Liwalon, c’ est on lingaedjeroman cåzé elBeldjike nonnrece, so on boket delWalonreye, k’ on lome etoBeldjike walon-cåzante ouWalonreye walon-cåzante, mins eto e-n on ptit boket bijhrece do dipårtumint francès des Årdenes, k’ on lome cobén liWalonreye di France ubote di Djivet, u co el Wisconsene (Estats Unis d’ Amerike) la k’ on trouve ene pitite pougneye di djins d’ Nameur k’ ebaguît låvå sol difén do 19inme sieke.

Côdes ISO 639-2:wa ; ISO 639-3 :wln (dispu li 29 di djanvî 2002)

Mape ewou çk’ on cåze el walon, sins tni conte des dzo diyalekes.

Lijhoz l’ årtikeAccints do walon so Wikipedia.

Lesaccints do walon, c’ est les prononçaedjes dins sacwantès coines do payis walon-cåzant. Il ont stî bén studyîs e 20inme sieke påsdiyalectolodjisses do walon,scrijheus eyetdiccionairîs kirashiént les mots eSistinme Feller.

• Walon do Levant
• Walon do Mitan
• Walon do Coûtchant
• Basse Årdene

Li prononçaedjezero-cnoxheu, c’ est ene atåvlaedje pol prononçaedje do walon po les cis ki nel kinoxhèt nén, u les cis ki n’ ont pont d’ atnance avou onk des accints do walon, metans les etrindjirs ki volnut aprinde el walon sins s’ leyî piede ezès 36 prononçaedjes coinreces possibes. C’ est on prononçaedje, soeye-t i li pus spårdou, soeye-t i li pus lodjike sorlon les rîles dorfondou walon, ki divreut s’ fé comprinde pås walon-cåzants.

Lijhoz l’ årtikeRifondou walon so Wikipedia.

Lirfondou walon, c’ est on sistinme di scrijhaedje unifyî do walon, enondé pa l’ UCW eyet porshuvou et spårdou pa liSNRLi Rantoele dins les anêyes 1990. Li såme do Rfondou est d’ atåvler, cwand çoula est possibe, ene seuleortografeye po on mot ki s’ prononce diferinnmint, et po liské l’ sistinme Feller et les ôtes sistinmes fonolodjikes l’ escrijhnut diferinnmint, metans :bouter (FEL) =boutér (FEL-ALWAC) =bouté (VSIS) =boutè (FEL Cogne namurwesse) =>bouter (RIF).

Li Rfondou shût sacwantèsrîles, don l’ uzance desbetchfessîs scrijhas (udiyasistinmes) po l’ sicrijhaedje di deusoyons ki n’ sårént s’ escrire avou on seu sene, metans l’ diyasistinmeea po les mots ki s’ prononçnut avou onê/ɛː/ a Lidje u el Basse Årdene :tchapê, mins avou onia/ja/ a Nameur u Tchålerwè :tchapia =>tchapea (RIF) k’ on pout prononcî/t͡ʃapɛː/ u/t͡ʃapja/. L’ idêye di prinde ondiyasistinme po scrire d’ ene seule manire on mot k’ a deus prononçaedjes a ddja stî eployeye paJ. Haust, ki noteå les mots k’ on prononce avouṑ/ɔː/ (come li francèsor) a Lidje mins avouā̀/aː/ u/ɑː/ (come l’ inglèshall) el Hesbaye u Condroz^[1][2].

Eneviye rifondowe, c’ est enerifondowe k’ a stî atåvlêye pa-z onk desRantoelîs u on bouteu do Rfondou, k’ on rtrouvreut motoit bén dins des scrijhaedjes eplaidîs so papî u soldaegntoele, eyet k’ on pinséve djusse å moumint k’ ele a stî atåvlêye pask’ ele shuvént lesadujhances do rfondou a ç’ moumint la, mins ki n’ fåreut pus eployî asteure pask’ on-z a dispu trové d’ ôtès disfondowes ki ns a leyî pinser ki cisseviye rifondowe la n’ esteut nén l’ meyeuse tchuze.

Metans, les mots avou l’ cawete-ure :pilure,molecure,tiesticure,celure,… sont desviyes rifondowes. Elle avént stî atåvlêyes paL. Mahin sol modêye dipilure k’ on rtrouve dins sacwants motîs do Coûtchant, mins l’ cawete-ure n’ est nén l’ cogne li pus spårdowe del cawete latene-ulus. Les rfondowes d’ ouy sont :pilule,molecule,tiesticule,celule,… Ça n’ vout nén dire kipilure (pilule) n’ est nén do walon u ki c’ n’ est nén eneboune ortografeye e sistinme Feller ; i gn a bråmint des mots e walon avou on ridaedje R /r/ ⬄ L/l/ :carcul et parintaedje,berikes, evnd.

