Lifotografeye, c' est l' bouye disaetchî des portraits. Li ci ki fwait çoula di s' mestî si lome onfotografe u onsaetcheu d' portraits.
C' est Sherington, onfizicyin, k' a-st eployî ç' mot la pol prumî côp e 1839. I vout dire egrek « sicrijhaedje avou del loumire ». Å cmince, c' esteut purade po saetchî l' portrait d' ene djin po on sovni a wårder dins l' famile.
Li fotografeye sieve eto po les medias (gazetes) les lives. C' est l' fotografeye k' a moenné åcinema. Mins gn a eto des ôtes ovraedjes come li fotografiaedje ås infrarodjes d' èn avion, ki mostere k' i gn a des åbes ki sont malådes ene sawice.
Les Greks avént ddja trové l' atuze delNoere Tchambe. C' est ene boesse avou ene loumire ådvins (ene tchandele, metans), et trawêye d' on tot ptit trô. Les rais del loumire pasnut på ptit trô, et rdessiner li tchandele a l' evier so on meur.
E 1727, on discovere ki les sés d'årdjint (copurade linitrate) noerixhèt al loumire.
C' est Daguerre k' a fwait les prumîs portraits d' djins. Li tins d' pôzaedje esteut di 10 a 20 munutes. Les sés d' årdjint estént metous dins docolodion k' on aveut vudî so ene plake di veule. Çoula s' passéve diviè 1850.
Ene miete pus tård, on-z a replaecî l' colodion pa del djelêye d' oxheas.
Al fén do 19inme sieke, on passe åbromeure d' årdjint, k' esteut des des boesses : c' esteut des setchès plakes, et pôreut on dire, li prumî « fime ».
Les prumîs vraiys fimes, estént fwait dinitrate di celuloze. I blamént come po rire.
E 1888, Kodak a basti li prumî aparey, ki n' esteut k' ene biesse boesse di bwès, avou on trô et on fime.
Les frés Lumière fourît les prumîs a prinde li portrait d' ene moxhe al låme ki baltéve des aiyes.
E 1905, èn indjenieur di l' eterprijheLeica ourit l' idêye d' eployî des fimes (come pol cinema, mins ene miete pus lådjes, 36mm el plaece di 35mm) dins les apareys foto, purade ki des plakes; çou ki permeta d' aveut des apareys bén pus ptits et polant prinde sacwantès fotos (24 so on fime) pus åjheymint, ces apareys ont cmincî a s' vinde e 1924.
Li novele grande avanceye pol fotografeye, ç' a stî l' avnowe desapareys sins fime (didjitås). Les militaires end avént ddja e 1960, mins on n' les vleut nén vinde, po n' nén fote so leu cou les gros vindeus d' fimes, come li societé Kodak, ki ratchtéve tos les noveas brevets.
