Trung Á là một vùng củachâu Á không tiếp giáp vớiđại dương. Có nhiều định nghĩa về Trung Á, nhưng không có định nghĩa nào được chấp nhận rộng rãi. Các tính chất chung của vùng đất này có thể kể ra như: vùng này trong lịch sử cóCon đường Tơ lụa và có những người dându mục, bao gồm cảMông Cổ. Nơi đây từng là điểm trung chuyển hàng hóa giữaĐông Á,Nam Á,Trung Đông vàchâu Âu. Đôi khi người ta còn gọi nó là vùngNội Á.
Các học giảLiên Xô cũ cho biết cụm từ "Trung Á" chuyên chỉ khu vực có sự hiện diện củanăm nước cộng hoà gia nhập Liên Xô ở Trung Á gồm:Kazakhstan,Uzbekistan,Kyrgyzstan,Tajikistan vàTurkmenistan.[1] Đây cũng là định nghĩa chính thức củaLiên Xô, vào thời kìLiên Xô, sự phân định này trên thực tế cũng sử dụng rộng khắp. Tuy nhiên, trongvăn hoá Nga, có hai khái niệm liên quan đến Trung Á: một làСредняя Азия (tiếng Anh có thể dịch thànhMiddle Asia), là khái niệm tương đối hẹp, chỉ khu vực cư trú của người phi Slav nằm ở trung bộchâu Á doNga thống trị; một cái khác làЦентральная Азия (tiếng Anh có thể dịch thànhCentral Asia), phạm vi khá rộng, chỉ khu vực trung bộchâu Á mà bất luận những khu vực này có từng bịNga thống trị hay không. Khái niệm thứ hai bao gồmAfghanistan vàĐông Turkestan.[2]
Một phương pháp phân định linh hoạt khác là căn cứ vào sắc tộc mà phân chia, tức là khu vực có người Turk và người Đông Iran cư trú. Những khu vực này bao gồmTân Cương, khu vực sinh sống củacác sắc tộc Turk ở miền namTây Siberia và năm quốc gia -stan độc lập từLiên Xô cũ. Ngoài ra còn bao gồmAfghanistan, phía bắc Pakistan,lũng núiKashmir,Tây Tạng vàLadakh. Trong khái niệm này, tuyệt đại bộ phận cư dân sống ở khu vực nói trên đều là cư dân bản địa. Trung Á có lúc được gọi làTurkestan.[5][6][7]
Một nghiên cứu hợp tác quốc tế của các học giả đến từ bốn châu lục cho thấy, khu vực Trung Á là tuyến đường then chốt của một số cuộc thiên di sớm nhất mà người cổ đại vượt qua châu Á. Khu vựcthảo nguyên, bán khô hạn vàsa mạc từng cung cấp môi trường thuận lợi cho người cổ đại và quá trình thiên di của họ hướng vềlục địa Á-Âu.[9]
Mặc dù bước vào thời kì hoàng kim của chủ nghĩa phương Đông, địa vị của Trung Á tronglịch sử thế giới bị gạt ra ngoài lề, nhưng lịch sử đương đại đã phát hiện lại "địa vị trung tâm" của Trung Á.[10] Các yếu tố chủ yếu ảnh hưởng lịch sử Trung Á làđịa lí vàkhí hậu. Vì nguyên do khô hạn nên khu vực Trung Á không thuận lợi cho phát triểnnông nghiệptrồng trọt, chỉ có thể dựa vàothuỷ lợi mà thuận lợi phát triển nông nghiệptưới tiêu; hơn nữa do cách xabiển vàđại dương nên đã ngăn cản lưu thông mậu dịch. Do đó, nhân khẩu tại khu vực Trung Á phân bố không đồng đều, được kiểm soát bởi sự cộng tồn giữa dân tộc nông canh và dân tộcdu mục trong hàng nghìn năm qua.