SoBerdelaedjes, vey libate di dvizes.

On lomerifondant on scrijhaedje ki rashid on prononçaedje coinrece (dj’ ô bén, ene cogne coinrece diferinne del cogne prijhe e rfondou pol mot), mins avou l’ sistinme di scrijhas do rfondou (et nén do Feller).Metans, li mot « vergogne » fwait èn addjectif « vergogneus » e rfondou.Mins coinreçmint, i gn a des prononçaedjes/vɛʀ.ɡɔ.ˈɲøː/ et ossu/vɛʀ.ɡu.ˈɲøː/ ; ci deujhinme prononçaedje est rashiouvèrgougneûs e Feller ; eyetvergougneus e rfondant.

Les mots e rfondant sont metous come "sicrijhaedje nén standård" (côde di lingaedjewa-nst) dins l’ wiccionaire).

Lijhoz l’ årtikeSistinme Feller so Wikipedia.

Lisistinme Feller, c’ est on sistinme dirashidaedje des diyalekes romans del Walonreye. Il a stî atåvlé paJules Feller e 1901 po sayî d’ responde a ene des pus grandès rujhes do walon : siortografeye. Di fwait, les diferins oteurs did dinltins scrijhént sorlon leus prôpès rîles, u sorlon les rîles do ceke literaire do ké il estént raloyîs, çou ki fwait ki deus oteurs d’ on minme diyaleke polént scrire on minme mot di diferinne manire :mok,moh,mohh,mohe,moxhe, evnd. Li sistinme Feller si vey purade comefonetico-analodjike : on scrît come on-z ôt (sorlon l’ fonetike) mins tot çou ki s’ prononce come e francès doet s’ escrire come e francès (analodjeye avou l’ francès). On l’ pout vey come on sistinme ortografike coinrece, sorcoinrece pa des côps, mins nén come sistinme ortografike di tot l’ walon. On l’ pout eto vey come ene saye di normålijhaedje po les mots ki s’ prononcèt d’ ene cåzu minme manire :pehon est li scrijha Feller popexhon etpehon [pɛhɔ̃] u [pɛçɔ̃] eyetpèho-ꬻ [pɛhɔŋ] a Vervî.

Minme si l’ sistinme Feller a stî ricnoxhou palSLLW come modêye a shuve po scrire e walon, sacwants scrijheus et rlomêyès soces nel ont nén shuvou spepieuzmint, ey ont candjî toplin des ponts do mwaisse sistinme Feller, tot rclamant scrire e Feller. Avou ça, sacwants scrijheus ou diccionairîs (E165,E167,E213,S109,S117) n’ ont nén tnou conte di mwaisse ponts do sistinme Feller, mins sins s’ declarer « sistinme Feller ».

So Wiccionaire, tos ces scrijhas la ont stî rashonnés dzo l’ essegneAprès 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller), k’ on rtrouve dins l’ tåvlea des ortografeyes.

C’ est l’ ortografeye k’ on trouve dvins l’ Motî Léonard. Scrijhasau/o/ (aube),en/ɑ̃/,aî/ɛː/ (maîsse),pont sol roye (tchin.ne).

Eployaedje dopont sol roye.

Scrijha « îⁿ » :tchîⁿ (tchén), sicrît aprume avou ene loyeure « î-n » u « i-n » (rî-n/ri-n, bî-n/bi-n, nî-n/ni-n) u avou ene faflote « î’n » u « i’n » (rî’n/ri’n, bî’n/bi’n, nî’n/ni’n).

C’ est l’ sistinme eployî pås mimbes di l’ ALWAC, a Tchålerwè.

Scrijha « -ér » (boutér,tchantér) pol cawete « -er » do sistinme Feller (stricto sensus) po les viebes k’ el coron si prononce/e/ (bouter,tchanter). On rtrouve ci scrijha la dins l’ Bourdon,FO94,…

Scrijha « ö ».

Scrijha « ë » po l’ oyon/œ/.

Scrijhas e̊ po l’ oyon/œ/, eyet « ē » po/ɛː/ (/ɛ̃/)

Scrijha « ë » po l’ oyon/ɛː/ (/ɛ̃/).

