Tam Quốc (giai đoạn 220–280, theo nghĩa rộng từ 184/190/208–280[a]) là một thời kỳ phân liệt tronglịch sử Trung Quốc khi ba quốc giaTào Ngụy,Thục Hán, vàĐông Ngô cùng tồn tại,[b] được xem là khởi đầu củaNgụy–Tấn–Nam–Bắc triều vàLục triều, thường được tính từniên hiệu Kiến An thứ nhất tức năm 196.[11] Cuối thế kỷ thứ II, nhà Hán sau gần 400 năm tồn tại bắt đầu nổ ra chiến loạn và khủng hoảng liên tục khiến dân số giảm mạnh hơn 2/3, kinh tế bị tổn hại nghiêm trọng, Đông Hán diệt vong, ba nước mới được thành lập và là đối trọng của nhau đều chú trọng phát triển kinh tế đi đôi với ứng phó tình hình chiến tranh, tuy xã hội xung đột và bất ổn nhưng các lĩnh vực như văn học, nghệ thuật có những điểm nhấn lớn, khoa học kỹ thuật có nhiều tiến bộ và đóng góp quan trọng cho lịch sử đất nước.[12]
Vào cuối thời Đông Hán, triều đình nhà Hán rối loạn do hàng loạt biến cố nhưkhởi nghĩa Khăn Vàng, loạn Bắc Cung Bá Ngọc, khởi nghĩa quân Hắc Sơn, âm mưu phế truấtHán Linh Đế của Vương Phấn, loạn Trương Cử, Trương Thuần, và xung đột đỉnh điểm giữangoại thích đứng đầu bởiHà Tiến và hoạn quanThập thường thị. Năm 184, dưới thời Hán Linh Đế, khởi nghĩa Khăn Vàng do ba anh emTrương Giác lãnh đạo bắt đầu. Để trấn áp loạn Khăn Vàng, một mặt trung ương giao quyền choThứ sử,Thái thú, mặt khác cho phép các địa chủ tổ chức lực lượng vũ trang tư nhân để chống lại quân khởi nghĩa này. Sau đó,Đổng Trác loạn triều chính và kiểm soát trung ương, chuyển kinh đô từLạc Dương đếnTrường An, các thế lực mở rachiến dịch chống Đổng Trác.[13] Trong giai đoạn này, Tào Tháo ủng hộHán Hiến Đế thoát khỏi sự kiểm soát của Đổng Trác để chạy trốn về Lạc Dương, rồi dời đô đếnHứa Xương, đánh bại nhiều thế lực và cuối cùng đánh bạiViên Thiệu trongtrận Quan Độ năm 200, trở thành người kiểm soát miền Bắc Trung Quốc. Với mục đích thống nhất đất nước, Tào Tháo đem quân về phía Nam đếnKinh Châu với lực lượng vượt trội, nhưng bị liên quân củaTôn Quyền vàLưu Bị đánh bại trongtrận Xích Bích vào mùa đông năm 208. Lưu Bị lợi dụng chiến thắng này để trở thành một thế lực hùng mạnh, đánh bạiLưu Chương để kiểm soát khu vực Tây Xuyên, cùng thời điểm với việc Tào Tháo hướng mũi nhọn về phía Tây, đánh bạiMã Đằng,Trương Lỗ,Hàn Toại và các lực lượng nổi dậy khác để đặt nền tảng cho Tam Quốc.[13]
Năm 220, Tào Tháo bệnh chết, con làTào Phi ép Hán Hiến Đếthiện nhượng và xưng đế, đặt quốc hiệu là "Ngụy", lịch sử gọi là "Tào Ngụy", Đông Hán nói riêng và nhà Hán nói chung chính thức diệt vong, bắt đầu thời đại Tam Quốc. Năm sau, Hán Trung Vương Lưu Bị xưng đế với tư cách hoàng tộc, đặt quốc hiệu là "Hán", lịch sử gọi là "Thục Hán", và là lần đầu tiên lịch sử Trung Quốc có hai vị Hoàng đế tồn tại cùng lúc. Sau trận Xích Bích, Lưu Bị và Tôn Quyền tích cực bành trướng thế lực, nhiều lần tranh giành Kinh Châu, cuối cùng Lưu Bị bạitrận Di Lăng, Tôn Quyền giành được toàn bộ phía Nam Kinh Châu. Sau khi Lưu Bị chết bệnh năm 223,Gia Cát Lượng phò táLưu Thiện, cùng năm đó ông nối lại liên minh với Tôn Quyền. Thống lĩnh Dương Châu, Kinh Châu, và Giao Châu, Tôn Quyền chính thức xưng đế vào cuối năm 229, đặt quốc hiệu là "Ngô", lịch sử gọi là "Tôn Ngô". Kể từ đó, tình hình Tam Quốc chủ yếu là liên minh của Thục và Ngô chống lại Tào Ngụy, ranh giới của mỗi quốc gia không thay đổi nhiều. Năm 237,Công Tôn Uyên nổi dậy chống Tào Ngụy và thành lập một quốc gia ở Liêu Đông gọi là "Yên", nhưng nó đã bị diệt vong trong trận Ngụy – Yên vào năm 238. Năm 249,Tư Mã Ý phát độngsự biến lăng Cao Bình nhằm tiêu diệt nhàTào Sảng, đưa nhà Tư Mã dần nắm quyền kiểm soát triều đình Tào Ngụy. Năm 263,Tư Mã Chiêu vì mục đích chuẩn bị soán ngôi đã chỉ huy quân Ngụy trongchiến tranh Ngụy – Thục, tiêu diệt Thục Hán. Hai năm sau, Tư Mã Chiêu bệnh chết, con làTư Mã Viêm phế truất Ngụy Nguyên ĐếTào Hoán, thành lậpnhà Tấn. Tây Tấn đã phát độngchiến tranh Tấn – Ngô vào năm 280, tiêu diệt Đông Ngô và thống nhất Trung Quốc, chính thức kết thúc thời kỳ này và bước sang thời kỳ của nhà Tấn.[14]
Thời Tam Quốc, mặc dù các nhà sáng lập làTào Tháo,Tôn Kiên (cùngTôn Sách, Tôn Quyền) và Lưu Bị có xuất thân và tính cách khác nhau, nhưng họ đều được xem là "ngoại nhân"[c] dưới góc độ của giai cấp thống trị triều đại Đông Hán – tức giới văn nhân, thế gia vọng tộc giàu có và quyền thế, chỉ ra rằng không có nước nào hoàn thành được sự nghiệp thống nhất thiên hạ, và đây chỉ là giai đoạn phân liệt chuyển tiếp từ nhà Hán sang Nam Bắc triều.[15] Các thế hệ sau thường nhớ lại những nhân vật có ảnh hưởng trong thời kỳ Tam Quốc. Tác phẩm "Tam quốc chí" do sử giaTrần Thọ viết vàBùi Tùng Chi chú giải là một phần trong bộ Tiền tứ sử của tổng tậpNhị thập tứ sử, và là cuốn sách then chốt để nghiên cứu lịch sử Tam Quốc.[16] Kết hợp giữa lịch sử và truyện dân gian,La Quán Trung đã viết nên cuốn tiểu thuyết nhiều chương "Tam quốc diễn nghĩa", trở thành một trongtứ đại danh tác của văn học Trung Quốc với nội hàm phong phú đã đi sâu vàovăn hóa Á Đông.[17] Thời đại này được xem là một giai đoạn nổi bật trong lịch sử, văn hóa, và xã hội Trung Quốc, góp phần tạo nên một quốc gia có nền văn hóa độc đáo của thế giới. Các nhà sử học đã mô tả thời kỳ Tam Quốc cùng Ngụy–Tấn–Nam–Bắc triều là "thời kỳ đen tối đầy hoa lệ" của lịch sử Trung Quốc,[18] bởi vì sự hỗn loạn cho phép các anh hùng hào kiệt thi thố tài năng, văn hóa trăm hoa nở rộ.[19]
Đông Hán suy tàn sau thờiHán Hòa Đế, hầu hết các quân chủ lên ngôi khi còn trẻ, và phần lớn đều do ngoại thích cai trị. Khi quân chủ trưởng thành, họ tìm kiếm sự hỗ trợ của cáchoạn quan để nắm quyền, cho phép các hoạn quan kiểm soát triều đình.[d][21] Kiểu đối đầu giữa ngoại thích và hoạn quan chính là "thích hoạn chi tranh", khiến triều đình rơi vào vòng khủng hoảng đấu đá nội bộ.[22] Vào thờiHán Hoàn Đế vàHán Linh Đế, giớisĩ đại phu bất mãn với hoạn quan đang nắm quyền lũng đoạn triều chính lúc bấy giờ nên đã viết thư kháng nghị, nhưng hai lần kháng nghị đều bị trấn áp, sử gọi là "họa Đảng cố".[23] Vào năm 159 tức Diên Hi thứ 2, Đại tướng quânLương Ký và ngoại thích nhà họ Lương nắm quyền bị thảm sát, và hoạn quanĐan Siêu được phong tướcHuyện hầu, khiến hoạn quan lại có thêm quyền lực.[24] Trong họa Đảng cố đầu tiên vào năm 166 tức Diên Hi thứ 9, hoạn quan tố giác thanh lưu phái[e]Lý Ưng đã kích động nho sinh kinh đô và phỉ báng chính trị triều đình, khiến khoảng 200trí thức của thanh lưu phái trên cả nước bị bắt giữ, sang năm 168 tức Vĩnh Khang thứ nhất, đại thầnĐậu Vũ đã cầu tình và bảo vệ trí thức, những người bị bắt tạm thời được thả và đưa về quê chịu án.[25] Cùng năm 168 này, Hán Hoàn Đế chết, Hán Linh Đế lên ngôi mở ra năm Kiến Ninh thứ nhất, cuộc đảo chính của Đậu Vũ vàTrần Phồn thất bại. Họa Đảng cố lần thứ hai diễn ra năm 169 tức Kiến Ninh thứ hai, hoạn quanTào Tiết đã kết án tử hình hơn một trăm trí thức phái thanh lưu, trong đó có Lý Ưng, những người có liên quan khác bị giam cầm. Năm 172 tức Hy Bình thứ nhất, hơn một nghìn thái học sinh bị bắt,Hứa Xương nổi dậy ở Cối Kê, tự xưng là Dương Minh Hoàng Đế, sau đó 2 năm vào năm 174 tức Hy Bình thứ 3, Hứa Xương bị trấn áp và bị giết bởi tướng quânTôn Kiên.[26]
Ở địa phương, địa chủ hùng mạnh khắp nơi bắt đầu thôn tính ruộng đất, chèn ép bách tính khiến người dân lâm vào khổ cực.[27] Năm 175 tức Hy Bình thứ 4, triều đình hiệu đính kinh điển của Nho gia làNgũ kinh, khắc bia đá trước cửaThái học, và đây là "Hy Bình thạch kinh" sớm nhất trong lịch sử Trung Quốc, thể hiện mong muốn nho sinh ngừng việc đả kích triều chính, tập trung học hành. Năm 178 tức Quang Hóa thứ nhất, triều đình xây trường học mới ở Hồng Đô Môn Nội, tuyển 1.000 học sinh, cùng năm đó, tác giả của Hy Bình thạch kinhThái Ung bị đày đếnSóc Bắc vì ủng hộ cải cách.[28] Cùng với thiên tai liên miên, dân chúng lần lượt đứng lên, trở thành ngòi nổ của cát cứ quần hùng.[20]
