Venezia (tiếng Anh:Venice,/ˈvɛnɪs/VEN-iss,tiếng Ý:Venezia,tiếng Ý:[veˈnɛttsja]ⓘ)[note 1], thường gọi "thành phố của cáckênh đào" vàLa Serenissima, làthủ phủ củavùngVeneto và củatỉnh Venezia ởÝ. Trong tiếng Việt, thành phố này được gọi làVơ-ni-dơ (phiên âm từVenise trongtiếng Pháp). Thành phố này có nhiều biệt danh như "La Dominante", "Serenissima", "Nữ hoàng của biển Adriatic", "Thành phố nước", "Thành phố của Mặt nạ", "Thành phố của những cây cầu", "Thành phố nổi", và "Thành phố kênh đào."
Dân số là 260.897 (thống kê ước tính vào1 tháng 1 năm2018). Cùng vớiPadova, Venezia nằm trong khu đô thị Padova-Venezia với dân số 1.600.000.
Thành phố trải ra trên nhiều đảo nhỏ trong khu vựcPhá Venezia dọc theobiển Adriatic ở đông bắc nước Ý. Vùngphá nước mặn này trải dọc theo đường biển giữa các cửasông Po (phía nam) vàsông Piave (phía bắc). Dân số ước lượng là 272.000 người tính luôn cả dân số toàn bộcomune của Venezia; thành phố lịch sử của Venezia (Centro storico) có dân số khoảng 62.000, trong khi khoảng 176.000 sống ởTerraferma (nghĩa đen là "đất khô", nó là vùng phá mở rộng) và 31.000 sống trên các đảo khác của phá.
NướcCộng hòa Venezia từng là một đế quốc hàng hải và một khu vực chuẩn bị cho các cuộcThập tự chinh, cũng như là một trung tâm thương mại quan trọng (đặc biệt làthương mại gia vị) vànghệ thuật trong thờiPhục hưng. Thành phố-quốc gia Venise được coi là trung tâm tài chính quốc tế thực sự đầu tiên trên thế giới, nổi lên vào thế kỷ thứ 9 và đạt đến thời kì hoàng kim trong thế kỷ thứ 14[3]. Điều này làm cho Venise trở thành một thành phố giàu có trong suốt phần lớn lịch sử của nó[4]. SauChiến tranh Napoléon vàHội nghị Vienne, Cộng hòa Venise đã bịĐế quốc Áo sáp nhập, cho đến khi nó trở thành một phần củaVương quốc Ý vào năm 1866, sau một cuộc trưng cầu dân ý diễn ra ngay khi Chiến tranh Độc lập lần thứ ba của Ý vừa kết thúc. Venise đã đóng một vai trò quan trọng trong lịch sử âm nhạc giao hưởng và nhạc kịch, đây cũng là quê hương của nhà soạn nhạc vĩ đại người ÝAntonio Vivaldi[5]. Mặc dù thành phố đang đối mặt với một số thách thức lớn (bao gồm khó khăn về tài chính, ô nhiễm, số lượng khách du lịch quá nhiều)[6][7][8], Venise vẫn là một điểm đến du lịch rất phổ biến, một thành phố mang tính biểu tượng của đất nước Ý và đã được xếp hạng là thành phố đẹp nhất thế giới[9][10].
Theo như truyền thuyết thì Venezia được thành lập năm421 bởi những người La Mã chạy trốn khỏingười Goth. Tuy vậy, không có những ghi chép lịch sử nào nói về nguồn gốc của Venezia. Thành phố có lẽ là đã hình thành từ sự gia nhập ồ ạt của những người tị nạn và vùng đầm lầy cửa sông Po theo sau sự xâm lược tàn phá phía đông bắc nước Ý bắt đầu bởi Quadi và Marcomanni trong năm166-168, những người tàn phá khu trung tâm chính trong khu vực này, nay là Oderzo. Sự chống trả của người La Mã bị lật đổ vào đầuthế kỉ thứ 5 bởi nhữngngười Visigoth và, khoảng 50 sau đó, bởi người Hun dẫn đầu bởiAttila.