Ces sistinmes di scrijhaedje la, ces tos les cis k’ on pout rescontrer divant l’ askepiaedje dosistinme Feller. On les lome etosistinme pre-Feller. Å pus sovint, c’ est des scrijhaedjes fonetikes : « sorlon k’ l’ oraye nos lai-z ôre^[3] », direutCambresier, mins gn a eto ene deujhinmesicole di pinsêye ki va shuve l’ ortografeye francesse. Onk des pus vîs est l’ Paskeye sol sidje et l’ dissidjmint d’ Wîne.

Lijhoz l’ årtikeScrîta so Wikipedia.

Liscrîta (uvîs scrijhas) c’ est li scrijhaedje dovî walon k’ on trouve ezès tecses el Walonreye el Hôte Moyinådje, dispu diviè 1100 et disk’ a diviè 1600, eyet ki soûd do vî lingaedje d’ oyi.On l’ ertrouve, metans, dins les ouves daJacques de Hemricourt,…

Il arive co bén eto k’ èn oteur sicreye d’ ene manire ki n’ shût nouk di ces sistinmes cial å dzeur.

Soeye-t i k’ c’ est s’ tchuze, po ene råjhon ou ene ôte, soeye-t i k’ i n’ kinoxheut nén les sistinmes di scrijhaedje k’ i gn a.Mins come d’ ene pårt ça a stî fwait volontairmint (nén ene flotche di tapaedje ki l’ oteur åreut yeu coridjî si l’ aveut veyou), on n’ pout nén vormint lomer ces scrijhaedjes desflotches.Nos les lomrans des scrijhaedjesnén standård dabôrd.

Les Walons del Wisconsene ki n' ont nén stî scolés e francès sicrijhèt avou les dujhances di l' ortografeye di l' inglès.

E walon, on-z eploye l’ alfabet latén dispu todi. Mins sorlon l’ sistinme i gn a des letes u des trokes di letes k’ on n’ eploye nén.

Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.

Lijhoz l’ årtikeDjivêye des motîs do walon so Wikipedia.

Po les motîs, on shût l’ Djivêye des motîs do walon. C’ est ene lisse di dpus d’ 500 diccionaires et motlîs walon-francès k’ ont tchaeconk on limero ki cmince par ene lete sorlon les accints del Walonreye.

• E (Ess) : Payis d’ Lidje, metansE1
• C (Cinte) : Payis d’ Nameur, metansC1
• O (Ouwess) : Coûtchant walon, metansO0
• S (Sud) : Basse Årdene, metansS0
• G (globå) : tos les accints, metansG0
• R :Rifondou walon, metansR13

Po les motîs francès-walon, on radjoute onF divant l’ rahouca do motî walon-francès do minme oteur u do minme payis, viyaedje, si nd a onk k’ egzistêye, metans :

• Haust a fwaitE1 (walon-francès) etFE1 (francès-walon)
• Coppens a fwaitO4 (walon-francès) etFO4 (francès-walon)
• pol payis d’ Cerfontinne i gn aO2 (walon-francès) etFO2 (francès-walon), nén eplaidîs pås minmes oteurs

On fwait l’ minme avou les lives di croejhete, on mete onC divant l’ rahouca, metans :

• Coppens a fwaitCO4
• Léonard a fwaitCC1 avouC1 (walon-francès)
• Claude-Louis Bastin a fwaitCO94 avouFO94 (francès-walon), mins gn a co pont d’ sourdantO94 (motoit on djoû)

Po les sourdants ki n’ sont nén des motîs, on mete e grande lete, el prumire lete do ptit et do grand no d’ l’ oteur, et e ptitès letes, les prumirès letes des mwaisses mots do tite, u les troes prumirès letes si gn a k’ on mot, metans :

• LucyinMahin,Vera, deneLMver
• JosephKinable,Lescrostillons, deneJKlc

Pacô, l’ rahouca a stî fwait so on tite nén ttafwait rwalnijhî, metans :

• LouisRemacle,Proses wallonnes (Sovnances et ôtes tecses), a dnéLRsov

Li såme est d’ sayî d’ fé on court rahouca.

Loukîz el categoreye :Sourdants do walon.

• Årtikes sins sillabe dins l' modele AFE
• Årtikes avou coridjaedje otomatike do crone dins l' modele AFE
• Årtikes avou coridjaedje otomatike do G dins l' modele AFE
• Årtikes e travo