Vào tháng 2 năm 184 tức Quang Hoà thứ 7, Giáo chủThái Bình Đạo, ngườiCự Lộc làTrương Giác đã xúi giục một cuộc nổi loạn với hàng trăm nghìn tín đồ ủng hộ.[29] Trương Giác tự xưng là Thiên Công tướng quân, và các em trai của ông làTrương Bảo vàTrương Lương lần lượt xưng là Địa Công tướng quân và Nhân Công tướng quân, họ sử dụng khẩu hiệu là "Trời xanh đã hết, Trời vàng nên dựng. Đúng năm Giáp Tí, thiên hạ đại cát".[f] Tín đồ nào cũng đội khăn màu vàng nên gọi là quânKhăn Vàng,[30] và được lịch sử gọi là khởi nghĩa Khăn Vàng.[31] Trương Giác kết nạp được 36 vạn giáo chúng, cứ 1 vạn người thì lập thành 1 "phương", mỗi phương đặt ra 1 đại soái.[g] Ba mươi sáu phương đó được phân bố ở 8 trong tổng số 12 châu lớn của lãnh thổ nhà Đông Hán là Thanh, U, Từ, Ký, Kinh, Dương, Duyện, Dự, khiến phạm vi của cuộc nổi loạn mở rộng nhanh chóng ra cả nước.[33] Quân khởi nghĩa liên kết với một số hoạn quan, dự định nổi dậy vào ngày 5 tháng 3 năm 184 nhưng bị phát hiện nên tiến hành sớm vào tháng 2. Sau khi triều đình nhận được báo cáo về cuộc nổi loạn, lập tức bổ nhiệm ngoại thíchHà Tiến làm Đại tướng quân để tăng cường phòng thủ cho kinh đô, sau đó hạ lệnh dẹp trừ Đảng cố.[34] Hán Linh Đế cử quân doHoàng Phủ Tung,Lư Thực vàChu Tuấn chỉ huy, đồng thời ra lệnh cho các châu, quận và hào cường địa chủ hùng mạnh chiêu mộ quân đội để hỗ trợ trấn áp, trong số đó có ba huynh đệ kết nghĩa làLưu Bị,Quan Vũ,Trương Phi đem quân địa phương tham gia.[34] Cuộc khởi nghĩa nhanh chóng bị dập tắt, Trương Giác chết vì bệnh, Trương Bảo và Trương Lương chết trận, nhưng dư quân Khăn Vàng tiếp tục hoạt động.[h]Quân Khăn Vàng nhanh chóng bị đánh bại, nhưng triều đình vẫn tiếp tục tham ô và hỗn loạn, tàn dư cuộc nổi dậy của dân chúng nằm rải rác khắp đất nước, tận dụng tình hình chiếm lĩnh các thành trì hoặc làm thổ phỉ, thế cục không ổn định.[35] Năm 185 tức Trung Bình thứ 2, các tướng quân phiệtBiện Chương vàHàn Toại ly khai triều đình, các tướngTrương Ôn,Đổng Trác được điều tới thảo phạt nhưng bất thành, sang năm 187 tức Trung Bình thứ 4,Vương Quốc, Hàn Toại vàMã Đằng chỉ huy binh biến vây hãmQuan Trung, quân phiệtTrương Cử xưng đế.[36]
Để đối phó với các cuộc bạo loạn ở nhiều nơi, hoàng tộcLưu Yên gửi bản tấu lên triều để củng cố quyền lực của cácThứ sử địa phương, lập chức mới gọi là "Mục", được chấp thuận và đồng thời được phong làm Châu mục Ích Châu, phong hoàng tộcLưu Ngu làm Châu mục U Châu.[37] Năm 188 tức Trung Bình thứ 5, Lưu Yên đề xuất lập các châu thiết mục nhằm trấn áp nổi loạn địa phương, lập tám chức Hiệu úy Tây Viên tham gia kiểm soát miền Tây, Viên Thiệu và Tào Tháo được phong làm Hiệu úy, bên cạnh đó thì Hoàng Phủ Tung và Đổng Trác thảo phạt Vương Quốc,Công Tôn Toản đánh bạiTrương Thuần.[36] Hán Linh Đế đã thông qua các đề nghị của Lưu Yên để cho Thứ sử có quyền lực quân sự địa phương và tăng cường kiểm soát các quận. Ngoài ra, một số Thứ sử đã được thăng chức làm Châu mục, những người được bổ nhiệm là tông thất nhưLưu Biểu là Châu mục Kinh Châu và đại thần nhưGiả Tông là Châu mục Ký Châu.[35][38] Biện pháp này khiến các châu chính thức trở thành khu hành chính cấp một, có lợi cho việc dẹp loạn địa phương, tuy nhiên, khi uy tín của triều đình suy yếu, các quan Châu mục, Thứ sử nắm thực quyền ở địa phương liền cát cứ địa phương, không phụ thuộc sự chỉ huy của triều đình. Về sau Lưu Ngu bị Viên Thiệu lợi dụng, được đề xuất làm Hoàng đế nhưng từ chối, còn Lưu Yên có tham vọng làm Hoàng đế ở Tứ Xuyên.[37] Để cát cứBa Thục, Lưu Yên đã dùng thủ lĩnhThiên sư ĐạoTrương Lỗ chiếmHán Trung để án ngữ con đường từTrung Nguyên vào đất Thục, ly khai triều đình. Vì mục đích ổn định đất nước mà thiết lập chế độ châu mục nhưng ngược lại, chế độ này đã đẩy Đông Hán đi vào tình thế quần hùng ly khai.[35]Tháng 4 năm 189 tức Trung Bình thứ 6, Hán Linh Đế băng hà, Hà Hoàng Hậu đưa con mình làLưu Biện lên ngôi tức Thiếu Đế, do ngoại thích Hà Tiến nắm thực quyền.[37] Các hoạn quan mà đứng đầu làKiển Thạc lên kế hoạch để giết chết Hà Tiến nhằm đưa em trai Lưu Biện là Hoàng tử, Trần Lưu VươngLưu Hiệp làm Hoàng đế nhưng bị Hà Tiến chặn đứng. Cũng lúc này, Hà Tiến muốn diệt trừThập thường thị doTrương Nhượng đứng đầu, được Viên Thiệu nhân cơ hội đề nghị tiêu diệt quyền lực của hoạn quan, nhưng do dự, vì vậy Viên Thiệu sau đó đề nghị chiêu mộ các lực lượng bên ngoài đóng ở kinh đô để trấn áp hoạn quan. Hà Tiến đã triệu Thứ sử Tịnh Châu Đổng Trác tiến về kinh đô, lệnh cho tướngĐinh Nguyên dẫn quân tiếp viện.[36] Lúc bấy giờ, Ngự sửTrịnh Thái phản đối, can gián cho rằng Đổng Trác dung túng cho sự vô ơn và tham vọng vô độ, sẽ lợi dụng quyền lực loạn chính, tạo nên nguy hại triều đình, và lấynhà Ân ra làm ví dụ, đồng thời được Thượng thưLư Thực cùng tấu. Tuy nhiên Hà Tiến không nghe, và Đổng Trác liền dẫn quân vào kinh. Vào tháng 8, hoạn quan Trương Nhượng và phe cánh đã phục binh giết Hà Tiến và ngoại thích họ Hà, Hiệu úy Viên Thiệu đem quân giết hơn 2.000 hoạn quan do Thập thường thị đứng đầu, kết thúc thích hoạn chi tranh.[39] Khi mà cả phe ngoại thích và hoạn quan đều bị tiêu diệt, quyền lực triều chính trở nên trống rỗng, đúng lúc này thì Đổng Trác vàoLạc Dương,[40] phế truất Thiếu Đế và lập Lưu Hiệp lên làm Hán Hiến Đế, nắm toàn quyền triều chính. Đổng Trác tiếp quản quân đội dưới quyền chỉ huy của Hà Tiến, sang tháng 11 thì được phong làm Thừa tướng, Viên Thiệu cùng Tào Tháo chạy về phía Đông.[36]
Trước tiên,Đổng Trác phế Thiếu ĐếLưu Biện, lập em trai cùng cha khác mẹ là Trần Lưu Vương Lưu Hiệp lên làm Hoàng đế, tứcHán Hiến Đế, vị hoàng đế cuối cùng của Đông Hán.[41] Sau đó, Đổng Trác khôi phục danh dự củaĐậu Vũ,Trần Phồn và những trí thức khác của thanh lưu phái đã bị bức hại trước đó, sử dụng lại con cháu của các trí thức này.[42] Sau đó, ông bổ nhiệmCông Tôn Độ làm Thái thú Liêu Đông,Lưu Biểu làm Châu mục Kinh Châu, mở màn cho việc quần hùng cát cứ, đồng thời tiến hành tiêu diệt số lượng lớn những người bất đồng chính kiến, bao gồm cả việc thúc giụcLã Bố giết chếtĐinh Nguyên – tướng cấm quân ở kinh đô, và nắm lấy quân đội của Đinh Nguyên.[42] Từ khi Đổng Trác dẫn quân vào Lạc Dương vào năm 187, Hoàng đế Đông Hán rơi vào cảnh làm con tin của các quân phiệt, cục diện đất nước thống nhất trên thực tế đã sụp đổ, về sau sử sách nhận định thọ mệnh thực tế của Đông Hán chỉ là 165 năm.[43] Năm 189, Thái thú Đông QuậnKiều Mạo làm giả di thư củatam công, phát hịch cho các châu, quận, kể tội trạng củaĐổng Trác, hiệu triệu chư hầuchống Đổng.[44]
Tháng giêng năm 190 tức Sơ Bình thứ nhất, sau khi Đổng Trác nắm thực quyền,Tào Tháo,Viên Thiệu,Viên Thuật tập hợp khởi nghĩa.[45] Các châu, quận vùng Quan Đông đã tôn Viên Thiệu làm minh chủ và mởchiến dịch chống Đổng Trác.[45] Châu mục Ký ChâuHàn Phức đóng quân ởNghiệp Thành; Thái thú Bột Hải Viên Thiệu và Thái thú Hà NộiVương Khuông cùng đóng quân ởHà Nội của bờ Bắc sông Hoàng Hà; Thứ sử Duyện ChâuLưu Đại, Thái thú Trần LưuTrương Mạc, Thái thú Quảng LăngTrương Siêu, Thái thú Đông Quận Kiều Mạo, Thái thú Sơn DươngViên Di, Kỵ đô úy tướng quânBào Tín, Kiêu Kỵ tướng quân Tào Tháo gồm 7 người đóng quân tập trung ở Toan Tảo của quận Trần Lưu; Thứ sử Dự ChâuKhổng Trụ đóng quân ở Nam Dĩnh Xuyên của Trần Lưu; Hậu tướng quân Viên Thuật và bộ hạ Tôn Kiên đóng quân ở Lỗ Dương.[46] Quân số các lộ vùng Quan Đông đông thì hàng vạn, ít thí hàng ngàn, minh chủ là Viên Thiệu, và Trương Mạc chỉ huy quân chủ lực đóng ở Toan Tảo.[47] Tháng 3 cùng năm, Đổng Trác dời đô về Trường An, người được phong làm Thái thú Liêu Đông là Công Tôn Độ tự xưng là Liêu Đông Hầu.[48] Sau khi hội quân, chư hầu Quan Đông mở tiệc nhiều ngày và không chủ động tấn công, chỉ có Vương Khuông, Tào Tháo, Viên Thuật và Tôn Kiên chỉ huy quân chống lại Đổng Trác, và cũng chỉ có Tôn Kiên thắng trận, còn lại đều bị đánh bại.[49]
Tháng giêng năm 191 tức Sở Bình thứ 2, Tôn Kiên đánh bại quân của Đổng Trác, tiến vào Lạc Dương, sau đó 3 tháng thì Đổng Trác chính thức đến Trường An, thêm 3 tháng nữa thì Tào Tháo đánh bại quân Hắc Sơn, Viên Thiệu nhận thụ phong làm Châu mục Ký Châu,Công Tôn Toản đánh bại quân Khăn Vàng ở Thanh Châu, Lưu Bị giúpĐiền Khải chốngViên Đàm, được phong làm Bình Nguyên tướng.[50] Sau đó, Tào Tháo bại trận trước quân Đổng Trác ở Hình Dương, còn Công Tôn Toản và Lưu Bị không tham gia các lộ chư hầu.[51] Trong bối cảnh đó, đội quân của các chư hầu Quan Đông thành lập hơn một năm tự tan rã vì hết lương thảo và mâu thuẫn nội bộ giữa các tướng lĩnh.[52] Sau khi Đổng Trác dời đô, liên quân Quan Đông lần lượt tan rã, các thế lực như Viên Thiệu, Viên Thuật bắt đầu mở rộng lãnh thổ và cát cứ một phương, đất nước bước vào thời kỳ quần hùng hỗn chiến.[47] Viên Thiệu muốn lập Châu mục U Châu là Lưu Ngu làm Hoàng đế, nhưng bị Tào Tháo phản đối, sau đó đoạt lấy Ký Châu từ Hàn Phức.[53] Châu mục Duyện Châu Lưu Đại giết Kiều Mạo, sau đó chết trận bởi bị quân Khăn Vàng Thanh Châu tấn công, làm cho chức vụ bỏ trống, rồi Bào Tín với những nhìn nhận về tài năng đã tiến cử Tào Tháo giữ chức vụ này.[54]
