dole pita.»
Tradusaun la tokodede (Likisá ni) peFernanda de Jesus Correialos João Paulo Tavares Esperança dara versaun her Bíblia Sagrada para o terceiro milénio da encarnação. Lisboa/Fátima, Difusora Bíblica dos Franciscanos Capuchinhos, 2000
**********************************************
mambai (manbae)
81Jezús lao Rae-Udu Ai-Oliveira ni.2Nei busloi, Urá fila sul lao templu nor artúb niri ma sak Urá. Jezús medei ôd nôr rom.3Entaun, matenek-ubu Lei ni nor artúb-farizeu rom ôd lao Urá bui-hine id pun sal nor man selu, rom tid bui-hine ta medei nei pusu4nor tetér lao Jezús: «Mestre, am pal tom bui-hine rai pun sal kek nor man id.5Nei Lei, Moizés manda it tia bui-hine mandai rat mat. Nor O tou sap?»
6Rom tug ará ôd kok Urá nor mendá rom leb et nam seri ôd ne-sal lao Jezús. Mais Jezús, hai-hu lao rae nor komesa akerek nor Ni lima-snaga nei rae.
7Nah rom tug menhati Urá, Urá mirí ôd tetér lao rom: «ôs im id bae sala ba nei, urá pe hei tia mun bui-hine ra!»8Tom sul, Urá hai-hu lao rae, ôd akerek loi.9Arpíl rom plig ter-hua ra, rom id-id sai komesa ôs artúb mai gar, rat Jezús nor bui-hine ta pe hela.
10Mendá, Jezús mirí nor tug lao urá: «Bui-ra, rom her-bae? Ba nei artúb id hana kastigu o?»11Urá atán: «Ba nei artúb id, Nai.» Jezús tou lao urá: «Au mêt ba ne-sal lao o. Lao lab nor komesa agora ba leb sal loi.»
Tradusaun lao manbae (Ainaru) ôsLucrécia Guterres de Araújonor João Paulo Esperança tom versaun ru nei Bíblia Sagrada para o terceiro milénio da encarnação. Lisboa/Fátima, Difusora Bíblica dos Franciscanos Capuchinhos, 2000 norLiafuan diak ba imi. Dili, Dioseze Dili nian, 2000
**********************************************
crioulo guineense (kriol di Giné)
81Enton Jesus bai pa rotcha di Oliveiras,2ma, par manhá cedo, i parci utro biás na templo. Suma tudo povo bim perto dEl, i sinta, i cumça na sina élis.3Scribiduris di lei cu Fariseus ê tissi Jesus um mindjer qui panhado na pecado cu utro ome, ê pul diante di djintis,4ê fala Jesus: «Mestre, es mindjer i panhado na pecado cu utro ome.5Lei di Moisés mandanu pa nô da pedrada es coldade di mindjeris. Abô, quê que Bu na fala?»
6Ê na fálaba assim pa ê pul armadidja, pa ê tene um cussa contra El. Ma Jesus impina, i cumça na scribi cu dedo na tchon.
7Suma ê continua na puntal, i lanta, i fala élis: «Quim di bós qui ca tem pecado, pa i fertchal prumero pedra!»8I impina utro biás, i continua na scribi na tchon.9Ma otcha élis ê obi quil palabra, ê cumça na fusi um som um som, ma ê cumça na omis grandis.
10Jesus lanta, i falal: «Mindjer, nunde êlis? Ninguim ca condenau?»11I ruspundil: «Ninguim, Sinhor.» Jesus tornal palabra: «Ami també nca na condenau! Bai bo caminho, di li pa diante ca bu torna fassi pecado».
