Po des linwincieusès racsegnes sol mot "walon", alez s' vey solWiccionaire
Emey les sayes po rmete li walon d' assene, lescopinreyes, avou, cial, ene banire del cene d' Oufalijheli walon et les ôtes romans lingaedjes vijhéns (ki n' ont nén l' mot «cizete»)
Li walon a skepyî diviè l’11inme sieke, pa les contaks todi pus shuvous des djins ki dmorént so totes les teres romandes del nouveprincipåté d’ Lidje. Cisse-ciale aveut divnou ondislaxhî payis a dater do6 di djanvî980, del volté daNotdjî kel sitinda ene miete di tos les costés.
Li walon a cmincî a esseehåyî el prumire mitan do19inme sieke, bråmint avou les scrijhaedjes daCharles Simonon. Il a cmincî adon a-z esse ricnoxhou come on vraiylingaedje, et nén onpatwès, di cåze di l’ ovraedje del “Societé d' Langues” diLidje (liSLLW).
Målureuzmint, elBeldjike francès-cåzante, li walon a stî margougnî pa enepolitike linwistike contråve, copurade el prumire mitan do 20inme sieke. Çou k’ a fwait baxhî li nombe di cåzeu(se)s di 90 åcint del djin (diviè 1900) a 20-30 åcint (diviè 1950). Portant, so ç’ tins la, lesscrijheus e walon fijhént todi del pus fele ovraedje ... por zels lére inte di zels!
El fén do 20inme sieke, on comprind ki l’ walon est onmancî lingaedje; adon, n a yeu sacwants flåwès sayes po mete e alaedje ene novele politike linwistike, ci côp cial po l fé rviker.
Å cmince do 21inme sieke, n a pus cåzu nole djin di moens di 50 ans ki saye co djåzer coranmint e walon. On nel pout pus cåzumint ôre divizer dvant les djins ki dins les pîces diteyåte e walon. Portant, sacwants djonnes ratakèt a l’ aprinde, aprume palDaegntoele.
Les cis ki disfindnut l’ lingaedje walon sont lomés leswaloneus.
Li walon, c’ est l’ seu lingaedje ki les Walons ont måy askepyî, et n’ askepeyront måy. Ou: “li seule langue ki nos avans fwait, et ki ns a fwait té k’ nos estans” (Roger Viroux).
Gn a eto bråmint des mots ki s’ ont stitchî el langue walone do5inme å10inme sieke, et ki vegnnut dotîxhon, et pus stroetmint, dovî lussimbordjwès. Emey tos les lingaedjes romans, c’ est l’ walon k’ a l’ pus di mots di stok djermanike.
Come les ôtes lingaedjes d’ oyi, li walon aparexhe el Hôte Moyinådje, inte les anêyes700 et des eyet les anêyes1100 et des.
Sapinse aLouwis Rmåke, li walon «esteut pår lu-minme, podbon, dedja aviè 1200 ou å cmince do13inme sieke».Mins nerén, les djins di ces trevéns la lomént leu lingaedje «li roman». C’ est dviè li cminçmint do16inme sieke kel mot «walon» aparexhe po lomer nosse lingaedje:
«Et ces djins la (diNivele) cåzèt li vî lingaedje galike ki nos lomans walon ou roman (...). Et ci vî lingaedje walon ou roman la, nos l’ eployans el Gåle beldjike, çou ki vout dire eHinnot,Cambrezis,Årtwès,Nameur,Lidje,Lorinne,Årdene eyetRoman Braibant, et elle est foirt diferinne do francès, k’ est pus modiene eyet gayård.» (Jean Lemaire des Bedjes, 1510).
Diviè 1550, on n’ eploye ddja pus l’ mot “roman”. Insi dins les vîs papîs del djustice diNameur e1564, on trouve: “I djha co ki ç’ vindeu cial di Élessene djåzéve on walon tirant so l’ flamind k’ on comprindeut co assez åjheymint”.
Disk’ eviè 1600, les scrijheus di nosse payis eployèt des scrijhas ki polèt rprezinter ossu bén les prononçaedjes walons ki les prononçaedjes francès. C’ est çou k’ on loma liscrîta. Les tecses sicrîts e scrîta sont pas des côps pus walons eyet pa des côps pus francès.
Après, les scrijheus atakèt a scrire todi pus come el France. Eto, on cmince a vey des tecses literaires sicrîts dins on lingaedje ki s’ vout cråndimint diferin do francès eyet pus près des cåzaedjes walons di ces trevéns la.