Sau khi dời đô, Đổng Trác tự phong làmThái sư, phong con trưởng làm Tương Vi Hầu, xây thành Mi Ổ làm căn cứ, giết hại bừa bãi các đại thần, cùngVương Doãn duy trì kiểm soát triều chính.[55] Hán Hiến Đế không còn quyền lực, bị điều khiển như con rối, và Đổng Trác đã đạt được mục đích "dùng Hoàng đế để chưởng quản các chư hầu", sau đó, các thế lực chống đối ở phía Đông cũng sụp đổ do bất hòa nội bộ.[56] Tháng giêng năm 192 tức Sở Bình thứ 3, Tôn Kiên đối đầu với tướngHoàng Tổ của Châu mục Kinh Châu Lưu Bưu thì tử trận, cùng tháng đó, Viên Thiệu đánh bại Công Tôn Toản ở Giới Kiều.[55] Tháng 4, khi mà Đổng Trác trong thời điểm nắm quyền tuyệt đối ở trung ương thì bị Tư ĐồVương Doãn cùngHoàng Uyển,Sĩ Tôn Thụy và Lã Bố giết ở Trường An, đồng thời giết cả gia tộc; cùng tháng, Tào Tháo được phong làm Thứ sử Duyện Châu. Sau khi Đổng Trác bị giết, quần thần đều hả hê nhưng riêngThái Ung lại tỏ ra buồn bã, ông bị bắt và bị kết ántử hình, chết trong tù.[57] Mặc dù đã tiêu diệt được Đổng Trác nhưng Vương Doãn không trấn an hoặc xử lý được những bộ phận và phe phái còn lại của ông, không thu phục được Lã Bố.[51] Vào tháng 6,Lý Thôi vàQuách Dĩ giết Vương Doãn; Lã Bố chạy về phía Đông.[47] Tại trung ương, thời kỳ Đổng Trác và sau này là Tào Tháo tiếp tục khống chế quần thần và biến quân chủ thành bù nhìn, duy trì chính sách dùng Hoàng đế chưởng quản các chư hầu, khiến cho Đông Hán chỉ còn tồn tại trên danh nghĩa, và mở ra thời đại Tam Quốc.[42] Tháng 12 năm này, Tào Tháo đánh bại tàn quân Khăn Vàng, thu phục hơn 30 vạn binh mã, tạo thành quân Thanh Châu, thu hút được mưu sĩTuân Úc vàTrình Dục, không lâu sau đó dưới mối quan hệ của Tuân Úc thì tiếp tục có được sự phục vụ của các quân sưTuân Du,Chung Do vàQuách Gia.[58]
Thời điểm này, một phe cánh của Đồng Trác làLý Thôi sau khi trốn khỏi Trường An, đã nghe theo mưu sĩGiả Hủ với kế sách "phụng quốc gia dĩ chính thiên hạ",[i] cầm quân quay trở lại đánh Trường An cùng với vây cánh của mình là Quách Dĩ,Phàn Trù,Trương Tế.[59] Năm 195 tức Hưng Bình thứ 2, Lý Thôi và Quách Dĩ xảy ra nội đấu, lần lượt cưỡng ép quân chủ cùng các đại thần, bắt làm con tin, không quan tâm tới Tào Tháo ở phía Đông.[51] Vào tháng 7, với sự phò tá của Trương Tế,Dương Phụng,Dương Định, vàĐổng Thừa, Hán Hiến Đế chạy về Lạc Dương, bị đuổi theo truy bắt bởi Lý Thôi và Quách Dĩ.[60] Giữa chừng thì Trương Tế không đồng ý với Đổng Thừa, quay lại theo Lý Thôi để tấn công quân triều đình.[59] Lý Thôi giảng hòa với Quách Dĩ, cùng Trương Tế đuổi Hán Hiến Đế tới khe Tào Dương cách Thiểm Châu 60 dặm thì đuổi kịp, đánh bại Dương Phụng.[61] Dương Phụng và Đổng Thừa một mặt giảng hòa với Lý Thôi, Trương Tế, mặt khác ngầm gọi thủ lĩnh quân Bạch Ba làHàn Tiêm,Lý Nhạc và thủ lĩnhHung Nô là Khứ Ty lại giúp.[61] Trong trận tái chiến, 3 tướng đuổi theo bị đánh bại, phải rút về phía Tây.[61] Tháng 7 năm 196 tức Kiến An thứ nhất, Hán Hiến Đế cùng quần thần liều chết chạy về phế tích Lạc Dương.[59] Vào lúc này, dư đảng Khăn Vàng Dĩnh Xuyên cấu kết với Viên Thuật; Tào Tháo với đề xuất của Tuân Úc đã đem quân tới Dĩnh Xuyên để tiếp đón Hán Hiến Đế, sau đó đưa Hoàng đế về Hứa Xuyên vào tháng 8.[58] Các thế lực Quan Đông biết được tin tức này, trong khi Viên Thiệu không nghe kế sách dùng Hoàng đế chưởng quản các chư hầu củaThư Thụ,[62] thì Tào Tháo nghe theo chính sách bảo vệ thiên tử, trừng phạt kẻ không phục tùng triều chính củaMao Giới, giữ lấy Hán Hiến Đế từ đây.[63] Tháng 11 năm này, Tào Tháo triển khai chính sáchđồn điền.[64] Năm sau, Quách Dĩ bị thuộc cấp làNgũ Tập giết chết, rồi tiếp tục là Lý Thôi chết năm 198, dư đảng của Đồng Trác bị tiêu diệt toàn bộ, Quan Trung được kiểm soát trong tay Tào Tháo.[65]
Các quần hùng cát cứ đất nước vào năm 195.
Sau khi kết thúc chiến dịch chống Đổng, các quần hùng cát cứ địa phương lần lượt phát triển thế lực riêng của mình, không quan tâm tới vấn đề triều chính trung ương và Hán Hiến Đế.[66] Tướng cũ của Đổng Trác làTrương Tế vì hết lương nuôi quân, thấy vùng Kinh Châu doLưu Biểu trấn giữ được yên ổn, giàu mạnh liền đem quân cướp lương thực, hai bên giao tranh, Trương Tế tử trận, cháu ông làTrương Tú lên lãnh quyền chỉ huy quân đội do ông để lại, tiếp tục tham gia cuộc chiến quân phiệt.[67] Biết Lưu Biểu có thiện chí, không có ý đối địch, Trương Tú bèn sai sứ sang liên minh, cùng nương tựa và liên thủ chống Tào Tháo.[68] Cùng lúc đó, con cả Tôn Kiên làTôn Sách sau khi cha mất đã quy thuận Viên Thuật, mượn binh bình định Giang Nam.[69] Tại Giang Nam trong 4 năm 196–200, đối đấu với quân của Tôn Sách, lần lượt Thứ sử Dương ChâuLưu Do thua chạy, Thái thú Ngô QuậnHứa Cống, Thái thú Cối KêVương Lãng bại trận đầu hàng, Thái thú Dự ChươngHoa Hâm không đánh mà hàng.[70] Cuối năm 199, sau hàng loạt trận đánh củachiến dịch Dương châu bất bại, Tôn Sách chiếm lấy 6 quận của Giang Đông, cùng Lưu Biểu giằng co và chờ đợi thời cơ tiến vàoTrung Nguyên, nhưng chưa kịp tiến hành thì đã bị ám sát qua đời năm 200 tức Kiến An thứ 4, được Tào Tháo truy phong làm Thảo Nghịch tướng quân.[64]
Ở một phía khác, năm 193 tức Sơ Bình thứ 4, Tào Tháo tiến đánh Từ Châu của Châu mụcĐào Khiêm, giết hàng chục vạn người dân.[71] Sang năm 194 tức Hưng Bình thứ nhất, ba anh em Lưu Bị,Quan Vũ,Trương Phi được Công Tôn Toản điều tới cứu trợ Đào Khiêm. Tháng 4 năm này, Trương Mạc theo Lã Bố, phản bội Tào Tháo, hai bên giao chiến tạiBộc Dương.[72] Cuối năm này, Châu mục Ích Châu Lưu Yên chết,Lưu Chương kế vị, Đào Khiêm chết, Lưu Bị được tiến cử làm Châu mục Từ Châu.[73] PhíaHán Trung thì Lưu Chương cùng Trương Lỗ đối chọi quyết liệt, hai phe giằng co, trong khi đó Mã Đằng và Hàn Toại phát triển thế lực riêng của mình ở Lương Châu, Ung Châu. Tại U Châu, Công Tôn Toản đánh bại Lưu Ngu, song không chiếm lĩnh khu vực này được lâu đã thua trận trước Viên Thiệu rồi tự sát.[72] Tháng 5 năm 195 tức Hưng Bình thứ 2, Lã Bố thua trận Bộc Dương trước Tào Tháo, chạy về phía Từ Châu hướng Lưu Bị nhằm cầu viện, trước đó Lã Bố đã lần lượt đầu nhập vào lực lượng của Viên Thuật cùng Viên Thiệu, lưu lạc về Duyện Châu, từng cùng Trương Mạc liên thủ đánh Tào Tháo nhưng thua trận vì những kế sách khổ chiến của mưu sĩ Tào Tháo là Tuân Úc cùng Trình Dục.[74] Năm 196 tức Kiến An thứ nhất, Viên Thuật đánh bại Lưu Bị, Lã Bố nhân cơ hội chiếm đoạt địa bàn và trở thành Châu mục Từ Châu, bắt giam gia quyến Lưu Bị. Cuối năm này, sau khi bị Lã Bố truy kích, Lưu Bị đầu nhập vào phe Tào Tháo.[74]
Tháng 1 năm 197 tức Kiến An thứ 2,Viên Thuật xưng đế, tự xưng là "Trọng Gia", đóng đô ở Thọ Xuân thuộc quận Cửu Giang, Tào Tháo bại trận trước Trương Tú, mãnh tướngĐiển Vi chết trận.[75] Bởi tự xưng đế khi mà Đông Hán vẫn còn, Viên Thuật được xem là phản nghịch, bị nhiều thế lực nhắm vào, trong tháng 5 thì thua trận trước Lã Bố, đến tháng 9 thì thua trận một lần nữa trước cuộc tấn công của Tào Tháo.[76] Năm 198, Tào Tháo và Lưu Bị liên thủ tiến đánh Lã Bố và vị tướng này bị bộ hạ phản bội, bắt sống đem đến giao trước mặt Tào Tháo. Vào lúc này, Lã Bố xin được đầu nhập theo nhằm lấy thiên hạ, Lưu Bị nhắc nhở không nên quên sự tình Đinh Nguyên, Đổng Trác – những người mà Lã Bố từng phục vụ và đều bị Lã Bố giết, thế là Tào Tháo giết Lã Bố tại Hạ Bì, lấy Từ Châu vào tay, và đây cũng là lần thứ 2 mà Lưu Bị mất đi châu này.[77][78] Năm 200 tức Kiến An thứ 5, Đồng Thừa ám sát Tào Tháo nhưng thất bại, còn Lưu Bị thì rời khỏi Từ Châu, bị Tào Tháo truy kích và tiến đến đầu nhập vào Viên Thiệu, đóng quân ở Tiểu Bái.[64]
Trong giai đoạn này, hai thế lực lớn mạnh và nổi bật nhất là Viên Thiệu cùng Tào Tháo, Viên Thiệu trước dùng kế chiếm cứ Ký Châu củaHàn Phức, tiếp theo đánh bạiĐiền Giai,Tang Hồng, đánh bại Công Tôn Toản. Viên Thuật cùng đường và chết năm 199, Viên Thiệu nắm giữ 4 châu Thanh, Ký, U, Tinh vùngHà Bắc.[77] Về phía Tào Tháo thì chinh chiến bốn phía, thu thập dư đảng quân Khăn Vàng, chọn tinh nhuệ hợp thành quân Thanh Châu trứ danh, khống chế Duyện Châu, giữ lấy Hán Hiến Đế bên mình. Ông đưa Hoàng đế dời đô về Hứa Xương, mượn danh nghĩa triều đình để thảo phạt các chư hầu, lần lượt đánh bại Viên Thuật, tiêu diệt Lữ Bố, hàng Trương Tú, đuổi Lưu Bị.[79] Thế lực của ông phát triển chiếm lĩnh các châu Duyện, Dự, Từ, một bộ phận của Ti Lệ và Ung Châu tại Trung Nguyên. Với xuất thân là con trai củaTào Tung, từ gia đình bình thường, không có tiếng tăm, gia thế, cha là con nuôi củahoạn quanTào Đằng, Tào Tháo có phương châm dùng người chỉ cần có tài, giữ Hán Hiến Đế, lấy Dĩnh Xuyên, Hứa Xương làm nơi tiếp đón nhân tài, được văn nhân ủng hộ, đồng thời nắm giữ thực quyền, củng cố địa vị của mình.[80] Về sau ông còn đem con gái gả cho vua làm Hoàng hậu, trở thành ngoại thích Đông Hán, một tay nắm giữ triều chính, được xưng là "Đại gian hùng", đương nhiên trở thành phe lớn nhất của Tam Quốc. Tháng 8 năm 199 tức Kiến An thứ 4, bắt đầu tình cảnh 2 phe lớn nhất là Viên Thiệu và Tào Tháo trực tiếp giằng co và đối đầu bên bờ Hoàng Hà. Bởi thế lực của song phương tiếp tục lớn mạnh, các trận đánh nhỏ là Bạch Mã và Diên Tân diễn ra, dẫn tới trận chiến cuối cùng phát sinh ở bến Quan Độ, quyết phân thắng bại.[76]
Lúc bấy giờ, phía Bắc có Công Tôn Độ, phía Tây có Hàn Toại, Mã Đằng tỏ thái độ trung lập,Viên Thiệu không phải lo về phe phái sau lưng, có thể cùng Tào Tháo đối chiến, lực lượng chiếm ưu thế. Về phần Tào Tháo phía sau có Lưu Biểu vừa kết minh cùng Viên Thiệu vừa đối địch cùng Tôn Sách, còn cóSĩ Nhiếp cát cứ độc lập ở Giao Chỉ, Trương Lỗ chiếm cứ Hán Trung.[81]
Bản đồ trận Quan Độ năm 200.Khinh kỵ binh và bộ binh quân Tào đánh bại quân Viên Thiệu ở trận Quan Độ, tranh vẽ lưu ở Bảo tàng Hứa Xương, Hà Nam.