Nobo Testamento na Criol. Bissau, Diocese di Bissau, 1991
********************************************
indonésio (bahasa Indonesia)
81tetapi Yesus pergi ke bukit Zaitun.2Pagi-pagi benar, Ia berada lagi di Bait Allah, dan seluru rakyat datang kepada-Nya. Ia duduk dan mengajar mereka.3Maka ahli-ahli Taurat dan orang-orang Farisi membawa kepada-Nya seorang perempuam yang kedapatan berbuat zinah.4Mereka menempatkan perempuan itu di tengah-tengah lalu berkata kepada Yesus: Rabi, perempuan ini tertangkap basah ketika ia sedang berbuat zinah.5Musa, dalan hukum Taurat, memerintahkan kita untuk melempari perempuan-perempuan yang demikian. Apakah pendapat-Mu tentang hal itu?
6Mereka mengatakan hal itu untuk mencobai Dia, supaya mereka memperoleh sesuatu untuk menyalahkan-Nya. Tetapi Yesus membungkuk lalu menulis dengan jari-Nya di tanah.
7Dan ketika mereka terus-menerus bertanya kepada-Nya, Ia pun bangkit berdiri lalu berkata kepada mereka: Barangsiapa di antara kamu tidak berdosa, hendaklah ia yang pertama melemparkan batu kepada perempuan itu.8Lalu Ia membungkuk pula dan menulis di tanah.9Tetapi setelah mereka mendengar perkataan itu, pergilah mereka seorang demi seorang, mulai dari yang tertua. Akhirnya tinggallah Yesus seorang diri dengan perempuan itu yang tetap di tempatnya.
10Lalu Yesus bangkit berdiri dan berkata kepadanya: Hai perempuan, di manakah mereka? Tidak ada seorang yang menghukum engkau?11Jawabnya: Tidak ada, Tuhan. Lalu kata Yesus: Aku pun tidak menghukum engkau. Pergilah, dan jangan berbuat dosa lagi mulai dari sekarang.
Alkitab. Jakarta, Lembaga Alkitab Indonesia, 2001
[Terjemahan ini diterima dan diakui oleh Komperensi Waligereja Indonesia]
********************************************
Fraga Neto ia à Tenda em busca de contacto com o povo, comas massas trabalhadoras, conforme sua expressão. Por vezes, ouvindo-o falar da vida européia, dos estudos, do movimento político, da agitação operária, Pedro Archanjo sentia-se velho, homem de outro tempo a escutar a linguagem nova de profeta generoso de um mundo onde não pudessem subsistir nem mesmo as sutis diferenças a separar Archanjo e Fraga Neto.
- Pois, meu bom disse o professor arremedando Archanjo e lhe interrompendo os pensamentos , há uma coisa que me escapa e me deixa curioso. Sobre ela, há muito desejava lhe falar.
- Que coisa é? Diga e, se puder, responderei.
- Pergunto como é possível que você, um homem de ciência, sim, um homem de ciência, por que não? Porque não é formado? Vamos deixar de conversa fiada e dizer as coisas como elas são. Pergunto como é possível que você acredite em candomblé.
Esvaziou o copo de cerveja, voltou a enchê-lo:
- Porque você acredita, não é? Se não acreditasse, não se prestaria a tudo aquilo: cantar, dançar, fazer aqueles trejeitos todos, dar a mão a beijar, tudo muito bonito, sim, senhor, o frade chega a se babar de gosto, mas, vamos convir, mestre Pedro, tudo muito primitivo, superstição, barbarismo, fetichismo, estágio primário da civilização. Como é possível?
Pedro Archanjo ficou um tempo em silêncio, empurrou o copo vazio, pediu ao espanhol um trago de cachaça: daquela que você sabe e não de outra.
- Eu podia dizer que gosto de cantar, de dançar, frei Timóteo gosta de assistir, eu gosto de fazer. Seria bastante.
- Não, você sabe que não. Quero saber é como você pode conciliar seu conhecimento científico com as obrigações de candomblé. Isso é o que eu desejo saber. Sou materialista, você sabe, e por vezes pasmo ante certas contradições do ser humano. Esta sua, por exemplo. Parece haver dois homens em você: o que escreve os livros e o que dança no terreiro.