Li walon n’ a stî rwaitî ki come on lingaedje (al boune, on “patwès”) ki dins li deujhinme mitan do 19inme sieke, la k’ les prumîs studias d’filolodjeye walone sont fwaits, pa des Walons et eto pa des Almands.
Nerén, li walon a stî li prumî lingaedje do peupe walon, eployî dins tos les tchamps del vicåreye, disk å cminçmint des anêyes 1900 èt des. Dispu don, lifrancès del Walonreye s’ a spårdou, et l’ walon a stî metou evoye.
Sapinse a on rcwera di sociolinwince fwait paLorint Hendschel diviè1998, gn åreut co 30 a 40 å cint des djins po dire k’ i djåzèt bén l’ walon. Li porcintaedje pout monter a 70 a 80 å cint dins les djins did pus di 60 ans, et dischinde a 10 å cint dins les djonnes di 20 a 30 ans.
Lidoirmante kinoxhance do walon est beacôp pus spårdowe: i gn a di 36 a 50 å cint di djins ki djhèt k’ i compurdèt li walon, minme ezès coûtches del djint eyou çki l’ ovrante kinoxhante est l’ pus basse.
Dins les grossès soces pol walon, i fåt ossu conter avou li“Société de langue et de Littérature wallonne”, metowe so pî e1856, et ki s’ bouye, c’ est di mete e valeur li literateure walone eyet ecoraedjî li studiaedje del langue.
Li soceLi Rantoele est l’ cene ki rwaite li pus li walon avopu l’ idêye k’ i pôreut ridivni on lingaedje d’ atôtchance el Walonreye et rviker dins des noveas uzaedjes e 21inme sieke.
Dispu 1100, on scrît des nos e walons (les nos d’ viyaedjes, di djins et des cmons nos), dins çou k’ on lome liscrîta (scripta).
Li scrîta n’ nos dit nén todi kimint çk’ on prononcive li walon. Metans, cwand on-z a “u” dins on scrît di 1300, on n’ sait nén s’ i rprezinte li son “u” ou li son “ou”.
Tolminme, li scrîta mostere l’ arivêye, a on metou moumint di des sons tipicmint walons come l’ixh-låte.
Les vîs scrijhas sont co eployîs ouy dins les nos d’ djins et les nos d’ plaeces
Dins li scrîta walone, on eploye dedja sacwantès trokes di letes ki n’ sont nén eployeyes ôte pårt, come
H. Forir, dins s'motî ki rexhe e1866, eploye on sistinme pår fonetike, avou, metans, on dobe N al fén des mots come "ziblene" (ziblènn).
Les ôtes sicrijheus, ki shuvnutC. Grandgagnage, eploynut des sistinmes analodjikes do francès. Dabôrd, cåze del parintêye do walon et do francès, i sont-st ossu ene miete etimolodjikes. On-z î trouve co "oi" (powè) eyet "en" (poin) come å sieke di dvant, mins pus li "xh".
Les tchansons sont emey les prumîs scrijhaedjes e walon. Ossu vî kel 13inme sieke, gn a des tchansons k’ on sait k’ ont stî scrîtes dins les Payis walons. Insi li “Poème Moral” et li “Vers del Juise”. Ci powinme la est, sins manke, sicrît e payis d’ Lidje, mins e scrîta, nén pår e walon.
Li pus vî tecse pår e walon date di 1620. C’ est ene paskeye po fiesti on lomé Matî Navea k’ a stî rçû a Douwai come docteur e teyolodjeye. Li scrijheu ni s’ a nén fwait cnoxhe.
E 1622, on-z a on xhiltea po s’ fote d’ on pasteur protestant; li scrijheu est on fré mineur di Lidje.
E 1630, on-z a scrît ene morålité po les novices d’ on covint.
Po tot l’ 17inme sieke on a rtrové dipus di 30 vîs tecses e walon.
Tins del 2inme mitan do 18inme sieke, a Lidje, do tins daSimon de Harlez, les Belès Letes estént purade e walon. Cisse termene la, di 1750 a 1780, pout esse riwaiteye come l’ ådje d’ ôr do walon. C’ est adon k’ on scrît, et djouwer les cwate operås doteyåte lidjwès.
Li vierna a rtourné e 1779 avou l’ askepiaedje delsocieté d' emulåcion. C’ est adon kelfrancès a cmincî a spotchî foirt li walon. E 1792, metans, l’årmonak lidjwès del livreye Lemarié est anoncî e walon. E 1797 (an VIII), c’ est e francès.