Trước tiên, Tào Tháo pháiVệ Ký làm sứ giả tới Ích Châu gặp Lưu Chương – người có mâu thuẫn với Lưu Biểu – nhằm nhờ chư hầu này tới Trường An, ngăn chặn sự phối hợp giữ Lưu Biểu và Viên Thiệu, nhưng không thành do đường Ích Châu vào Trung Nguyên đã bị án ngữ.[82] Trong cung thì Hán Hiến Đế mật chiếu cho ngoại thíchĐổng Thừa nhằm ám sát Tào Tháo nhưng thất bại, Lưu Bị cùng dư đảng của Đổng Thừa khởi binh ở Tiểu Bái nhưng bị Tào Tháo đánh lui, lúc này chuyển tới nương nhờ Viên Thiện, lưu lại Quan Vũ tại phe Tào Tháo.[82] Tào Tháo lại pháiTang Bá đánh quân Viên Thiệu trên địa bàn Thanh Châu, góp phần tiêu trừ lực lượng tấn công của Viên Thiệu, bên cạnh đó, Thái thú Trường Sa phía Nam Kinh Châu làTrương Tiện hưởng ứng Tào Tháo và tiến đánh Lưu Biểu, làm Lưu Biểu không cách nào cùng Viên Thiệu hợp đồng tác chiến ở Quan Độ. Phía Giang Đô, người lãnh đạo là Tôn Sách ủng hộ Viên Thiệu, tiến đánh phe Tào Tháo ở Quảng Lăng nhưng bị đẩy lui bởi tướngTrần Đăng.[83] Tôn Sách một lần nữa dự định tấn công kinh đô Hứa Xương nhưng bị ám sát và bỏ mình giữa chừng. Phía Viên Thiệu thì lung lạc dư đảng quân Khăn Vàng của tướngLưu Tịch vàCung Đô ởNhữ Nam, phái Lưu Bị tới liên thủ, nhưng thua cả hai trận trước tướngTào Nhân và chínhTào Tháo ở đây. Nhận thấy Tào Tháo thắng nhiều trận và ngày càng lớn mạnh, Viện Thiệu ra quyết định đem quân xuôi Nam quyết chiến, mởtrận Quan Độ.[84] Ông tuần tự phái Đại tướngNhan Lương tiến công Bạch Mã – nay là huyệnHoạt ở Đông Bắc Hứa Xương,Văn Xú tiến côngDiên Tân nhưng lần lượt bị giết tại trận bởi Quan Vũ.[83] Sau đó, Viên Thiệu tự mình lãnh binh tiến tớiNguyên Dương, mà Tào Tháo cũng đem binh tới bến Quan Độ, cùng xây luỹ cao hào sâu, giằng co dài đến nửa năm. Mưu sĩHứa Du hiến kế cho Viên Thiệu rằng nhân lúc Hứa Đô phòng thủ lỏng lẻo, nên phái một cánh binh đi vòng qua Quan Độ tập kích Hứa Đô nhưng Viên Thiệu không nghe, lại gặp đúng tình huống Hứa Du có người nhà bị tội vào ngục, xin mà không cho tha nên bất mãn, bỏ sang hàng Tào Tháo và hiến kế tấn công kho lương thựcÔ Sào. Quân Tào Tháo tiến hành kế sách này, tấn công Ô Sào trong đêm và đốt cháy kho lương, giành được thắng lợi quyết định, khiến quân Viên Thiệu tan rã. Trận chiến này trở thành cột mốc cho việc Tào Tháo khống chế phương Bắc, và sau đó tiếp tục đánh bại quân Viên Thiệu ởtrận Thương Đình năm 201 tức Kiến An thứ 6.[84] Sang tháng 5 năm 202 tức Kiến An thứ 7, Viên Thiệu bệnh chết, hai con làViên Đàm cùngViên Thượng xung đột và đấu đá nhau.[85] Trước đó ở thời kỳ trận Quan Độ, Lưu Bị rời khỏi phe Viên Thiệu, đến Kinh Châu nương nhờ Lưu Biểu, được đóng quân ở Tân Dã thuộc quận Nam Dương, là cửa ngõ Kinh Châu với phía Bắc, gần Hứa Xương nhất.[86] Tháng 9 năm này, Tào Tháo đánh bại Viên Đàm cùng Viên Thượng, còn Lưu Bịđánh bại quân Tào Tháo ở Bác Vọng.[87]
Bản đồ lịch sử Tào Tháo chinh phục miền Bắc từ trận Quan Độ đến trận Xích Bích.
Tháng 8 năm 203 tức Kiến An thứ 8, Viên Đàm thua trận trước Viên Thượng, xin Tào Tháo cứu trợ. Tào Tháo nghe lời Tuân Du, đem quân lên phía Bắc, đáp ứng lời thỉnh cầu của Viên Đàm và chi viện, đồng thời lấy con gái của Viên Đàm cho con trai làTào Chỉnh.[85] Trong chiến dịch phương Bắc này, không bao lâu sau quân Tào Tháo chiếm lĩnh được căn cứ trung tâm là Nghiệp Thành bằng kế sách thủy chiến, xây dựng làm căn cứ riêng của lực lượng mình ở phía Bắc.[88] Được ít lâu sau thì Viên Đàm phản bội Tào Tháo, Tào Tháo đem gửi trả con gái của Viên Đàm – tức con dâu của mình, rồi tiến đánh, Viên Đàm bại chết. Cũng ở phương Bắc, Thứ sử Tịnh ChâuCao Cán ban đầu theo Tào Tháo nhưng rồi phản bội, trốn về Kinh Châu nhưng bị giết trên đường năm 206.[85] Năm 207 tức Kiến An thứ 12, Tào Tháo tiếp tục chiến dịch tiêu diệt nhà họ Viên.[85] Viên Thượng chạy trốn tới phía Bắc U Châu, theo anh trai thứ hai làViên Hi, nhưng bị hai bộ tướng phản bội, đành tiếp tục chạy lên phía Bắc Liêu Tây nương nhờ Thiền vuĐạp Đốn củaÔ Hoàn. Tào Tháo thừa thắng xông lên, tại Liễu Thành đánh tan Ô Hoàn bằng chiến thuật tập kích của khinh kỵ binh, tướngTrương Liêu chém chết Đạp Đốn.[89] Hai anh em họ Viên chạy sang Liêu Đông chỗ Thái thúCông Tôn Khang, nhưng bị chư hầu này phục giết dâng cho Tào Tháo, họ Viên chính thức diệt vong.[90] Tháng 1 năm 208 tức Kiến An thứ 13, Tào Tháo sau 7 năm chiến chinh liên tục đã bình định Hà Bắc và thống lĩnh Trung Nguyên, khải hoàn trở lại Nghiệp Thành, đồng thời hủy bỏ chế độ Tam công, xây dựng thiết chế Thừa tướng rồi nhậm chức này vào tháng 6, sau đó 1 tháng thì đem quân tới Kinh Châu, chuẩn bị cho chiến dịch xuôi Nam nhằm thống nhất đất nước.[91]
Về phía Đông Nam, năm 203 tức Kiến An thứ 8, con trai Tôn Kiên làTôn Quyền kế thừa người anh là Tôn Sách, bình định quận Dự Chương, được phụ tá bởiChu Du vàTrương Chiêu rồi ổn định thế cục Dương Châu.[87] Năm 208, mãnh tướngCam Ninh của Hoàng Tổ quy thuận Tôn Quyền, đến tháng 6 thì Tôn Quyền đại thắng và giết Hoàng Tổ, thừa thế tiến quân tớiSài Tang.[92] Về phía Lưu Bị, năm 207 thì qua sự giới thiệu củaTư Mã Huy,Từ Thứ, ông gặp đượcGia Cát Lượng và nghe chiến lượcLong Trung đối sách, mời về làm quân sư cho mình.[86] Tháng 8 năm 208,Lưu Biểu chết bệnh, Lưu Bị đánh trận vớiHạ Hầu Đôn vàVu Cấm ởgò Bác Vọng, đánh lui 2 vị tướng này.[93]
Bản đồ trận Xích Bích giữa quân Tào và liên quân Tôn–Lưu.Bia kỷ niệm trận Xích Bích, nay là thành phốXích Bích, địa cấp thịHàm Ninh, tỉnhHồ Bắc.