Chegara a cachaça, Pedro Archanjo emborcou o copo: aquele bisbilhoteiro queria a chave da adivinha mais difícil, do cabuloso enigma:
- Pedro Archanjo Ojuobá, o leitor de livros e o bom de prosa, o que conversa e discute com o professor Fraga Neto e o que beija a mão de Pulquéria, a iyalorixá, dois seres diferentes, quem sabe o branco e o negro? Não se engane, professor, um só. Mistura dos dois, um mulato só.
Voz severa e lenta, de desabitual gravidade, cada palavra arrancada do peito.
- Como lhe é possível, mestre Pedro, conciliar tantas diferenças, ser ao mesmo tempo o não e o sim?
- Sou um mestiço, tenho do negro e do branco, sou branco e negro ao mesmo tempo. Nasci no candomblé, cresci com os orixás e ainda moço assumi um alto posto no terreiro. Sabe o que significa Ojuobá? Sou os olhos de Xangô, meu ilustre professor. Tenho um compromisso, uma responsabilidade.
Bateu na mesa chamando o garção. Mais cerveja para o professor, cachaça para mim:
- Se acredito ou não? Vou dizer ao senhor o que até agora só disse a mim mesmo e, se o senhor contar a alguém, serei obrigado a lhe desmentir.
- Fique descansado.
- Durante anos e anos acreditei nos meus orixás como frei Timóteo acredita nos seus santos, no Cristo e na Virgem. Nesse tempo tudo que eu sabia aprendera na rua. Depois busquei outras fontes de saber, ganhei novos bens, perdi a crença. O senhor é materialista, professor, não li os autores que o senhor cita, mas sou tão materialista quanto o senhor. Ainda mais, quem sabe?
- Ainda mais? E por quê?
- Porque sei, como o senhor sabe, que nada existe além da matéria, mas sei também que, mesmo assim, às vezes o medo enche meu tempo e me perturba. O meu saber não me limita, professor.
- Explique isso.
- Tudo aquilo que foi meu lastro, terra onde tinha fincado os pés, tudo se transformou num jogo fácil de adivinhas. O que era milagrosa descida dos santos reduziu-se a um estado de transe que qualquer calouro da Faculdade analisa e expõe. Para mim, professor, só existe a matéria. Mas nem por isso deixo de ir ao terreiro e de exercer as funções de meu posto de Ojuobá, cumprir meu compromisso. Não me limito como o senhor que tem medo do que os outros possam pensar, tem medo de diminuir o tamanho de seu materialismo.
- Sou coerente, você não é! explodiu Fraga Neto: - Se não acredita mais, não acha desonesto praticar uma farsa, como se acreditasse?
- Não. Primeiro, como já lhe disse, gosto de dançar e de cantar, gosto de festa, antes de tudo festa de candomblé. Ademais, há o seguinte: estamos numa luta, cruel e dura. Veja com que violência querem destruir tudo que nós, negros e mulatos, possuímos, nossos bens, nossa fisionomia. Ainda há pouco tempo, com o delegado Pedrito, ir a um candomblé era um perigo, o cidadão arriscava a liberdade e até a vida. O senhor sabe disso, já conversamos a respeito. Mas, sabe quantos morreram? Sabe por acaso por que essa violência diminuiu? Não acabou, diminuiu. Sabe por que o delegado foi posto na rua? Sabe como se deu?
- Já ouvi contar, mais de uma vez. Uma história de absurdos com seu nome no meio.
- O senhor pensa que, se eu fosse discutir com o delegado Pedrito, como estou discutindo com o senhor, teria obtido algum resultado? Se eu houvesse proclamado meu materialismo, largado de mão o candomblé, dito que tudo aquilo não passava de um brinquedo de criança, resultado do medo primitivo, da ignorância e da miséria, a quem eu ajudaria? Eu ajudaria, professor, ao delegado Pedrito e sua malta de facínoras, ajudaria a acabar com uma festa do povo. Prefiro continuar a ir ao candomblé, ademais gosto de ir, adoro puxar cantiga e dançar em frente aos atabaques.
- Assim, mestre Pedro, você não ajuda a modificar a sociedade, não transforma o mundo.