Cuộc xâm lược cuối cùng và kéo dài nhất là củangười Lombard vào năm568: lần này đã để lạiĐế chế La Mã miền Đông một dải đất nhỏ dọc theo bờ biển của vùng bây giờ là Veneto, và những thể chế hành chính và tôn giáo do đó đã được chuyển về giáo xứ còn lại này. Các cảng mới được xây dựng, bao gồm cả những cảng ở Malamocco và Torcello trong vùngPhá Venezia. Sự thống trị của người Byzantine ở vùng trung và bắc nước Ý bị quét sạch gần hết bởi sự chinh phạt củaExarchate của Ravenna (exarchate là một tỉnh thuộcĐế chế Byxantine, nằm xa thành Constantinopolis) vào năm751 bởiAistulf. Trong giai đoạn này thống đốc Byzantine địa phương ("công tước", sau này là "doge") đóng tại Malamocco: khu dân cư trên các hòn đảo trongphá có lẽ tăng lên theo tương ứng cùng với sự chinh phạt của Lombard trên các lãnh thổ Byzantine. Trong năm 775-776 vị trí cha xứ của Olivolo (Helibolis) được tạo ra. Trong suốt triều đại của công tướcAgnello Particiaco (811-827) nơi công tước đồn trú được di chuyển từ Malamocco đến nơi được bảo vệ tốt nhất làđảo Rialto (Rivoalto, "Bờ cao"), địa điểm hiện nay của Venezia. Nơi này lần lượt tu viện St. Zachary được xây dựng, cung điện công tước đầu tiên vànhà thờ Thánh Máccô, cũng như một tường phòng thủ (civitatis murus) giữa Olivolo và Rialto. Vào năm828 sự nổi tiếng của thành phố được tăng lên vì những thánh vật (cưỡng đoạt từ Alexandrie) được đặt vào nhà thờ mới xây Thánh Máccô. Quyền lực nhà thờ cũng được di chuyển về Rialto. Khi cộng đồng tiếp tục phát triển và quyền lực Byzantine giảm dần đi, một đặc tính chống phương Đông tăng dần, dẫn đến sự phát triển của tính tự lập và cuối cùng là độc lập.
Từthế kỉ thứ 9 đếnthế kỉ 12 Venezia phát triển thành mộtthành quốc (mộtthalassocracy kiểu Ý hay làRepubblica Marinara, và ba thành phố tương tự làGenova,Pisa vàAmalfi). Vị trí chiến lược tại điểm địa đầu củabiển Adriatic đem lại thế mạnh về thủy quân và kinh tế của thành Venezia là điều không thể chối cãi được. Thành phố trở thành một trung tâm phồn thịnh về thương mại giữa vùng Tây Âu và phần còn lại của thế giới (đặc biệt làĐế chế Byzantine và thế giớiHồi giáo).
Vào thế kỉ 12 những thứ quan trọng cho thế mạnh của Venezia được xây dựng:Kho đạn Venezia được bắt đầu xây vào1104; Venezia thu tóm quyền điều khiểnđèo Brenner từVerona vào năm1178, mở ra một đường huyết mạch chobạc đến từĐức; doge (tổng trấn) cuối cùng thuộc giai cấp quý tộc, Vitale Michiele, qua đời vào năm 1172.
Cộng hòa Venezia chiếm các bờ phía đông của biển Adriatic trước năm1200, chủ yếu vì các lý do thương mại, bởi vìcướp biển đóng ở khu vực đó là mối đe dọa cho thương mại. Vị Doge, lúc đó, đã là Công tước củaDalmatia và Công tước củaIstria. Các vùng đất sở hữu sau này, trải rộng từHồ Garda đến xa về phía tây tậnsông Adda, được biết đến như là "Terraferma", là được chiếm một phần như là một vùng đệm chống lại các nước nguy hiểm xung quanh, một phần bảo đảm con đường thương mại quadãy Alpes, và một phần bảo đảm sự cung ứng củalúa mì từ lục địa, mà thành phố phải dựa vào. Trong việc xây dựng thành một đế chế hàng hải, nước cộng hòa này đã đoạt điều điều khiển hầu hết các đảo trong vùngBiển Égée, bao gồm cảKypros vàCrete, và trở thành một mối lái quyền lực chủ đạo trong vùngCận Đông. Bằng những tiêu chuẩn của thời điểm đó, sự điều khiển của Venezia đối với các vùng đất lục địa của nó tương đối khá là sáng sủa công dân của các thành phố chẳng hạn nhưBergamo,Brescia vàVerona đã nổi dậy bảo vệ chủ quyền của Venezia khi bị đe dọa bởi quân xâm lược.