Sau khi Lưu Biểu chết, con traiLưu Tông kế vị và nhanh chóng quy hàng Tào Tháo, khiến Lưu Bị phải chạy trốn về phía Nam.[94] Quân khinh kỵ binh của Tào Tháo được cử truy kích, phía Lưu Bị chia thành các nhánh rút lui, trong đó phần chính là tổ hợp quân và dân số lượng lớn, giaoTriệu Vân bảo vệ gia quyến,Trương Phi chặn hậu. Phía chủ lực quân và dân của Lưu Bị bị đánh tan ởtrận Trường Bản, bỏ chạy tán loạn, may mắn được Trương Phi chắn giữ nên chạy thoát về Hán Tân. Tào Tháo lấy mục tiêu chiếm Giang Lăng làm đầu, nên thúc quân tiến đến nắm giữ nơi đó, bỏ Lưu Bị không truy sát nữa.[94] Do Tào Tháo đã chặn đường đi Giang Lăng, Lưu Bị chỉ còn cách đi sang phía Đông để hội quân vớiQuan Vũ và con cả Lưu Biểu làLưu Kỳ ởHán Khẩu.[95] Về phía Đông, anh họ Tôn Quyền là Thái thú Dự Chương, Chinh Lỗ tướng quânTôn Bí chuẩn bị đầu hàng Tào Tháo, nhưng Thái thú Ngô Quận làChu Trị đã toàn lực thuyết phục và ngăn cản sự tình này.[96]Lỗ Túc cùngChu Du bàn chủ trương thảo phạt Tào Tháo, trước hết Lỗ Túc lấy phúng viếng Lưu Biểu làm cớ để tới Đương Dương bái phỏng Lưu Bị, thuyết phục cùng Tôn Quyền làm đồng minh kháng Tào Tháo, và Lưu Bị đã đồng ý. Sau đó Lỗ Túc cùng Gia Cát Lượng trở lại Sài Tang, thêm Chu Du để cùng thuyết phục Tôn Quyền.[97] Song phương trải qua thảo luận đã quyết định kết minh, thành lập quân Tôn–Lưu chừng 5 vạn, lấy Chu Du,Trình Phổ là Chính và Phó Đô đốc. Tào Tháo từ phương Bắc đem xuống 30 vạn binh lực, tại Kinh Châu lại thu thêm được 10 vạn, tổng cộng chừng 40 vạn, chia 20 vạn quân là chủ lực tiền tuyến.[94] Trong giai đoạn đầu, thủy quân Tôn–Lưu ngược dòng Trường Giang từHán Khẩu–Phàn Khẩu tới Xích Bích và chạm trán với tiền quân của Tào Tháo, giành được lợi thế bởi quân phương Bắc bị hành hạ bởi bệnh dịch, sĩ khí giảm do hành quân kéo dài, buộc phải lui về đóng quân ởÔ Lâm.[98] Để giảm sựtròng trành củathuyền chiến, Tào Tháo ra lệnh dùng xích sắt nối nhiều thuyền lại với nhau, thấy động thái này, tướngHoàng Cái Đông Ngô dùng kế trá hàng và được tin theo, rồi bơi sang đánh úp vào thủy trại Tào. Các hỏa thuyền bắt đầu được châm lửa và lao thẳng vào hạm đội của quân Tào theo gió Đông, khiến các hạm đội nhanh chóng bắt lửa, số lớn binh mã chết cháy trên thuyền hoặc chết đuối dưới sông.[99] Trong lúc quân Tào hoảng hốt vì đám cháy thì liên quân Tôn–Lưu tấn công, buộc quân Tào phải rút lui về phía đường cái Hoa Dung xuyên qua vùng đầm lầy lớn phía Bắchồ Động Đình.[99] Liên quân Tôn–Lưu không ngừng truy kích khiến Tào Tháo phải hủy bỏ chiến dịch phương Nam, để lạiTào Hồng vàTào Nhân giữ Giang Lăng,Nhạc Tiến giữTương Dương vàMãn Sủng giữĐương Dương. Đại bại trận Xích Bích là mấu chốt khiến Tào Tháo từ đây đã mất đi cơ hội thống nhất thiên hạ, quay trở lại kiểm soát miền Bắc, chuyển hướng về phía Tây của Mã Đằng, Trương Lỗ.[100]
Đô đốc chỉ huy liên minh Tôn–LưuChu Du phóng hỏa trận Xích Bích.
Sau trận Xích Bích, Tôn Quyền cùng Lưu Bị triển khai phản công.[101] Cuối năm 208, Tôn Quyền mởchiến dịch Hợp Phì – vị trí chiến lược bảo vệ Hứa Đô từ Đông Nam đối với quân Tào, đồng thời bảo vệ Giang Đông từ phía Bắc đối với quân Ngô, phái Trương Chiêu tấn côngHợp Phì phía BắcĐang Đồ.[102] Thành này được bảo vệ bởi tướngLưu Phức vàTưởng Tế, phòng thủ thành công và chặn đứng chiến dịch ban đầu của Tôn Quyền.[103] Cùng tiến phương Bắc, Đô đốc Chu Du suất lĩnh tướng Trình Phổ,Lã Mông, Cam Ninh tấn công Giang Lăng, trải qua hơn một năm khổ chiến được sử gọi là "Giang Lăng chi chiến", cuối cùng đã giành thắng lợi trước Tào Nhân và chiếm lĩnh Giang Lăng.[104] Năm 209 tức Kiến An thứ 14, Chu Du tiếp tục đánh bại Tào Nhân, chiếm cứ Nam Quận.[105] Ở mặt trận Kinh Châu, Tôn Quyền cùng Lưu Bị tranh đoạt kịch liệt, vào cuối năm 208 thì phía Nam châu này gồm 4 quậnVũ Lăng,Trường Sa,Linh Lăng,Quế Dương bị Lưu Bị và Gia Cát Lượng chiếm giữ, khiến Chu Du phải thừa nhận.[106] Năm sau, Lưu Bị kết hôn với em gái Tôn Quyền làTôn phu nhân, gia tăng sự gắn kết của liên minh Tôn–Lưu.[107] Lưu Bị với việc chiếm lĩnh 4 quận của Kinh Nam đã lấy Giang Lăng làm nơi ngăn cách, đổi tên Giang Khẩu thànhCông An, đặt căn cứ địa bảo vệ biên giới ở đây.[87] Lúc này, tướngHoàng Trung từ quận Trường Sa theo Lưu Bị, còn Tào Tháo thì tổ chức lại thủy quân ở huyện Tiều, từHoài Hà, quaPhì Thủy tới Hợp Phì, lập đồn điền ở Thược Pha, pháiTrương Liêu,Nhạc Tiến,Lý Điển đóng quân ở Hợp Phì.[108]
Năm 210 tức Kiến An thứ 15, Lưu Bị gặp Tôn Quyền tạiKinh Khẩu, yêu cầu mượn Kinh Châu,Chu Du ở Giang Lăng nghe tin bèn viết thư cho Tôn Quyền phản đối việc này, đề nghị giữ Lưu Bị lại nhằm cách ly các mãnh tướngQuan Vũ,Trương Phi, nhưng Lưu Bị không bị lung lạc và lui về Công An.[109] Cùng giai đoạn đó, Chu Du cùngTôn Du lập kế hoạch đánh Ích Châu với sự đồng ý của Tôn Quyền, chỉnh quân ở Giang Lăng để thực hiện chiến lược và mục tiêu, nhưng chẳng may vết thương cũ tái phát, Chu Du chết ởBa Khâu năm 210 khi 36 tuổi.[110] Trước khi chết, Chu Du dặn Tôn Quyền 3 việc gồm: tiến cửLỗ Túc thay mình cầm quân; phòngTào Tháo ở phía Bắc; và phòng Lưu Bị phía Tây.[111] Sau khi kế vị, Lỗ Túc thay đổi chính sách của Chu Du, cấp quyền quản lý Nam Quận cho Lưu Bị theo chính sách kết minh Tôn–Lưu chống Tào, cho rằng phía Tôn chưa hoàn toàn thu phục lòng người Kinh Châu, vậy nên lợi dụng Lưu Bị quản lý khu vực này, tăng thêm một kẻ địch cho phe Tào, đồng thời chuẩn bị thu lại toàn bộ Kinh Châu trong tương lai.[112] Cuối cùng Tôn Quyền nghe theo Lỗ Túc, chia cắt Kinh Châu lần thứ nhất, liên hợp chống cự Tào Tháo.[100]
Trước trận Xích Bích,Lưu Chương phái bộ hạTrương Tùng đến Kinh Châu tiếp Tào Tháo, thuận tiện xem xét quân tình.[113] Phía Tào Tháo thì đang trong tình thế đắc ý vì vừa hoàn thành chiếm cứ miền Bắc, chuẩn bị đánh xuống miền Nam để thống nhất đất nước, căn bản không quan tâm đến sứ giả này, đối xử qua loa và khinh rẻ.[113] Sau khi tiếp quân Tào, Trương Tùng bái phỏng Lưu Bị, nhận được đối xử cao quý, ông kính trọng và giới thiệu kỹ lưỡng Ích Châu cho phía Lưu Bị, khi trở về Ích Châu thì đề nghị Lưu Chương đoạn tuyệt quan hệ với Tào Tháo và kết minh cùng Lưu Bị.[107] Phía Hán Trung bị chiếm cứ bởiTrương Lỗ, dần mở rộng thế lực từ xuất phát điểm phụ thuộc Lưu Yên cho đến tự chủ, Lưu Chương thừa kế Lưu Yên không thể khống chế nên giận dữ giết gia đình Trương Lỗ, biến hai bên thành thù, Tào Tháo thừa cơ mà vào khu vực này.[114] Sau đại bại ở Xích Bích, Tào Tháo về phương Bắc, tích cực chiêu mộ nhân tài bằng tuyên bố "dùng người chỉ cần có tài", chuyên tâm nội chính, xâyđài Đổng Tước ở Nghiệp Thành, bổ nhiệm con traiTào Phi làm Trung Lang tướng.[114]
Năm 211 tức Kiến An thứ 16, Tào Tháo lệnh Ti Lệ giáo úyChung Do cùng tướng quânHạ Hầu Uyên tiến về Hán Trung thảo phạt Trương Lỗ.[115] Các tướng Tây Lương thấy phe Tào không đánh họ ở chỗ gần mà đánh Trương Lỗ ở xa, nghi ngờ đối phương dùng kế "mượn đường Quắc diệt Ngu" nên 10 tướng gồmHàn Toại,Mã Siêu,Hầu Tuyển,Trình Ngân,Dương Thu,Mã Ngoạn,Trương Hoành,Lương Hưng,Thành Nghi,Lý Kham cất 10 vạn quân làm phản, chiếm cứĐồng Quan.[116] Tháng 7 năm này, quân Tào đánh Mã Siêu, bí mật pháiTừ Hoảng vàChu Linh vượt bến Bồ Bản, đóng trại ở Hà Tây để chặn đường lui của Mã Siêu. Mã Siêu phục kích bên bờ sông củaVị Nam nhưng Tào Tháo thoát nạn, sử dụng kế của Giả Hủ để ly gián Mã Siêu và Hàn Toại rồi đem quân tấn công trực diện và giành chiến thắng khiến Hàn Toại bỏ chạy về Kim Thành, Mã Siêu chạy sang bộ lạc của người Nhung.[117] Tào Tháo dẫn quân truy kích Mã Siêu đến Yên Định nhưng chưa bắt được thì có tin Tôn Quyền mang quân đánh Trung Nguyên nên rút đại quân về phía Đông, đểHạ Hầu Uyên ở lại trấn giữ Trường An. Mã Siêu tập hợp người Khương, người Hồ quay trở lại tấn công các quận huyện Lũng Thượng, giết Thứ sử Lương ChâuVi Khang.[118] Thủ hạ của Vi Khang làDương Phụ khởi binh báo thù cho chủ, hợp binh vớiHạ Hầu Uyên đánh bại Mã Siêu, khiến Mã Siêu phải chạy sang đầu hàngTrương Lỗ ở Hán Trung.[119] Vùng Tây Lương cơ bản thuộc quyền kiểm soát của Tào Tháo.[120] Tháng 12, Chung Do và Hạ Hầu Uyên đem quân chinh phạt Trương Lỗ, khiến chư hầu này sợ hãi không thôi, ở phía Lưu Chương thì Trương Tùng đề nghị mượn lực Lưu Bị và cũng đánh Trương Lỗ.[120] Lưu Chương không nghe lời phản đối của phần đông bộ hạ, tiếp thu kế sách của Trương Tùng, pháiPháp Chính đi mời Lưu Bị tới Ích Châu, chính thức nhập Thục.[121] Lưu Bị để Gia Cát Lượng cùng Quan Vũ, Triệu Vân ở lại trấn thủ Kinh Châu, cùngBàng Thống,Hoàng Trung,Ngụy Diên tiến về Ích Châu, không lập tức tấn công Trương Lỗ như lời đề nghị của Lưu Chương mà đóng quân ở Hà Manh để thu lòng người trong 1 năm.[121]
Cục diện Tam Quốc năm 215.