- Será que não? Eu penso que os orixás são um bem do povo. A luta da capoeira, o samba-de-roda, os afoxés, os atabaques, os berimbaus são bens do povo. Todas essas coisas e muitas outras que o senhor, com seu pensamento estreito, que acabar, professor, igualzinho ao delegado Pedrito, me desculpe lhe dizer. Meu materialismo não me limita. Quanto à transformação, acredito nela, professor, e será que nada fiz para ajudá-la?
O olhar se perdeu na praça do Terreiro de Jesus:
- Terreiro de Jesus, tudo misturado na Bahia, professor. O Adro de Jesus, o Terreiro de Oxalá, Terreiro de Jesus. Sou a mistura de raças e de homens, sou um mulato, um brasileiro. Amanhã será conforme o senhor diz e deseja, certamente será, o homem anda para a frente. Nesse dia tudo já terá se misturado por completo e o que hoje é mistério e luta de gente pobre, roda de negros mestiços, mísica proibida, dança ilegal, candomblé, samba, capoeira, tudo isso será festa do povo brasileiro, música, balé, nossa cor, nosso riso, compreende?
- Talvez você tenha razão, não sei. Devo pensar.
- Digo-lhe mais, professor. Sei de ciência certa que todo sobrenatural não existe, resulta do sentimento e não da razão, nasce quase sempre do medo. No entanto, quando meu afilhado Tadeu me disse que queria se casar com moça rica e branca, mesmo sem querer pensei no jogo feito pela mãe-de-santo no dia em que ele se formou. Trago tudo isso no sangue, professor. O homem antigo ainda vive em mim, além de minha vontade, pois eu o fui por muito tempo. Agora eu lhe pergunto, professor: é fácil ou é difícil conciliar teoria e vida, o que se aprende nos livros e a vida que se vive a cada instante?
- Quando se quer aplicar as teorias a ferro e fogo, elas nos queimam a mão. É isso que você quer dizer, não é?
- Se eu proclamasse minha verdade aos quatro ventos e dissesse: tudo isso não passa de um brinquedo, eu me colocaria ao lado da polícia e subiria na vida, como se diz. Ouça, meu bom, um dia os orixás dançarão nos palcos dos teatros. Eu não quero subir, ando para a frente, camarado.
in Tenda dos Milagres, deJorge Amado (Lisboa, Editora Planeta de Agostini, s.d., p. 277-280. ISBN 972-747-646-5, Depósito Legal nº 181227/02 [1ª edição no Brasil: 1969])
************************************************************
Fraga Neto had begun going to the Tent because he wanted contact with the people, with the working masses, as he put it. Sometimes, hearing him talk about life in Europe, his studies and the political movements and labor agitation he had witnessed, listening to the generous prophets news of a world where not even the subtle differences that separated Archanjo and Fraga Neto would persist, Pedro Archanjo felt antediluvian, like a vestige of another age.
Well,meu bom, said the professor, imitating Archanjo and interrupting his train of thought, theres one thing about you I cant make out, and it piques my curiosity. Ive been wanting to talk to you about it for a long time.
What is it? Ask me and Ill answer if I can.
Ive been wondering how its possible for you, a man of science yes, a man of science, and why not? Because you didnt graduate from a university? Lets stop this nonsense and call a spade a spade I wonder how its possible for you to have any belief incandomblé.
He drained his glass of beer and filled it again.
Because you do believe in it, dont you? If you didnt, you surely wouldnt lend yourself to that performance of singing, dancing, and all those capers, letting people kiss your hand and all that. Oh, its a very good show you put on, Ill grant you that. The friar practically drools over it. But youll have to agree, Master Pedro, thats its all very primitive. Superstitious barbarism, fetishism, barely the initial stage of civilization. How can you do it?
Pedro Archanjo remained silent for a time. Then he pushed away his empty glass and asked the Spaniard for a glass ofcachaça: the kind you know I like, not the other.
I could say its because I like to sing and dance. Frei Timóteo likes to watch it and I like to do it. That would be enough.