Dân tộc du mục ở Trung Á xung đột liên tục không ngừng với dân tộc nông canh ở chung quanh trong một khoảng thời gian dài. Phương thức sinh hoạt của dân tộc du mục hiển nhiên thích hợp hơn vớichiến tranh, cáckị binhthảo nguyên lúc bấy giờ có thể nói là đơn vị quân sự lớn mạnh nhất trên thế giới, nhưng sức chiến đấu của họ thường thường bị yếu tố chia rẽ nội bộ ngăn cản.Con đường tơ lụa xuyên qua Trung Á thường sẽ thúc đẩy sự thống nhất nội tại của dân tộc du mục, từ đó sản sinh những lãnh tụ vĩ đại mang tính chu kì, để lãnh đạo thống nhất tất cảbộ lạc, hình thành một toán lực lượng hùng mạnh gần như không thể ngăn cản. Điều này đã xảy ra, chẳng hạn nhưngười Hung cướp bócchâu Âu,Ngũ Hồ loạn Hoa vàđế quốc Mông Cổ hầu như chinh phục cảlục địa Á - Âu.[11]
Vào thời kì tiền Hồi giáo hoá và thời kì đầu Hồi giáo hoá, dân tộc cư trú chủ yếu ở phía nam Trung Á nói các thứ tiếng thuộcngữ chi Iran.[12][13] Trong số các dân tộc định cư ởIran vào thời cổ đại này,người Sogdia và người Khwarazm đóng vai trò trọng yếu; tuy nhiên,người Scythia cùng với người Massagetae và người Alan nổi dậy sau này đã chuyển qua cuộc sống bán du mục. Đến thế kỉ V,người Turk bắt đầu từ phía bắc Trung Á đi đến phía namthảo nguyên, tiến vào khu vực canh nông ở phía nam, kiểu thiên di này một mạch liên tục đến thế kỉ X. Vào thế kỉ IX, vương triều Samanid dongười Ba Tư thiết lập thống trị phần lớn Trung Á, đã thúc đẩy sự định cư hoá và Hồi giáo hoá củangười Turk. Từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIII,người Turk từng bước lớn mạnh, hầu như cả Trung Á đều trở thành lãnh thổ củavương triều Kara-Khanid, vương triều Ghaznavid vàvương triều Seljuk dongười Turk thiết lập, Trung Á đã mở đầu tiến trìnhTurk hoá. Sau đó,người Mông Cổ xâm nhập, phần lớn Trung Á đặt dưới sự kiểm soát củaHãn quốc Sát Hợp Đài. Giữa thế kỉ XIV, nhà quý tộc người TurkThiếp Mộc Nhi lấySamarkand ở Trung Á làm trung tâm, thiết lậpđế quốc Timurid, đồng thời chinh phục bành trướng khắp chung quanh, lần lượt đánh bạiHãn quốc Kim Trướng,Sultan quốc Delhi,vương triều Mamluk vàđế quốc Ottoman. Vào thế kỉ XV, dưới sự thống trị củavương triều Timurid, văn hoá và nghệ thuật Trung Á từng một lần phồn vinh. Sau này,người Uzbek ở phía bắcsông Syr đi đến phía nam, thiết lập lênHãn quốc Bukhara, lật đổ sự thống trị củavương triều Timurid.
Khu vực Trung Á doLiên Xô kiểm soát đã khai triển tiến trìnhcông nghiệp hoá vàđô thị hoá, nhưng đồng thời cũng đi kèm đàn áp văn hoá địa phương, và để lại vấn đề môi trường. Hàng trăm nghìn cư dân Trung Á bỏ mạng trong phong tràotập thể hoá nông nghiệp, do đó đã hình thành căng thẳng quan hệ giữa các sắc tộc trong khoảng thời gian dài. Ngoài ra, chính sách của Liên Xô về sắp đặt chỗ ở dành cho các sắc tộc đã đem hàng triệu người di dời vàoTây Siberia và Trung Á, có lúc thậm chí là sự thiên di của cả dân tộc.[14][15] Theo sáchCentral Asia and the Caucasus: Transnationalism and Diaspora do Touraj Atabaki và Sanjyot Mehendale xuất bản vào năm 2004, khoảng thời gian từ năm 1959 đến năm 1970, có hai triệu người đến từ các nơi Liên Xô bị chuyển vào Trung Á, trong đó một triệu người đi vàoKazakhstan.[16]
Bản đồ sắc tộc tại Trung Á. White areas are thinly-populated semi-desert. Các khu vực màu trắng là vùng thưa dân cư hay vùng thảo nguyên. Ba dòng hướng tây bắc là sông Oxus và sông Jaxartes chảy từ vùng núi phía đông vào biển Aral và ở phía nam là sườn bắc được tưới tiêu của dãy núi Kopet Dagh.Thanh niênNgười Uzbek tạiSamarkand,UzbekistanNgười Kyrgyz tạiNaryn,KyrgyzstanNgười Uzbek tạiOsh,Kyrgyzstan
Theo định nghĩa rộng bao gồm cảMông Cổ vàAfghanistan, hơn 75 triệu người sống ở Trung Á, chiếm khoảng 1,5% tổng dân sốchâu Á. Trong số các khu vực củaChâu Á, chỉBắc Á có ít người hơn. Nó có mật độ dân số 9 người/km, thấp hơn rất nhiều so với 80,5 người/km của toàn lục địa.