Tháng 5 năm 212 tức Kiến An thứ 17, Tào Tháo về đến Hứa Xương, nhân danh Hán Hiến Đế hạ lệnh giết chếtMã Đằng,tru di tam tộc, giết hết những người cùng họ ở kinh thành.[119] Tôn Quyền gửi thư thỉnh cầu Lưu Bị trở về Kinh Châu để cùng chống Tào Tháo, kế đến Lưu Bị nhận được thư rồi lấy cớ Kinh Châu báo nguy nên yêu cầu Lưu Chương cấp 1 vạn quân cùng lương thực, nhưng Lưu Chương chỉ cấp 4.000 quân.[119] Trương Tùng viết thư khuyên Lưu Bị ở lại Ích Châu, thư truyền đến tay Lưu Chương khiến chư hầu này tức giận, xử tử Trương Tùng, đẩy mâu thuẫn hai bên lên đỉnh điểm, Lưu Bị bèn giết 2 tướng của Lưu Chương làDương Hoài,Cao Bái, chiếm Bạch Thủy và mởchiến dịch Tây Xuyên tấn côngThành Đô.[122] Tháng 9, Tôn Quyền xây dựng một thành trì mới tại Mạt Lăng, gọi làKiến Nghiệp, sau đó 1 tháng thì trận chiến Tào – Tôn diễn ra ở Nhu Tu, bất phân thắng bại.[123] Cuối năm này, Lưu Bị chính thức triển khai chiến dịch, Lưu Chương tìm cách phòng ngự các thành trì. Quân Lưu Bị doHoàng Trung,Trác Ưng làm tiên phong đánh bạiTrương Nhiệm, chiếm Bồi Thành, kéo hàng được tướngLý Nghiêm,Ngô Ý rồi tiến tới vây Lạc Thành, triệuTrương Phi,Triệu Vân vàGia Cát Lượng vào Ích Châu trợ chiến.[124] Năm 213 tức Kiến An thứ 18, Tào Tháo được phong tức Ngụy Công, Mã Siêu đầu nhập Trương Lỗ.[125] Đến cuối năm, quân Kinh Châu tiếp ứng chia làm 2 đường gồm Trương Phi và Gia Cát Lượng đi đường phía Bắc, Triệu Vân đi đường phía Nam, cộng thêm văn thầnTưởng Uyển,Giản Ung và đều cùng giành thắng lợi liên tiếp. Sau năm 214 tức Kiến An thứ 19, Lưu Bị cùngBàng Thống đánh Lạc Thành, đánh bại và giết Trương Nhiệm, Bàng Thống trúng tên tử trận.[124] Lưu Bị chiêu hàng đượcMã Siêu, các cánh quân đến Thành Đô, khiến Lưu Chương mở cửa xin hàng và được đưa về an trí cùng gia quyến tại thành Công An. Cùng thời điểm này, Tào Tháo giếtPhục Hoàng Hậu cùng các thân thích khác của Hiến Đế.[119]
Vũ khí chông sắt bằng đồng của quân Thục Hán thu thập được trongtrận chiến núi Định Quân Tào – Lưu, lưu trữ ở Bảo tàng Lịch sử Thiểm Tây.
Sang năm sau tức Kiến An thứ 20, Tào Tháo đưa con gái mình lên làmTào Hoàng Hậu, đến tháng 3 thì bắt đầu thảo phạt Trương Lỗ, tới Hán Trung sau đó 1 tháng thì đi quaTán Quan, pháDương Bình Quan thẳng tiến tớiNam Trịnh, khiến Trương Lỗ chạy vềBa Trung.[126] Quân sư trong chiến dịch này làTư Mã Ý đề nghị tiếp tục tiến sâu hơn về phía Tây để thảo phạt Lưu Bị, nhưng Tào Tháo nói: "Người khổ không biết đủ, đã bình Lũng, lại nhìn Thục".[j][127] Tào Tháo không muốn thừa cơ tấn công đất Thục, phái Hạ Hầu Uyên trấn thủ ở đất Lũng, Hán Trung. Sang tháng 5, Tôn–Lưu tiến hành chia cắt Kinh Châu lần thứ 2, đến tháng 8 thì Tôn Quyền tiến đánh Hợp Phì nhưng đại bại.[128] Tháng 11 năm này, Trương Lỗ đầu hàng Tào Tháo, từ đây chỉ còn ba thế lực Tào–Tôn–Lưu phân chia thiên hạ.[129] Tháng 12, Trương Phi đem quân đánh luiTrương Cáp, đánh bại quân Tào ởBa Quận.[130] Tháng 5 năm 216 tức Kiến An thứ 21, Tào Tháo ép Hán Hiến Đế ra chiếu phong mình làm Ngụy Vương, thêm "cửu tích" trong lễ nghi của mình, phong con thứTào Phi làm Thế tử, tạo cơ sở phân lập quyền lực của cơ chế chính trị và quân sự Đông Hán.[131] Sang năm sau, quân Tào tiến đánh Nhu Tu một lần nữa nhưng bất phân thắng bại, đành rút lui. Năm 218 tức Kiến An thứ 23,Cảnh Kỷ lập mưu giết Tào Tháo nhưng thất bại, bị xử tử, sang tháng 4 thì cửTào Chương bình loạnÔ Hoàn vàTiên Ti,Kha Bỉ Năng đầu hàng.[131] Sang tháng 9, Tào Tháo tiến vào chiếm giữ Trường An, chuẩn bị nghênh chiến Lưu Bị trongchiến dịch Hán Trung. Năm 219 tức Kiến An thứ 24, Lưu Bị thúc quân vượt qua sông Miện Thủy, đóng quân hạ trại tại núi Định Quân, mai phục ở phía sau đỉnh núi, đánh lừa được tướngHạ Hầu Uyên và vị tướng này bị chém chết bởiHoàng Trung.[132] Nghe tin đại tướng tử trận, Tào Tháo đích thân mang đại quân qua hang Tà Cốc vào Xuyên để quyết chiến.[133] Quân Lưu phái Triệu Vân đi cướp lương thảo, phòng thủ không giao chiến 1 tháng, tung tin làm giảm sĩ khí quân Tào, cho đến tháng 6 thì quân Tào phải rút khỏi Hán Trung, đểTrương Cáp vàTào Hồng chia nhau đóng đồn ởTrần Thương vàVũ Đô, saiTào Chân yểm trợ choTào Hồng dần dần rút khỏi Vũ Đô.[131] Sau đó, quân Lưu Bị đánh Phòng Lăng, Thượng Dung và khiến các Thái thú đầu hàng, chiếm lĩnh toàn bộ Tây Xuyên và Đông Xuyên. Tháng 8, Lưu Bị tự xưng là Hán Trung Vương, bổ nhiệm Ngụy Diên làm Thái thú Hán Trung, phòng thủ căn cứ đặc biệt.[125]
Bảo tàng lưu trữ quân Tào trong các trận chiến với Đông Ngô tạiHợp Phì.
Về phía Đông, năm 211 tức Kiến An thứ 16, Tôn Quyền bổ nhiệmBộ Chất làm Thứ sử Giao Châu,Sĩ Nhiếp làm Tả tướng quân của Giao Châu, đồng thời bình định đượcLĩnh Nam.[134] Năm 215, khi mà Lưu Bị bình định được Ích Châu, Tôn Quyền lập tức điềuGia Cát Cẩn tới yêu cầu trả lại Kinh Châu, nhưng Lưu Bị trả lời rằng: "Đợi lấy được Lương Châu liền đem Kinh Châu trả lại toàn bộ", ý chẳng khác gì không muốn trả bởi Lương Châu được quân Tào chiếm giữ và xây dựng phòng thủ mạnh mẽ.[135] Nghe lời đáp này, Tôn Quyền giận dữ, pháiLã Mông cướp 3 quận Trường Sa, Quế Dương, Linh Lăng. Lưu Bị ở Ích châu được tin vội mang 5 vạn quân về thành Công An, sai Quan Vũ mang quân đi đánh Lã Mông và Lỗ Túc.[134] Cùng lúc, Tôn Quyền cũng đích thân tới Lục Khẩu và sai Lỗ Túc tiến đến Ích Dương. Hai bên chiến sự giằng co. Giữa lúc đó có tin đại quân Tào Tháo tiến vào Hán Trung đánhTrương Lỗ, Tây Xuyên bị uy hiếp, đồng thời khó có thể đoạt lại các quận đã mất bởi lực lượng của quân Tôn, Lưu Bị đành phải nhượng bộ, công nhận chủ quyền 3 quận bị chiếm của Tôn Quyền, xin đổi lấy Nam Quận.[135] Tôn Quyền chấp thuận giảng hòa, phân chia lại Kinh châu, hai bên lấy sông Tương Thủy làm ranh giới. Tôn Quyền tiếp tục công nhận phân nửa Nam Quận và trả lại quận Linh Lăng cho Quan Vũ, đổi lại Quan Vũ giao lại quận Trường Sa và Quế Dương cho Tôn Quyền.[134] Từ năm 215, địa bàn Kinh Châu của quân Lưu gồm các quận Vũ Lăng, Linh Lăng, Nghi Đô và một nửa Nam Quận cùng Giang Lăng. Phía Tôn Quyền, sau khi phân chia lại Kinh Châu, thừa dịp Tào Tháo đánh Trương Lỗ đã đem đại quân đánh Hợp Phí, giao chiến với Trương Liêu, Lý Điển, Nhạc Tiến nhưng bị đánh bại. Tháng 3 năm 217,Lỗ Túc chết, quyền lực Đại đô đốc được giao choLã Mông, chấp thuận đề xuất hàng Tào Tháo về ngoại giao.[131]
Năm 219,Quan Vũ bắc phạt, tấn côngPhàn Thành, giành chiến thắng trước quân củaTào Nhân. Phàn Thành không vẫn còn nằm trong tay quân Tào, Quan Vũ xua quân vây thành, đánh bạiVu Cấm, giết chếtBàng Đức, khiến tình hình nghiêm trọng đến nỗi Tào Tháo muốn bỏ quốc đô Hứa Xương chạy về phía Bắc.[136] Tuy nhiên ở phía Tôn Quyền, với những mâu thuẫn ngoại giao với quân Lưu, đồng thời tuyên bố theo quân Tào và nhận thấy hậu phương Quan Vũ trống trải nên đã nắm lấy cơ hội này, saiLã Mông cất quân dùng kế "áo trắng qua đò" mà đánh vào Kinh Châu.[137] Hai tướngMy Phương vàSĩ Nhân bất bình với Quan Vũ, bèn dâng Giang Lăng và thành Công An cho Tôn Quyền. Quan Vũ hạ lệnh giải vây Phàn Thành rút lui về Kinh Châu mới biết Giang Lăng và Công An đã mất, phải chạy về Mạch Thành ở phía Đông Nam từ Hồ Bắc tới Đương Dương trong tình trạng thân cô thế cô.[138] Tháng chạp năm 219, Tôn Quyền sai người dụ hàng Quan Vũ.[136] Quan Vũ giả vờ đầu hàng, nhưng lại dẫn 10 kỵ quân chạy tới Lâm Thư nằm ở Tây Bắc Tương Dương thì bị tướng Tôn làChu Nhiên vàPhan Chương bắt mang về, bị giết chết vào mang đầu đến Lạc Dương nộp cho Tào Tháo.[139] Tào Tháo hậu táng cho Quan Vũ, lại phong Tôn Quyền làm Phiêu Kị tướng quân, Châu mục Kinh Châu, tước Nam Xương Hầu, nhằm làm Lưu Bị thù hận Tôn Quyền. Từ đó Tôn Quyền khống chế toàn bộ phía Nam sông Trường Giang, gồm Kinh Châu, Dương Châu và Giao Châu.[136]
Tào Phi soán ngôi nhà Hán, xưng đế lập Tào Ngụy năm 220.