No sir, it woulnt. What I want to know is how you manage to reconcile your scientific knowledge with yourcandomblé obligations. Thats what I want to know. Im an empiricist, as you know, and sometimes Im flabbergasted by the contradictions in human beings. In you, for instance. There seem to be two men inside you: the one who writes those books and the one who dances in theterreiro.
The rum had arrived and Pedro Archanjo emptied his glass in turn; that meddler wanted the key to the hardest riddle of all, the most painful enigma.
Pedro Archanjo Ojuobá, the conversationalist and the book-worm, the man who talks and argues with Professor Fraga Neto and the one who kisses the hand of Pulquéria theiyalorixá are they two different people, the white man and the black, perhaps? Youre mistaken, Professor, if thats what you think. There is only one, a mixture of the two. Just one mulatto.
His voice was slow, severe, and full of unaccustomed gravity. Every word seemed to have been dragged out of his breast.
But Master Pedro, how can you possibly reconcile such enormous differences, be no and yes at one and the same time?
Because Im a mestizo, part black and part white, and so Im white and black at the same time. I was born tocandomblé, I grew up with theorixás, and when I was still a boy I assumed a high position in theterreiro. Do you know whatOjuobá means? I, my distinguished professor, am the eyes of Xangô. I took on a commitment and a responsibility.
He rapped on the table to call the waiter. More beer for the professor, andcachaça for me.
You want to know whether I believe in it or not? Im going to tell you something Ive never told anyone except myself, and if you tell anybody Ill have to say you are lying.
Dont worry, I wont.
For years I believed in myorixás just as much as Frei Timóteo believes in his saints, in Christ, and in the Virgin. At that time all I knew was what I had learned in the streets. Later I went in search of other sources of knowledge, and though I learned many things that were good, I lost my faith. You, professor, are a materialist, you say. I havent read the authors you like to quote, but Im just as much a materialist as you are. Maybe more, who knows?
Maybe more? Why do you say that?
Because I know, just as you do, that there is nothing except matter, but I also know that sometimes, even so, fear fills my days and I am disconcerted. I am not limited by what I know, Professor.
Please explain what you just said.
Everything that was my ballast, the earth where my feet were firmly rooted, all that has turned into a childish game of riddlemeree. What was once the miraculous descent of the saints is reduced to a state of trance that any college freshman could analyze and expose. As far as Im concerned, Professor, all that exists is matter. But that is no reason for me to stop going to theterreiro and carrying out the duties of my position as Ojuobá, of fulfilling my commitment. I refuse to limit myself, as you do. Youre afraid of what people may think; youre afraid to cut your materialism down to size.
At least Im consistent, and youre not! exploded Fraga Neto. If you dont believe in it any more, dont you think its dishonest to take part in a farce as if you did believe in it?
No. First of all, as Ive already told you, I like to dance and sing. I live parties, especiallycandomblé parties. Besides, theres this: were engaged in a hard, cruel struggle. Look at how violently they try to destroy everything that belongs to us Negroes and mulattoes, our goods and even our very features. Just a short time ago, when Chief Pedrito was still around, anyone who went to acandomblé was taking his life in his hands. You know that; weve talked about it before. But do you know how many people were killed? And do you know, incidentally, why that violence let up? It hasnt stopped, only diminished. Do you know why the assistant police chief was fired? Do you know how it happened?
Ive heard about it once or twice. A crazy story with your name mixed up in it.
Do you think if I had gone and argued with Chief Pedrito, as Im arguing with you here, that any good would have come of it? If I had proclaimed my materialist philosophy, washed my hands ofcandomblé, said that all that stuff was just a game for children, a product of primitive fear, ignorance, and misery, who would I have been helping? I would have been helping Pedrito and his pack of gangsters, Professor. I would have helped destroy that festival of the people. Id rather go on taking part in thecandomblé. Besides, I like to go. I love to lead the singing and dancing in front of the drums.
Well, Master Pedro, youll never change society or transform the world that way.
