Onpipsak upî-d'-saetch, lomé etomuzete upanse[1], c'est èn instrumint d'muzikea vint, avou on saetch di pea pindou après, ene buze po shofler dvins eyet rimpli l' saetch, ey ene ou sacwantès ôtès buzes, ki l' air do saetch endè rexhe sins djoke po produre li muzike.
On djouweu d' pipsak, ki shofele dins l' pupe di l' instrumint, dabôrd, si lome onpipsakeu, on "muzeu" oudonbén on "pupeu".
Onk ki fwait des pipsaks, onpipsakî ou purade onfjheu d' pipsaks.
Les buzes ki produjhnut l' muzike polèt aveur, come po eneflûte, des trôs, k' on pout stoper ou nén, po candjî l' son.
I n' è pout aveur k' ene buze melodike (lomêye li chalumo, ou mwaisse buze), mins endè pout eto aveur deus, ene po tchaeke mwin (come avou l'zampogna itålyinne, par egzimpe), ou co deus adjermalêyes, ki les trôs sont stopés på prumî ou l' deujhinme dognon des doets (mezzued tunizyin par egzimpe); dins ç' cas les deus buzes sont a pô près les minmes ou avou des combinåjhons d' trôs diferinnes.
Li nombe di buzes a note unike, ou bourdons, pout candjî pår, di zero a troes l' pus sovint (nouv côps so dijh a l' octåve ou deus octåves pa dzo l' tonike del buze melodike).
Les pipsaks ont bråmint des cognes, mins les pus cnoxhous sont surmint les grands pipsaks escôswès, ki les redjimints militåres escôswès ont fwait cnoxhe long et lådje. Insi, cwand les Scôswès deliberént des veyes alguere 1940-1945, i djouwént voltî do pipsak tot-z î intrant
Alphonse Gueux, li dierin djouweu tradicionel dimuzosak di WalonreyeOn muzosak di Waloneye
Tchaeke payis, tchaeke môde, dit-st on! C' est parey avou les pipsaks, k' ont des nos et des cognes ki candjnut d' on payis a l' ôte. Vo-z èndè ci sacwants:
Biniou kozh («vî pipsak» eburton, vî chal vout dire tradicionel) pipsak tradicionel delBurtaegne, c' est onk des pipsaks avou l' son l' pus hôt, les pus bassès notes dobiniou sont al minme hôteur ki les pus hôtès notes do grand pipsak escôswès, par egzimpe.
Biniou braz («grand pipsak» e burton) on pipsak eployî el Burtaegne dispoy lesanêyes 1950 k' est èn adaptaedje do grand pipsak escôswès.
Border pipe («pipsak delfrontire» en inglès), li pipsak tradicionel del Nonne di l' Escôsse.
Cabrette, on pipsak di l'Auvergne, elFrance; avou on bourdon reglé al kinte, eneoctåve å dzeu del fondamintåle del buze armonike.
Cornemuse du centre, on pipsak do Mitan delFrance, rifwait a pårti d' vî modeles wårdés ezès muzêyes. C' est l' pipsak k' est l' pus djouwé ådjourdu e Walonreye, e Flande eyet dins l' Nord del France.
Гайда (gayda), pipsak delBulgareye, ki l' saetch est fwait avou del pea d' gade, les bordons eyet mwaisse buze sont metous el plaece des pates eyet do hatrea del biesse.
Musette de cour, pipsak eployî å15inme sieke elFrance, al cour do Rwè. Ci pipsak la esteut foirt sofistiké, la k' il aveut deus mwaissès buzes, po pleur fé deus melodeyes e minme tins, eyet nouv bourdons. Il esteut fwait d' ivwere. Li saetch, lu, esteut di soye brozdêye di fis d' årdjint.
Muzosak, "Muchosac",Muchosa ouMuchafou, on pipsak eployî elHinnot disk' åsanêyes 1920 et ki rvént al môde.[2]
Pipossa (li no vént dipipe en sac), c' est l' no d' on pipsak, asteure disparexhou, del redjon d'Boulogne-sur-Mer elFrance.
Pitit pipsak do Payis d' Wales, (Northumbrian pipe en inglès).
Pitit pipsak escôswès, c' est on pipsak fwait sol modele do ptit pipsak do Payis d' Wales, mins avou l' minme arindjmint des doets k' pol grand pipsak escôswès; i fourit diswalpé pa Colin Ross dins lesanêyes 1980.
Uilleann pipe, li pipsakirlandès. Il a-st on foirt sûti djeu d' bourdons ås clés, ossu lomés regulateurs, k' end a 3 dins onfull set, eyet co 3 bourdons normås, onk k' est a deus octåves pa dzo li fondamintåle del mwaisse buze.
Veuze, pipsak des fagnes del Burtaegne et del Vendée.
Sol foto chal a costé on pout vey les diferins bokets d' on pipsak (chal on grand puspak escôswès, mins c' est a pô près parey po tos les pipsaks):
mwaisse buze (en:chanter, fr:chalumeau),
saetch,
les stoks di buze (so des pipsaks k' i gn a, on-z a sacwants bourdons ou mwaisses buzes so on minme sitok);
shofla,
bourdons,
bourdon d' basse,
glissire d' acoird,
coirdeas (especifike do grand pipsak escôswès).
Li shofla a-st on ptit clapet po-z espaitchî l' air k' est ddja dins l' saetch diragoler.
Tos les pipsaks ont pol moens ene mwaisse buze, ki permete di djouwer l' melodeye. L' adire inte deus sôres di pipsaks, c' est l' nombe di bourdons, i pout gn aveur des regulateus (sôres di mwaisse buze a clés k' on djouwe avou les pougnets) ou co d' ene deujhinme mwaisse buze, come c' est l' cas avou l'musette de cour.
Agritchîs sol saetch, sins trô po k' ça piede, gn a sacwants stoks di buze. Dins tchaeke sitok, on stitche ene buze.
So l' imådje chal pa dzeu, d' on grand pipsak d' Escôse, i gn a-st on stok po tchaeke buze, mins solmusette de cour i gn aveut-st on stok po les nouv bourdons, ey onk po les deus mwaissès buzes.
Li saetch est å pus sovint fwait d' pea, avou (å dvins) delhårpixh, po k' i n' piede nén. Mins on pout eto (come c' est l' cas polgayda bulgåre) eployî enevexheye.
Å djoû d' ouy, on ndè fwait eto avou des prodûts sintetikes ou do cawoutchou.