Tháng giêng năm 220 tức Kiến An thứ 25, Tào Tháo qua đời ở tuổi 65,Tào Phi kế thừa cha làm Ngụy Vương, Thừa tướng, đổi niên hiệu thành Diên Khang, sang tháng 2 thì áp dụnghệ thống quan cửu phẩm.[140] Tới tháng 7,Mạnh Đạt đầu hàng quân Ngụy. Mùa thu năm đó, diễn ra sự kiện Tào Phi soán Hán, buộc Hán Hiến Đế thiện nhượng cho mình sau 30 năm làm vua bù nhìn, đổi xưng là Sơn Dương Công. Tháng 10, Tào Phi tự xưng là Ngụy Hoàng Đế, trở thành vị Hoàng đế đầu tiên củaTào Ngụy, đổi niên hiệu sang Hoàng Sơ, định đô tạiLạc Dương, truy xưng cha mình làTào Tháo làm Vũ Hoàng Đế. Sau khi lên ngôi, ông đã tiếp tục cuộc chiến của cha mình chống lạiLưu Bị vàTôn Quyền trong giấc mộng thống nhất, bước sang thời kỳ Tam Quốc.[140] Phía Tứ Xuyên, Lưu Bị không thừa nhận Tào Ngụy, không dùng niên hiệu Diên Khang và Hoàng Sơ. Sau khi lên ngôi, Tào Phi cử quân lấy lại Tương Dương từ tay Tôn Quyền.[141] Tháng 1 năm 221 tức Hoàng Sơ thứ 2, Tào Phi bổ nhiệm gia chủ nhà họ Khổng, cháu 20 đời củaKhổng Tử làKhổng Di làm Tông Thánh Hầu. Tháng tư năm này, Lưu Bị xưng đế dựa trên cơ sở là tông thất – song chưa được xác định của nhà Hán, lấy quốc hiệu là Hán để kế tụcLưu Hiệp, đặt niên hiệu là Chương Vũ, sử gọi là Thục Hán.[142] Phía Đông thì Tôn Quyền dời đô tớiVũ Xương, phong Lưu Chương làm Châu mục Ích Châu – chức vụ cũ mà chư hầu này từng giữ, bổ nhiệmChu Thái làm Thái thú Hán Trung,Phan Chương làm Thái thú Cố Lăng, là những hư chức của các địa phương thuộc Thục Hán, với ý đồ nhập Thục diệt Lưu Bị. Tháng 6, Tào Phi giết vợ mình làChân Hoàng Hậu,Trương Phi bị ám sát mà chết trong thời điểm mà Lưu Bị lấy việc báo thù cho Quan Vũ làm mục tiêu mở chiến dịch tấn công quân Tôn.[142] Tháng 8 thì Tôn Quyền được phong tước Ngô Vương.[15] Trong giai đoạn này, Lưu Bị được xét là xa quê hương – lập quốc ở Tứ Xuyên ở Tây Nam cách quê hương là quận Trác ở Đông Bắc gần 2.000 km, không có địa phương hay huyết thống gia tộc để dựa vào, không có người thân ngoại trừ một người con trai, thuộc hạ cùng gốc gác chỉ có Trương Phi vàGiản Ung, muốn đi theo con đường chính nghĩa thì phải diệt Ngụy nhằm "phục hưng Hán thất",[143] cho nên cácchiến lược Bắc phạt thứ nhất của Gia Cát Lượng,thứ hai củaKhương Duy đã trở thành vận mệnh của Thục Hán, nếu không thì nước này không còn lý do tồn tại.[142] Tuy nhiên, Thục Hán được thành lập bởi chính nghĩa mong manh, chưa kể rằng chính nghĩa đã phai nhạt sau các trận chiến phía Đông và bắc Phạt bất thành, bất chấp sự cống hiến của những người nổi tiếng như Thừa tướng Gia Cát Lượng, nhà Thục Hán vẫn là nước diệt vong đầu tiên trong Tam Quốc, và đây là kết quả không nằm ngoài dự đoán.[144]
Tháng 2 năm 222, các nướcQuy Từ,Thiện Thiện từ phía Tây cống nạp cho nước Ngụy, sang tháng sau, quân Thục Hán của Lưu Bị đại bại ởtrận Di Lăng trướcLục Tốn, Lưu Bị chạy về thànhBạch Đế.[145] Trong trận Di Lăng, Lưu Bị hạ lệnh cho quân thủy lên bộ hạ trại, lập ra liên tiếp mấy chục doanh trại bằng gỗ cây rừng trong 700 dặm, phạm phải tối kỵ của nhà binh, bị 5 vạn quân Ngô dùng hỏa công đồng loạt đánh vào không kịp trở tay, tan vỡ bỏ chạy. Tháng 9, Tào Phi lệnh cho Tôn Quyền gửiThái tửTôn Đăng đến Ngụy ĐôLạc Dương làm con tin nhằm bày tỏ lòng trung thành nhưng Tôn Quyền từ chối và tuyên bố độc lập bằng việc đổi niên hiệu sang Hoàng Vũ, Ngụy bèn xuất binh phạt Ngô. Sau đó 2 tháng, Thục Hán cùng phía Tôn giảng hòa, Thục Hán vừa khiến thiên hạ thất vọng vì xưng đế mà không phạt Ngụy lập Hán lại tấn công Ngô trước, vừa không còn gây uy hiếp cho Ngô được nữa.[146]
Tháng 2 năm 223, quân Ngô ở Nhu Tu được chỉ huy bởiChu Hoàn đánh bại quân Ngụy củaTào Nhân. Sau đó 2 tháng, Lưu Bị qua đời ở tuổi 62, đưa Thái tửLưu Thiện kế vị. Vào tháng 10, Thục Hán cửĐặng Chi đi sứ Ngô, thuyết phục kết minh và Ngô đồng ý, cắt đứt quan hệ với Tào Ngụy. Quyền lực triều đình Thục Hán được giao cho Gia Cát Lượng, từ đây thế cục Tam Quốc một lần nữa đổi thành liên minh Đông Ngô–Thục Hán đối kháng Tào Ngụy. Sang tháng 4 năm 224, Tào Ngụy thiết lập thái học, thi tiến sĩ, Ngô cửTrương Ôn đi sứ Thục Hán, đến tháng 9 thì Tào Phi thân chinh phạt Ngô, tiến quân tới Quảng Lăng thì thất bại.[147] Tháng 2 năm 225, Gia Cát Lượng mởchiến dịch Nam Trung, đem theo các tướngLý Khôi,Mã Trung, phân thành 3 nhánh và đánh bạiUng Khải,Mạnh Hoạch, bình định phương Nam. Tháng 3 năm này, Ngụy cử tướngLương Tập đánh bạiKha Bỉ Năng, đến tháng 10 thì tấn công Quảng Lăng một lần nữa nhưng tiếp tục thất bại.[148] Vào năm 226, Thái thú Giao Chỉ Sĩ Nhiếp chết, Ngô cửLã Đại tới tiếp quản, giết 5 người con của Sĩ Nhiếp ngoại trừSĩ Hâm và trực tiếp thống trị Giao Châu. Tháng 5 năm này thì Tào Phi chết, Thái tửTào Duệ kế vị.[149] Tháng 8 năm này, tận dụng vị Ngụy thay vua, Tôn Quyền đem quân tấn công Tương Dương nhưng thất bại. Năm 229, Tôn Quyền chính thức xưng đế, là Ngô Đại Đế, đổi niên hiệu sang Hoàng Long, dời đô lên Kiến Nghiệp, chính thức tồn tại ba quốc gia có vua là Hoàng đế, sử gọi là nhà Đông Ngô hoặc Tôn Ngô. Về mặt lịch sử, các nhà sử học đời sau cho rằng việc phân chia Tam Quốc đã bắt đầu từ sau trận Xích Bích, đến năm 220 thì Tào Phi soán ngôi Đông Hán, lập Tào Ngụy, bước sang thời kỳ Ngụy–Tấn–Nam–Bắc triều. Tuy nhiên, định nghĩa chặt chẽ nhất về sự xác lập của Tam Quốc phải là năm 229, khi mà ba quốc gia cùng đều có quân chủ là Hoàng đế.[150]
Bắc phạt lần thứ nhất và thứ 2 củaGia Cát Lượng năm 228.