Wont I? I think theorixás are a blessing to the people.Capoeira fighting, circle sambas,afoxés,atabaques,berimbaus are all blessing for the people. All those things and many others that you, with your narrow way of thinking, would like to do away with, just like Chief Pedrito, if youll pardon my saying so. My materialism does not limit me. As for change and transformation, Professor, I believe in it. Do you think Ive done nothing to help it along?
His gaze was lost in the Terreiro de Jesus.
Terreiro de Jesus. Everything in
I dont know. Maybe youre right. Ill have to think about it.
Let me tell you something else, Professor. I know for a fact that nothing supernatural exists, that it is a result of emotion, not reason, and is almost always born of fear. Still and all, when my godson Tadeu told me he wanted to marry a rich white girl, I thought, unconsciouly and without meaning to, of the shells cast by themãe-de-santo on his graduation day. All that is my blood, Professor. Primitive man is alive in me, somewhere beyond the reach of my will, because he and I were the same person for so long. Now let me ask you this, Professor: is it easy or is it hard to reconcile life and theory, the things we learn from books and life as we live it?
When we try to apply our theories with fire and sword they burn our hands. Thats what you mean, isnt it?
If I proclaimed my own truth to the four winds and said all this is nothing but a game, Id be siding with the police and would surely rise to a higher station in life, as they say. Listen,meu bom: one day theorixás will be dancing on the stage. I dont want to rise, I just want to be in the forward march,camarado.
in Tent of Miracles, fromJorge Amado; translated from the Portuguese by Barbara Shelby Merello (Madison, The University of Wisconsin Press, 2003, p. 311-315.ISBN 0-299-18644-x)
************************************************************
Fraga Neto allait à la Boutique aux Miracles pour rechercher le contact avec le peuple, avec les «masses laborieuses» selon son expression. Parfois, en lentendant parler de la vie européenne, des recherches, du mouvement politique, de lagitation ouvrière, Pedro Archanjo se sentait vieux, un homme dun autre temps qui écoutait le langage nouveau dun prophète généreux parlant dun monde où ne subsisteraient plus les subtiles différences qui séparaient Archanjo et Fraga Neto.
«Eh bien, mon bon dit le professeur imitant Archanjo et interrompant ses pensées , il y a une chose qui méchappe. Je voulais vous en parler depuis longtemps.
- Quelle chose ? Dites, si je peux je répondrai.
- Je me demande comment il est possible que vous, un homme de science, oui, un homme de science, pourquoi pas ? Parce que vous navez de diplôme ? Abandonnons les politesses et disons les choses commes elles sont. Je me demande comment il est possible que vous croyez aux candomblés.»
Il vide son verre de bière et le remplit à nouveau :
«Parce que vous y croyez, nest-ce pas ? Si vous ny croyez pas vous ne vous prêteriez pas à tout ça : chanter, danser, faire tous ses gestes, donner votre main à baiser, tout ça cest très pittoresque, bien sûr, et le frère sen enchante, mais il faut convenir, maître Pedro, que cest très primitif, superstitieux, barbare, fétichiste, un stade primaire de la civilisation. Comment est-ce possible ?»
Pedro Archanjo resta un moment silencieux, il prit son verre vide, demanda à lEspagnol de la cachaça : celle que vous savez, pas lautre.
«Je pourrais vous répondre que jaime chanter danser le frère Timóteo aime assister, moi jaime participer. Ça suffirait.
- Non, vous savez que non. Je veux savoir comment vou pouvez concilier votre connaissance scientifique avec les obligations du candomblé. Cest ça que je désire savoir. Je suis matérialiste, vous le savez, et, parfois, je suis stupéfait de certaines contradictions de lêtre humain. Les vôtres, par example. On dirait quil y a deux hommes en vous : celui qui écrit des livres et celui que danse au terreiro.»
La cachaça était arrivée. Pedro Archanjo vida le verre : ce finaud voulait la clef de la devinette la plus difficile, de la plus indéchiffrable énigme :
«Pedro Archanjo Ojuobá, le lecteur de livres et le beau parleur, celui qui bavarde et discute avec le professeur Fraga Neto et celui qui baise la main de Pulquéria, la iyalorishá, deux êtres différents, le Blanc et le Noir, qui sait ? Ne vous y trompez pas, professeur, un seul. Un mélange, des deux, un mulâtre seul.»