Hồi giáo là tôn giáo phổ biến nhất ở các nước Trung Á,Afghanistan, Tân Cương và các vùng ngoại vi phía tây, chẳng hạn nhưBashkortostan. Hầu hết người Hồi giáo Trung Á làSunni, mặc dù có một số dân tộc thiểu sốShia khá lớn ởAfghanistan vàTajikistan.
Phật giáo vàHoả giáo là những tín ngưỡng chính ở Trung Á trước khi Hồi giáo xuất hiện. Ảnh hưởng của Hoả giáo ngày nay vẫn còn được cảm nhận trong các lễ kỷ niệm nhưNowruz, được tổ chức ở tất cả năm quốc gia Trung Á.[20]
Phật giáo là một tôn giáo nổi bật ở Trung Á trước khi Hồi giáo xuất hiện, và dọc theo con đường tơ lụa cuối cùng đã đưa tôn giáo này đến Trung Quốc.[21] Trong sốNgười Turkic,Tengri giáo là hình thức tôn giáo hàng đầu trước khi Hồi giáo tấn công.[22]Phật giáo Tây Tạng phổ biến nhất ởTây Tạng, Mông Cổ,Ladakh, và các vùng phía nam của Nga ở Siberia.
Hình thứcCơ đốc giáo được thực hành nhiều nhất trong khu vực trong những thế kỷ trước làNestorianism, nhưng hiện nay giáo phái lớn nhất làGiáo hội Chính thống Nga, với nhiều thành viên ở Kazakhstan, nơi có khoảng 25% dân số 19 triệu người theo đạo Thiên chúa, 17% ở Uzbekistan và 5% ở Kyrgyzstan.
Bởi vì Trung Á không được đệm bởi một khối nước lớn nên sự dao động nhiệt độ thường rất nghiêm trọng, ngoại trừ những tháng mùa hè nắng nóng. Ở hầu hết các khu vực, khí hậu khô và lục địa, với mùa hè nóng và mùa đông mát đến lạnh, thỉnh thoảng có tuyết rơi. Bên ngoài các khu vực có độ cao lớn, khí hậu chủ yếu là bán khô hạn đến khô hạn. Ở những nơi có độ cao thấp hơn, mùa hè nóng nực với ánh nắng chói chang. Mùa đông thỉnh thoảng có mưa và hoặc tuyết từ các hệ thống áp suất thấp băng qua khu vực từBiển Địa Trung Hải. Lượng mưa trung bình hàng tháng cực kỳ thấp từ tháng 7 đến tháng 9, tăng vào mùa thu (tháng 10 và tháng 11) và cao nhất vào tháng 3 hoặc tháng 4, sau đó là khô nhanh vào tháng 5 và tháng 6. Gió có thể mạnh, đôi khi tạo ra bão bụi, đặc biệt là vào cuối mùa khô trong tháng 9 và tháng 10. Các thành phố cụ thể tiêu biểu cho các kiểu khí hậu Trung Á bao gồmTashkent vàSamarkand, Uzbekistan,Ashgabat, Turkmenistan vàDushanbe, Tajikistan, thành phố cuối cùng đại diện cho một trong những vùng khí hậu ẩm ướt nhất ở Trung Á, với lượng mưa trung bình hàng năm 500-600mm (20-24 inch).
Cơ quan lập pháp tại các quốc gia Trung Á tập trung theo hai hệ thống, đơn viện gồm các quốc giaTurkmenistan vàKyrgyzstan, lưỡng viện gồm các quốc giaKazakhstan,Uzbekistan vàTajikistan.Quốc hội Uzbekistan được xem là quốc hội có nhiều thành viên nhất tại Trung Á,với 250 thành viên.Quốc hội của Tajikistan có ít thành viên nhất,chỉ có 96 nghị sĩ.