Venezia trở thành một đế chế saucuộc Thập tự chinh thứ 4, một cuộc chiến mà nhờ có sự tham gia của Venezia thànhConstantinopolis đã đổ vào năm1204 để thiết lậpĐế chế Latin; Venezia tự tạo ra một vùng ảnh hưởng gọi làDuchy of the Archipelago. Không may, sự chiếm lĩnh Constantinopolis cuối cùng chứng minh giống như là sự kết thúc của Đế chế Byzantine cũng như sự thất thủ của phong cách Anatolian theo sau Manzikert. Mặc dù người Hy Lạp tái chiếm thành phố bị tàn phá và Đế chế nửa thế kỉ sau đó, Đế chế Byzantine trên thực tế là không còn quyền lực, và tồn tại như một bóng ma trên phần cũ của nó cho đến khiTiểu vuơng Mehmet Người chinh phục chiếm thành phố vào năm 1453. Nhiều thứ bị cướp đi trong thời chiến được mang trở lại Venezia, bao gồm cảSư tử có cánh của thánh Mác, một biểu trưng của Venezia. Chỉ có những tàu Venezia có thể chuyên chở hiệu quả người, đồ tiếp tế và đặc biệt là ngựa chiến.
Venezia bắt đầu mất đi vị trí như là một trung tâm thương mại quốc tế sau sự chấm dứt của thờiPhục hưng. Tuy vậy, đế chế Venezia là một nơi xuất khẩu chính các sản phẩm nông nghiệp và, cho đến giữa thế kỉ 18, là một trung tâmsản xuất.
Sau 1070 năm, nước Cộng hòa mất quyền tự chủ khiNapoléon Bonaparte vào ngày12 tháng 5 năm1797, chinh phục Venezia trongChiến dịch liên minh lần thứ nhất. Nhà chinh phạt ngườiPháp đã chấm dứt thế kỉ hoành tráng nhất của thành phố trong lịch sử của nó: Chính là trong giai đoạnSettecento (1700s) mà có lẽ Venezia trở thành một thành phố tráng lệ nhất ởchâu Âu, ảnh hưởng lớn đếnnghệ thuật,kiến trúc, vàvăn học. Napoléon được xem như là một người giải phóng bởi dânDo Thái của thành phố, mặc dù không có nơi nào khác trên nước Ý mà họ đã sống qua nhiều thế kỉ có ít giới hạn hơn Venezia. Ông phá bỏ những cổng củaGhetto và chấm dứt các hạn chế về địa điểm và thời gian mà người Do Thái có thể sống và đi lại trong thành phố.
Venezia trở thành một phần củaÁo khi Napoléon kýHòa ước Campo Formio vào12 tháng 10 1797. Những ngườiÁo chiếm thành phố vào18 tháng 1 năm1798. Nó được lấy khỏiÁo bởiHòa ước Pressburg vào năm1805 và trở thành một phần củaVương quốc Ý của Napoléon, nhưng được trả lại cho Áo sau thất bại của Napoléon vào năm1814, khi nó trở thành một phần củaVương quốc Lombardy-Venetia điều khiển bởi Áo. Vào năm1848-1849 một cuộc cách mạng tái thiết lập Cộng hòa Venezia trong một thời gian ngắn. Vào năm1866, theo saucuộc chiến sáu tuần, Venezia, cùng với phần còn lại của Venetia, trở thành một phần của Ý.
Từ sau 1797, thành phố xuống cấp trầm trọng, với nhiều dinh thự cổ và các tòa nhà khác bị bỏ hoang và rơi vào trạng thái không sửa chữa được, mặc dùLido trở thành một bãi biển du lịch nổi tiếng vào thế kỉ thứ 19.