Voix sévère et lente, dune inhabituelle gravité, chaque parole arrachée de sa poitrine.
«Comment vous est-il possible, mâitre Pedro, de concilier tant de différences, dêtre en même temps le non et le oui ?
- Je suis un métis, jai du Noir et jai du Blanc, je suis blanc et noir en même temps. Je suis né au candomblé, jai grandi parmi les orishás et, très jeune, jai eu un poste élevé au terreiro. Vou savez ce que signifie Ojuobá ? Je suis les yeux de Shangô, mon illustre professeur. Jai une obligation, une responsabilité.»
Il tapa sur la table, appelant le garçon. Une autre bière pour le professeur, une cachaça pour moi :
«Si jy crois ou nom ? Je vais vous dire ce que jusquici je nai dit quà moi-même et, si vous le répétiez à quelquun, je serais obligé de vous démentir.
- Soyez sans crainte.
- Pendant des annés et des annés, jai cru à mes orishás comme le frère Timóteo croit à ses saints, au Christ et à la Vierge. Pendant tout ce temps, ce que je savais, je lavais appris dans la rue. Ensuite jai cherché dautres sources du savoir, jai acquis de nouveaux biens, jai perdu ma crédulité. Vous êtes matérialiste, professeur, je nai pas lu les écrivais que vous citez, mais je suis aussi matérialiste que vous. Plus, qui sait ?
- Plus ?Et pourquoi ?
- Parce que je sais, comme vous le savez, que rien nexiste hors de la matière, mais je sais aussi que, malgré ça, parfois la peur menvahit et me perturbe. Mon savoir ne me limite pas, professeur.
- Expliquez-moi ça.
- Tout ce qui a été mon assise, la terre où jai planté mes pieds, tout sest transformé en un facile jeu de devinettes. Ce qui était une miraculeuse descente de saints sest réduit à un état de transe que nimporte quel docteur [sic] de la Faculté analyse et explique. Pour moi, professeur, seule existe la matière. Mais je ne cesse pas pour autant daller au terreiro et dexercer les fonctions de mon poste dOjuobá, daccomplir mes engagements. Je ne me limite pas comme vous que avez peur de ce que les autres peuvent penser, qui avez peur de compromettre votre matérialisme.
- Je suis cohérent, vous ne lêtes pas ! explosa Fraga Neto. Si vous ne croyez plus, ne trouvez-vous pas malhonnetê de jouer la comédie comme si vous croyez ?
- Non. Dabord, comme je vous lai dit, jaime danser et chanter, jaime la fête, par-dessus tout la fête du candomblé. Et il y a ça encore : nous sommes dans une lutte, cruelle et dure. Voyez avec quelle violence on veut détruire tout ce que nous, Noir et mulâtres, nous possédons, nos biens, notre physionomie. Il ny a pas si longtemps, avec le commissaire Pedrito, aller au candomblé était périlleux. On y risquait sa liberté et même sa vie. Ça, vous le savez, nous en avons déjà parlé. Mais, savez-vous combien sont morts ? Savez-vous, par hasard, pourquoi cette violence a diminué ? Je ne dis pas cessé, diminué. Savez-vous pourquoi le commisaire a été mis à la porte ? Savez-vous comment ça sest passé ?
- Jen ai entendu parler. Une histoire absurde à laquelle votre nom est mêlé.
- Pensez-vous que, si javais discuté avec le commissaire comme je discute avec vous, jaurais obtenu un résultat ? Si javais proclamé mon matérialisme, abandonné le candomblé, dit que tout ça nétaint quun jeu denfant, le résultat dune peur primitive, de lignorance et de la misére, qui aurais-je aidé ? Jaurais aidé, professeur, le commissaire Pedrito et sa meute de brigands, jaurais aidé à en finir avec une fête du peuple. Je préfère continuer à aller au candomblé dautant que jaime y aller, jadore chanter et danser devant les tambours.