Ngoài ra,Afghanistan cũng được nhiều ý kiến xem là một quốc gia thuộc khu vực này, bởi vì nó có nhiều điểm tương đồng với các quốc gia còn lại trên nhiều phương diện: xét về mặt địa lý, đây là mộtquốc gia nội lục không tiếp giáp với đại dương ởchâu Á, trong khi các quốc gia còn lại đều có đặc điểm này; còn xét về mặt văn hóa-tôn giáo,Hồi giáo (vốn là tôn giáo chiếm đa số trong thành phần dân cư của tất cả các quốc gia ở Trung Á) chiếm 99,7% tổng dân số Afghanistan, và làquốc giáo của đất nước. Tuy nhiên, nhiều ý kiến, nguồn thông tin thường xếp đây là một nước thuộcTây Á hayNam Á hơn, bởi vì trong lịch sử, khác với những quốc gia còn lại, quốc gia này chưa bao giờ là một bộ phận chinh thức củaĐế quốc Nga hayLiên Xô.
^Cornell, Svante E.Modernization and Regional Cooperation in Central Asia: A New Spring?(PDF). Central Asia-Caucasus Institute and the Silk Road Studies.Russian scholars who used the term 'Middle Asia' synonymously with Turkestan used 'Central Asia' largely to refer to areas outside Russian control, including Afghanistan and 'East Turkestan'.
^Ferrand, Gabriel (1913), "Ibn Batūtā", Relations de voyages et textes géographiques arabes, persans et turks relatifs à l'Extrème-Orient du 8e au 18e siècles (Volumes 1 and 2) (in French), Paris: Ernest Laroux, pp. 426–458
^Andrea, Bernadette. "Ibn Fadlan's Journey to Russia: A Tenth‐Century Traveler from Baghdad to the Volga River by Richard N. Frye: Review by Bernadette Andrea".Middle East Studies Association Bulletin. Quyển 41 số 2. tr. 201–202.doi:10.1017/S0026318400050744.S2CID164228130.
^Bosworth, C. E."CENTRAL ASIA iv. In the Islamic Period up to the Mongols"".iranicaonline.org. tr. 169–172.ISBN978-0-939214-69-3.Lưu trữ bản gốc ngày 29 tháng 3 năm 2023.In early Islamic times Persians tended to identify all the lands to the northeast of Khorasan and lying beyond the Oxus with the region of Turan, which in the Šāh-nāma of Ferdowsī is regarded as the land allotted to Ferēdūn's son Tūr. The denizens of Tūrān were held to include the Turks, in the first four centuries of Islam essentially those nomadizing beyond the Jaxartes, and behind them the Chinese (see Kowalski; Minorsky, "Tūrān"). Tūrān thus became both an ethnic and a geographical term, but always containing ambiguities and contradictions, arising from the fact that all through Islamic times the lands immediately beyond the Oxus and along its lower reaches were the homes not of Turks but of Iranian peoples, such as the Sogdians and Khwarezmians.
^Dani, Ahmad Hasan; Masson, Vadim Mikhaĭlovich; Harmatta, János; Litvinsky, B. A.; Bosworth, Clifford Edmund (1992).History of Civilizations of Central Asia (bằng tiếng Anh). Motilal Banarsidass. tr. 23.ISBN978-81-208-1409-7.The Appearance of the Arabs in Central Asia under the Umayyads and the establishment of Islam", in History of Civilizations of Central Asia, Vol. IV: The Age of Achievement: AD 750 to the End of the Fifteenth Century, Part One: The Historical, Social and Economic Setting, edited by M. S. Asimov and C. E. Bosworth. Multiple History Series. Paris: Motilal Banarsidass Publ./UNESCO Publishing, 1999. excerpt from page 23: "Central Asia in the early seventh century, was ethnically, still largely an Iranian land whose people used various Middle Iranian languages.
^Alekseenko, Aleksandr Nikolaevich (2000). Республика в зеркале переписей населения[Republic in the Mirror of the Population Censuses] (PDF).Population and Society: Newsletter of the Centre for Demography and Human Ecology (in Russian). Institute of Economic Forecasting of the Russian Academy of Sciences (47): 58–62. Truy cập ngày 18 tháng 3 năm 2019.
^Christoph Marcinkowski,Shi'ite Identities: Community and Culture in Changing Social Contexts (Münster: LIT, 2010), 244.ISBN9783643800497
.svg)
