| Tiye | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Chính cung Hoàng hậu Tiye, Nữ hoàng của triều đại Amarna. Tượng trưng bày tạiBảo tàng Neues. | |||||||
| Vương hậu | |||||||
| Tại vị | khoảng 1390 TCN – 1353 TCN | ||||||
| Thông tin chung | |||||||
| Sinh | khoảng 1398 TCN Akhmim,Thượng Ai Cập | ||||||
| Mất | 1338 TCN Thượng Ai Cập | ||||||
| An táng | KV35 | ||||||
| Phối ngẫu | Amenhotep III | ||||||
| Hậu duệ | Sitamun Iset Henuttaneb Nebetah Thutmose Akhenaten Smenkhkare (?) "Quý Bà trẻ" (?) Beketaten (?) | ||||||
| Tên ngai |
| ||||||
| Thân phụ | Yuya | ||||||
| Thân mẫu | Tjuyu | ||||||
Tiye (khoảng 1398 TCN - 1338 TCN), còn được viết làTaia,Tiy vàTiyi. Bà là "Người Vợ Hoàng gia Vĩ đại" của vuaAmenhotep III, vị hoàng đế quyền lực nhất trong lịch sửAi Cập cổ đại. Bà còn là mẹ củaAkhenaten và là bà củaTutankhamun.
Tiye là con gái của Tể tướngYuya vàTjuyu. Các nhàAi Cập học cho rằng cha bà, Tể tướng Yuya, là người ngoại quốc vì một số đặc điểm khác biệt trên xác ướp của ông và cách viết tên của ông không giống như một người Ai Cập[1]. Phu nhân Tjuyu (còn viết làThuya hoặcThuyu), nắm giữ nhiều vai trò tôn giáo quan trọng, nhận nhiều danh hiệu như "Người hát choHathor", "Người giải trí củaAmun vàMin"[2].
Tiye còn có một người anh em trai khác làAnen – vị tư tế thứ hai của thầnAmun[3]. Một số các tài liệu cổ đại cho rằng bà cũng là chị/em vớiPharaoh Ay[4]. Mặc dù không có một tài liệu hay bằng chứng nào khẳng định mối quan hệ giữa Tiye và Ay, tuy nhiên, họ suy đoán điều này bởi nguồn gốc của Ay, cũng từAkhimim và Ay thừa hưởng hầu hết các danh hiệu mà ông Yuya có được trong suốt cuộc đời của mình[2][5].
Tiye đã kết hôn vớiAmenhotep III vào năm thứ hai của triều đại của ông. Họ có với nhau ít nhất 7 người con:
Tiye nắm giữ rất nhiều quyền lực trong triều đại của chồng và con trai. Theo sử sách, Tiye là một cố vấn tài ba, đáng tin tưởng cho cả vua Amenhotep III và Akhenaten. Từ nhỏ bà đã được hưởng một nền giáo dục rất tốt, tương đương với một vị vua. Vì thế, bà rất thông minh, khôn ngoan, tự tin và đầy quyền lực.
Bà là vị vương hậu Ai Cập đầu tiên mà tên của mình được xuất hiện trên những hoạt động quốc gia[15]. Sau khi Amenhotep qua đời,Tushratta, vua củaMitanni, đã viết thư chia buồn về cái chết của chồng bà và mong muốn được thiết lập mối giao hảo với con bà,Akhenaten[16].
Vương hậu Tiye được tôn thờ như nữ thầnHathor -Tefnut trong đền thờ tại Sedeinga,Nubia[17]. Có rất nhiều ngôi đền dành riêng để tôn kính bà. Ngoài ra, vua Amenhotep III còn xây dựng một hồ nước nhân tạo cho bà vào năm thứ cai trị thứ 11 - 12[18].
Khi vuaAmenhotep III mất, Tiye sắp xếp chôn ông tại ngôi mộWV22 trongThung lũng các vị vua. Vương hậu sống khoảng thêm khoảng 12 năm sau dưới triều đại của con trai bà. Trong một bản khắc khoảng ngày 21 tháng 11 năm 12 của triều đạiAkhenaten (1338 TCN), cả bà và cháu gáiMeketaten đều được nhắc đến lần cuối cùng. Họ được cho là đã chết ngay sau ngày đó, có thể họ chết do một dịch bệnh. Không lâu sau, triều đại của con trai bà cũng diệt vong[9].
Tiye được cho là đã được chôn cất trong ngôi mộ hoàng gia củaAkhenaten tạiArmana cùng với con trai và cháu gáiMeketaten[19]. Xác ướp xác của bà được tìm thấy kế bên hai xác ướp khác ở một buồng đối diện vớiAmenhotep II trong khuKV35 vào năm 1898. Một xác ướp làWebensenu, con trai củaAmenhotep II, mất độ 10 tuổi và một xác ướp phụ nữ khác. Ban đầu, các nhà nghiên cứu không xác định được hai xác ướp nữ đó là ai nên đã gọi xác ướp của Tiye là "The Elder Lady", còn xác ướp kia là "The Younger Lady" (Kiya ?).
Đến năm 2010, phân tíchDNA được tài trợ bởi Hội đồng Khảo cổ học Tối cao của Ai Cập cho thấy xác ướp "The Elder Lady" chính là vương hậu Tiye[19][20].