- De cette façon, maître Pedro, vous naidez pas à modifier la société. Vous ne transformez pas le monde.
- Non ? Je pense que les orishás sont un bien du peuple. La lutte de la capoeira, le samba de roda, les afoshés, les tambours, les berimbaus sont un bien du peuple. Toutes ces choses, et beaucoup dautres que vous, avec votre conception étroite, vous voulez voir disparaître, professeur, exactement comme le commissaire Pedrito, pardonnez-mois le dire. Mon matérialisme ne me limite pas. Quant à la transformation, jy crois, professeur et nai-je vraiment rien fait pour y aider ?»
Son regard se perdit sur la place du Terreiro de Jésus :
«Terreiro de Jésus, tout est mêlé à Bahia, professeur. Les parvis de Jésus, le Terreiro dOshalá, Terreiro de Jésus. Je suis le mélange des races et des hommes, je suis un mulâtre, un Brésilien. Demain sera comme vous le dites, comme vous le souhaitez, certainement il le sera, lhomme va de lavant. Ce jour-là tout se sera complètement mélange, et ce qui aujourdhui est un mystère et une lutte de gens pauvres, une ronde de nègres et de métis, une musique prohibée, une danse illégale, candomblé, samba, capoeira, tout ça sera une fête du peuple brésilien, musique, ballet, notre couleur, notre rire, vous comprenez ?
- Peut-être avez-vous raison, je ne sais pas. Je dois réfléchir.
- Je vais vous dire une autre chose, professeur. Je sais de science certaine que tout le surnaturel nexiste pas, quil vient de linstinct, nom de la raison, quil naît presque toujours de la peur. Pourtant, quand mon filleul Tadeu ma dit quil voulait épouser une fille riche et blanche, sans même le vouloir jai pensé au jeu quavait fait la mère-de-saint le jour de son diplôme. Je porte ça dans mon sang, professeur. Le vieil homme mhabite encore, en dehors de ma volonté. Maintenant, je vous demande, professeur : est-il difficile de concilier la théorie et la vie, ce qui sapprend dans les livres et la vie qui se vit à chaque instant ?
- Quand on veut appliquer les théories par le fer et par le feu, elles vous brûlent la main. Cest ce que vous voulez dire, nest-ce pas ?
- Si je proclamais ma vérité aux quatre vents et je disais : tout ça nest quun jeu, je me mettrais du côté de la police et je monterais dans la vie, comme on dit. Écoutez, mon bon, un jour les orishás danseront sur la scène des théatres. Je ne veux pas monter, je vais de lavant, camarade. »
in La Boutique aux Miracles, deJorge Amado; traduit du Portugais par Alice Raillard.(s.l., Éditions Stock, 2001, p. 341-345. ISBN 2-253-93282-5, Dépôt légal Édit 16684-11/2001)
************************************************************
Andarei mais vinte dias
ao frio, ao vento e à fome
às escondidas da sorte
um dia fraco, outro forte,
que um dia em que se não come
é um dia a menos para a morte
[SérgioGodinho, na cantiga Romance de um dia na estrada. ]
Ha'u sei la'o loron ruanulu tan
iha malirin, iha anin, no hamlaha
halimar subar ho sorte
loron ida fraku, loron seluk forte,
tanba loron ida ne'ebé ita la han
ne'e loron ida menus ba mate
[SérgioGodinho, iha kantiga Romance de um dia na estrada tradusaun ba tetun husi JP Esperança ho Fernanda Correia]
A heki sole aer sakuruu pita
her tukudu, her gelu, i salae
dalai sola los sorte
aer iso fraku, aer selo forte,
pita aer iso mane kiti tet a'a
kede'e aer iso menus la mate
[SérgioGodinho, her kantiga Romance de um dia na estrada tradusaun la tokodede pe JP Esperança los Fernanda Correia]
Todos os textos podem ser fotocopiados ou citados desde que indicando a fonte