Trong thế kỷ 20, việc khai thác nước từ các tầng chứa nước đã khiến cho Venise bị chìm dần. Quá trình chìm đã chậm lại rõ rệt kể từ khi các giếng khoan bị cấm trong những năm 1960. Tuy nhiên, thành phố vẫn còn bị đe dọa bởi các trận lụt thường xuyên ở mức độ thấp (gọi tắt là Acqua alta, "nước cao") khiến cho mực nước dâng lên một tầm cao hơn khoảng vài cm so với các cầu cảng của thành phố, thường xảy ra do thủy triều. Các nghiên cứu chỉ ra rằng thành phố tiếp tục chìm với tốc độ tương đối chậm là 1222 mm mỗi năm[11][12];
Venezia nổi tiếng với nhữngkênh đào của nó. Nó được xây dựng trên mộtquần đảo với 118đảo tạo thành bởi khoảng 150 kênh đào và một cáiphá cạn. Những hòn đảo trên đó thành phố được xây dựng được nối với nhau bằng khoảng 400 cái cầu. Trong trung tâm cũ, những kênh đào đóng vai trò như những con đường, và mọi dạnggiao thông là trênnước hoặc đi bộ. Vàothế kỉ 19 một đường chính vào đất liền đem đến một trạmxe lửa đến Venezia, và một đường choxe hơi cùng bãi đậu được thêm vào trongthế kỉ 20. Vượt qua khỏi những đường vào trên bộ ở cạnh phía bắc thành phố, giao thông bên trong thành phố vẫn là, như trong nhiều thế kỉ trước, hoàn toàn trên nước hoặc đi bộ. Venezia là khu đô thị rộng nhất châu Âu không có xe hơi, duy nhất ở châu Âu trong việc duy trì hoạt động như một thành phố bình thường trongthế kỉ 21 hoàn toàn không dựa vào xe ô tô hay xe tải.
Thuyền Venezia cổ điển là chiếcgondola, dù cho ngày nay nó được dùng chủ yếu cho du khách, hay cho đám cưới, đám ma, hay các dịp lễ khác. Đa số người Venezia ngày nay đi lại bằng thuyền gắn máy ("vaporetti") đi lại trên các tuyến dọc theo các kênh đào chính và giữa các hòn đảo trong thành phố. Thành phố này cũng có nhiều thuyền tư nhân. Những gondola vẫn còn được sử dụng phổ biến bởi người Venezia là nhữngtraghetti, nhữngphà chuyên chở khách bộ hành băng ngangKênh đào Chính của Venezia tại một số điểm nhất định không có cầu.
Venezia được phục vụ bởi một sân bay mới,Sân bay quốc tế Marco Polo, hay làAeroporto di Venezia Marco Polo, đặt tên theo người công dân nổi tiếng sinh ra ở đây. Sân bay này là trên đất liền và được xây lại cách xa bờ biển để du khách phải đi xe bus đển cảng, rồi từ đó sử dụng taxi nước hay thuyền máy (waterbus) Alilaguna.
Piazza và campi đều nghĩa là các quảng trường; trong đó piazza với nghĩa là quảng trường lớn, quảng trường chính và chỉ có ba quảng trường ở Venezia mang tên piazza, còn lại campi là các quảng trường nhỏ hơn.
Trong thế kỉ thứ 14, nhiều đàn ông Venezia bắt đầu bận những quần sặc sỡ bó chặt, những kiểu cho thấy là họ thuộc về Compagnie della Calza ("Câu lạc bộ quần dài").Thượng viện thông qualuật chi tiêu, nhưng những thứ này chỉ đem lại kết quả trong các thay đổi về thời trang để lách qua luật đó. Các bộ quần áo ít màu được mặc bên trên các bộ quần áo sặc sỡ, mà được cắt sao cho làm lộ ra những màu sắc bị che đi — kết quả là sự phổ biển lan rộng của các thời trang đàn ông "slashed" trong thế kỉ 15.
Trong thế kỉ 16, Venezia trở thành một trong những trung tâm âm nhạc quan trọng của châu Âu, được đánh dấu bằng một kiểu sáng tác đặc trưng (trường phái Venezia) và sự phát triển củadàn nhạc giao hưởng kiểu Venezia dưới các nhà soạn nhạc chẳng hạn nhưAdrian Willaert, người đã từng làm việc tạiSan Marco. Venezia là một trung tâm in ấn âm nhạc sớm nhất;Ottaviano Petrucci bắt đầu xuất bản âm nhạc ngay khi kỹ thuật này ra đời, và xí nghiệp in của ông giúp thu hút các nhà soạn nhạc trên khắp châu Âu, đặc biệt là từPháp vàVlander. Cho đến cuối thế kỉ, Venezia nổi tiếng về sự huy hoàng của âm nhạc sáng tác ở đó, được ví dụ trong "kiểu hoành tráng" củaAndrea vàGiovanni Gabrieli, và họ sử dụng nhiều nhóm nhạc cụ và ca sĩ khác nhau cùng một lúc.
Canvas (bề mặt vẽ tranh sơn dầu phổ biến) bắt nguồn từ Venezia trong đầu thời phục hưng. Những bức nền vẽ đầu tiên nhìn chung là thô nhám.
Cuộc sống vào những năm 1750 ở Venezia được minh họa bằng cuốn tự truyệnA Venetian Affair, dựa trên những bức thư tình dạt dào của một quý tộc Venezia và người tình mang nửa dòng máu người Anh của ông.
Một chân dung đáng kể đến, không xu nịnh, về chính trị Venezia xuất hiện trong tác phẩmThe Bravo của tiểu thuyết gia người MỹJames Fennimore Cooper, xuất bản năm 1831. Mộtbravo là một kẻ đi ám sát được thuê bởi nhà nước, thường thi hành nhiệm vụ của mình với mộtstiletto. Tiểu thuyết của Cooper mô tả Venezia như là một chế độ độc tài độc ác, điều hành thông qua âm mưu và ám sát, được che mặt nạ bởi sự ôn hòa củaRepubblica Serenissima (Nền cộng hòa bình yên).
Các tác phẩm lớn có liên quan đến Venezia bao gồm:
Chambers, D.S. (1970).The Imperial Age of Venise, 1380-1580. London: Thames & Hudson. The best brief introduction in English, still completely reliable.
Contarini, Gasparo (1599).The Commonwealth and Gouernment of Venise. Lewes Lewkenor, trsl. London: "Imprinted by I. Windet for E. Mattes." The most important contemporary account of Venise's governance during the time of its blossoming. Also available in various reprint editions.
Drechsler, Wolfgang (2002). "Venise Misappropriated."Trames 6(2), pp. 192–201. A scathing review of Martin & Romano 2000; also a good summary on the most recent economic and political thought on Venise. For more balanced, less tendentious, and scholarly reviews of the Martin-Romano anthology, see "The Historical Journal" (2003) "Rivista Storica Italiana" (2003).
Grubb, James S. (1986). "When Myths Lose Power: Four Decades of Venetian Historiography."Journal of Modern History 58, pp. 43–94. The classic "muckraking" essay on the myths of Venise.
Martin, John Jeffries and Dennis Romano (eds).Venise Reconsidered. The History and Civilization of an Italian City-State, 1297-1797. Baltimore, MD: Johns Hopkins UP. The most recent collection on essays, many by prominent scholars, on Venise.
Muir, Edward (1981).Civic Ritual in Renaissance Venise. Princeton, NJ: Princeton UP. The classic of Venetian cultural studies, highly sophisticated.
Rösch, Gerhard (2000).Venedig. Geschichte einer Seerepublik. Stuttgart: Kohlhammer. In German, but the most recent top-level brief history of Venise.
Ruskin, John (1853).The Stones of Venise. Abridged edition Links, JG (Ed), Penguin 2001.ISBN 0-14-139065-4. Seminal work on architecture and society
di Robilant, Andrea (2004).A Venetian Affair. Harper Collins.ISBN 1-84115-542-X Biography of Venetian nobleman and lover, from correpondence in the 1750s.
.svg)
.jpg)
.jpg){kind=link}