Sau khi Lưu Bị chết, vùng Nam Trung của Thục Hán nổi loạn, Gia Cát Lượng dùng "tâm chiến" dẹp yên loạn ở phía Nam, không xuất binh, không vận lương mà quản lý thực tế, khiến Nam Trung nhìn chung ổn định, mặc dù sau đó vẫn có loạn lạc lẻ tẻ, nhưng tất cả đều bịMã Trung,Trương Ngực dẹp loạn.[146] Thục Hán do Gia Cát Lượng lãnh đạo đối phó Tào Ngụy, suốt những năm 227–234 đã có 6 lần phát sinhcuộc chiến Thục – Ngụy, trong đó 5 lần Bắc chinh, 1 lần phòng ngự cuộc Nam chinh củaTào Chân, sử xưng là Gia Cát Lượng Bắc phạt. Tháng 3 năm 227, Gia Cát Lượng tấuxuất sư biểu cho Lưu Thiện, xuất binh từ Hán Trung, sang tháng 10 thìYên Kỳ Quốc VươngVương Tử nộp cống cho Ngụy, tháng 11 thì tướngMạnh Đạt phản Ngụy theo Thục nhưng bị Tư Mã Ý giết.[148] Năm 228, Liêu ĐôngCông Tôn Khang chết, con làCông Tôn Uyên kế vị, phía Tây Nam thì Gia Cát Lượng Bắc phạt thứ nhất và thứ 2, còn ở phía Đông thì vào tháng 8, Ngô saiChu Phường giả vờ hàng Ngụy, sau đóLục Tốn tại Thạch Đình đại pháTào Hưu.[148]
Mùa xuân năm 229, Gia Cát Lượng Bắc phạt, chiếm cứ quậnVũ Đô rồiÂm Bình. Ông nhiều lần đánh bại quân Ngụy, giết các tướngTrương Cáp,Vương Song, tuy nhiên gặp khó khăn trong khâu tiếp tế và duy trì vì địa hình hiểm trở, phía Ngụy chỉ huy bởi Tư Mã Ý nhìn chung phòng thủ vững chắc với lương thảo đầy đủ, Gia Cát Lượng cuối cùng chưa thể đánh hạ Trường An, qua đời năm 234 ởNgũ Trượng Nguyên ở tuổi 53.[151] Các tướng kế thừa làNgụy Diên vàDương Nghi đấu đá nội bộ mà chết, quân Thục mất đi tướng lãnh đạo. Vào thời điểm này, nhận thấy sự mất mát nhân sự lớn của Thục Hán, Tôn Quyền cho rằng nước này rất có khả năng sẽ bị Tào Ngụy tiêu diệt, liền gửi thêm quân tới phía Tây hỗ trợ Thục Hán phòng ngự, cũng chuẩn bị cho việc khi Thục Hán bại vong thì cùng Tào Ngụy chia cắt lãnh thổ.[152] Tướng Đông NgôToàn Tông thời điểm này cũng tập kích hòng chiếm lấy thành Bạch Đế của Thục Hán nhưng bất thành, song mối quan hệ Ngô–Thục không vì vậy mà tan vỡ. Tại Thục Hán, cục diện chính trị sau Gia Cát Lượng được giao choTưởng Uyển,Phí Y cùngĐổng Doãn duy trì, tạm dừng việc Bắc phạt.[153] Sau đó Tưởng Uyển và Phí Y lần lượt qua đời,Khương Duy kế nhiệm và bắt đầu triển khaiBắc phạt trở lại ròng rã 15 năm 247–262 song không đem lại hiệu quả rõ ràng, tiêu hao quốc lực. Khương Duy chuyên chú tấn công phía Bắc, trong nước thì đại thần nội trị Đổng Doãn qua đời, Lưu Thiện dùng các hoạn quanHoàng Hạo cùngTrần Chi để quản lý và làm bại hoại triều chính. Đợi đến khi Khương Duy đối phó Hoàng Hạo thì thất thế, phải tớiĐạp Trung để tránh tai họa.[154]
Tôn Ngô vì liên minh với Thục Hán đã phái Đại Đô đốc Lục Tốn, tướngGia Cát Cẩn đánhHợp Phì,Tương Dương,Giang Hạ của Tào Ngụy, nhưng thành quả không lớn.[149] Tôn Quyền phân côngCố Ung làm Thừa tướng nước Ngô trong 19 năm, phụ chính đại thầnGia Cát Khác thành công trong việc thu phục tộcSơn Việt, đánh bại khởi nghĩaBà Triệu ở Giao Chỉ, yên ổn hậu phương, tăng thêm số lượng nhân khẩu cùng quân đội. Nhà Ngô nhìn chung bình ổn, tuy vậy Tôn Quyền đến lúc tuổi già đã thiếu sự minh mẫn, làm phát sinh không ít sai lầm ảnh hưởng chính trị nội bộ.[155] Phía đối ngoại, ông không nghe tời quần thần, lầm tưởng Liêu ĐôngCông Tôn Uyên quy hàng dẫn đến bị tổn thất quân lương phía Bắc. Khi con cả là Thái tửTôn Đăng chết ở tuổi 33, tranh cãi về việc lập người kế vị trong triều đình phát sinh khiến Tôn Quyền chán nản và suy kiệt. Ông lập con trai thứ 3 làTôn Hòa làm Thái tử năm 242 nhưng lại cho phép người con thứ 4 làTôn Bá được đối xử ngang Thái tử khiến mâu thuẫn phe phái nảy sinh, sử gọi là "nhị cung chi tranh", trước đó là việc sát hại các quanTrương Ôn,Kỵ Diễm và việcLã Nhất loạn chính.[156] Khi Đại Đô đốc Lục Tốn cố gắng để bảo vệ Tôn Hòa, Tôn Bá vu cáo ông bằng những tội lỗi không có thật khiến Tôn Quyền giận dữ và đay nghiến Lục Tốn, cuối cùng Lục Tốn lo buồn mà chết. Sau đó, Tôn Quyền buộc Tôn Bá phải tự tử và phế truất Tôn Hòa, lập con út làTôn Lượng mới 8 tuổi làm Thái tử, diệt trừ nhiều phe cánh đại thần của Tôn Hòa. Năm 251, Tôn Quyền hạ chiếu lập hậu – người được chọn là mẫu thân của Tôn Lượng, tức phu nhânPhan Thục làm Phan Hoàng Hậu.[157] Năm 252, Tôn Quyền phong Vương cho các con, trong cùng năm thì Phan Hoàng Hậu bị ám sát và chết chưa rõ lý do, đến ngày 21 tháng 5 thì Tôn Quyền chết ở tuổi 70. Sau đó Thái phóGia Cát Khác phụ táTôn Lượng kế vị, đem quân Bắc phạt nhưng thất bại và làm mất lòng người, không lâu sau bịTôn Tuấn cùng Tôn Lượng giết chết. Sau đó, Tôn Tuấn và em họTôn Lâm giữ đại quyền, chuyên quyền tạo ra nhiều mâu thuẫn, chết giao quyền cho Tôn Lâm, sau đó Tôn Lượng bị phế truất bởiTôn Hưu, đồng thời vua mới cùng Đại tướng quânĐinh Phụng giết Tôn Lâm, nền triều chính Đông Ngô ngày một suy yếu.[157]
Ở phía Tào Ngụy, chiến tranh chủ đạo đối đầu với Thục Hán và Đông Ngô. Sau khi Tào Phi chết,Tào Chân,Tào Hưu,Tư Mã Ý cùngTrần Quần phụ táTào Duệ, còn tiền phương giao cho 2 đại tướngTrương Cáp vàMãn Sủng.[158] Trong những vị tướng của Tào Ngụy thời kỳ này, nổi bật nhất là Tư Mã Ý, ông đã chống lại thành công các đợt Bắc phạt của Thục Hán, tiêu diệt nước Yên củaCông Tôn Uyên trongtrận Liêu Đông. Sau khi Tào Duệ chết năm 239,Tào Sảng và Tư Mã Ý được giao làm phụ chính đại thần phò táTào Phương, đồng thời bắt đầu phát sinh đấu tranh quyền lực giữ 2 người. Cuối cùng Tư Mã Ý phát động chính biến năm 249, sử xưng làsự biến lăng Cao Bình, giết chết Tảo Sảng và phe cánh, đưa họ Tư Mỹ kiểm soát hoàn toàn triều chính nước Ngụy.[159] Hai con của Tư Mã Ý làTư Mã Sư,Tư Mã Chiêu lần lượt cầm quyền chính trị lẫn quân sự, triển khai ngoài trừ phe đối lập, trong phế truất Nguỵ Đế. Những năm này, nhà Tư Mã đã dần tiêu diệt các thế lực địa phương nước Nguỵ, tiến hànhba lần binh biến Thọ Xuân và lần lượt giếtVương Lăng,Quán Khâu Kiệm,Văn Khâm,Gia Cát Đản và quân đội viện trợ của Đông Ngô. Trong thời kỳ cha con nhà Tư Mã chuyên chính này, các văn thần vũ tướng ủng hộ Ngụy Đế hoặc phản đối nhà Tư Mã thì hoặc bị tiêu diệt, hoặc phải chạy trốn về Đông Ngô lẫn Thục Hán, sau đó Tư Mã Chiêu phế Tào Phương, lậpTào Mao, lại tiếp tục phế Tào Mao, lậpTào Hoán làm Nguỵ Đế cuối cùng, chuẩn bị cho sự soán vị xưng đế củanhà Tấn.[160]
Sau khi làm tốt công tác chuẩn bị, thừa dịp Thục Hán tranh chấp nội bộ khiến Khương Duy lánh về Đạp Trung, Tư Mã Chiêu mởchiến tranh Thục – Ngụy năm 263. Ông phái các tướngChung Hội,Đặng Ngải,Gia Cát Tự chia binh ba đường xuôi Nam vào Hán Trung.[154] Khương Duy ngay lập tức đem quân tớiKiếm Các để chặn Chung Hội. Đặng Ngải vượt Âm Bình, đi qua con đường nhỏ tiến sát Thành Đô, tớiMiên Trúc và đánh bại cánh quân phòng thủ củaGia Cát Chiêm, đoạt lấy Thành Đô khiến Lưu Thiện đầu hàng, Thục Hán diệt vong.[161] Ở Kiếm Các, Khương Duy thua trận và đầu hàng trước Chung Hội, lập mưu xúi Chung Hội làm phản để cứu Thục Hán nhưng bất thành, thua trận và bị giết. Hai tướng Ngụy là Chung Hội và Đặng Ngại lập đại công diệt Thục, song Chung Hội muốn làm phản nên bị giết, Đặng Ngải công lao lớn bị nghi ngờ nên cũng bị giết, đều bởiVệ Quán. Lúc ấy phía Tôn Ngô có ý đồ đánh vào đất Thục nhưng bị tướng cũ của Thục Hán làLa Hiến chặn đường ở quận Ba Tây, thất bại lui về.[154]
Phía Đông Ngô, năm 264 tức 1 năm sau khi Thục Hán diệt vong thìTôn Hưu chết khi 30 tuổi, di chiếu lập Thái tử Tôn Quân kế vị, nhưng bởi người kế vị còn quá nhỏ tuổi, các quan nhưBộc Dương Hưng,Trương Bố vàVu Quốc bàn nhau phế Thái tử, lập con trưởng của cựu Thái tửTôn Hòa tức Ô Trình HầuTôn Hạo lên làm vua.[162] Trong thời gian trị vì, Tôn Hạo hoang dâm vô đạo, xa xỉ cùng cực, giết hại trung lương, tin dùng hoạn quan, việc chính sự thì ít để tâm tới, vì thế quốc lực Giang Đông suy yếu, các đại thần lập ngôi là Bộc Dương Hưng cùng Trương Bố không lâu cũng bị giết. Song Tôn Hạo vẫn dùngLục Khải làm Thừa tướng, giữLục Kháng trấn thủ Giang Lăng, Kinh Châu, duy trì triều chính Đông Ngô. Năm 265, Ta Mã Chiêu qua đời, con traiTư Mã Viêm kế vị Tấn Vương, cuối năm thì bắt Hoàng đếTào Hoán củaTào Ngụy thoái vị và giao lại triều đình cho mình, đăng cơ trở thành Tấn Vũ Đế, thành lập nhà Tây Tấn.[163] Sau đó, Tây Tấn bắt đầu chuẩn bị chiến lược chinh phạt Đông Ngô, saiVương Tuấn chế tạo thuyền chiến từ Ích Châu, cửDương Hỗ trấn thủ Tương Dương và trực tiếp đối đầu với Lục Kháng ở Giang Lăng. Đô đốc Dương Hỗ thực hiện chính sách "bảo vệ bờ cõi, không tham lợi nhỏ", tiến hành quốc phòng và hỗ trợ dân chúng, gián tiếp làm dao động lòng dân của Kinh Châu. Tuy nhiên, lúc bấy giờ Thái thú Tây LăngBộ Xiển hàng Tấn, Dương Hỗ được lệnh đem quân chi viện, đánh Giang Lăng song bất thành do phòng thủ vững chãi, đồng thời Lục Kháng đánh trả và thành công phá hoại đường vận chuyển lương thảo của quân Tấn, thành công giữ vững Kinh Châu.[164] Trong những năm này, vùngLĩnh Nam của Đông Ngô thời Tôn Hạo có 2 lần phản loạn theo phe phương Bắc, quân Ngô ý đồ đoạt lại nhưng bị đánh bại bởiMao Cảnh. Năm 269, Tôn Hạo cửNgu Dĩ,Tiết Hủ vàĐào Hoàng chia làm 2 đường tớiHợp Phố đánh bại Mao Cảnh, chiếm lại Giao Châu. Tôn Hạo cũng khởi xướng Bắc phạt năm 271 nhưng thất bại. Năm 279, thuộc hạTu Doãn làQuách Mã tạo phảnQuảng Châu, Đông Ngô cửĐằng Tu,Đào Tuấn và Đào Hoàng đi dẹp loạn. Cùng năm thì đại quân nhà Tấn bắt đầu xuất chinh Nam tiến, Đông Ngô tràn ngập hiểm nguy.[164]
Bản đồ Tam Quốc từ năm 190 đến khinhà Tấn thống nhất năm 280.
Đại thần trọng yếu của Đông Ngô là Lục Khải và Lục Kháng bảo vệ đất nước được hơn 10 năm thì lần lượt chết, Đô đốc Tây Tấn Dương Hỗ đề xuất phạt Ngô nhưng bị đại thầnGiả Sung phản bác. Năm 279, sau khi Dương Hỗ chết, cuộc nổi dậy ở Tây Bắc bắt đầu lắng dịu, hai vũ tướngVương Tuấn,Đỗ Dự đề nghị xuất phạt Ngô dựa trên chiến lược và kế sách của Dương Hỗ, song Giả Sung,Tuân Úc lại cho rằng Tây Bắc vẫn chưa hoàn toàn ổn định nên phản đối. Cuối cùng Tư Mã Viêm quyết định vào cuối năm này phát động chinh phạt Đông Ngô, sử gọi làchiến tranh Tấn – Ngô.[165] Tây Tấn điều 20 vạn quân, cử Giả Sung làm Đại Đô đốc nhưng thoái thác không tham chiến, tướng Vương Tuấn,Đường Bân chỉ huy cánh quân thượng du, Đỗ Dự vàHồ Phấn,Vương Nhung lĩnh quân trung du,Vương Hồn,Tư Mã Trụ lĩnh quân hạ du, tạo thành 6 cánh quân Nam tiến. Tháng 1 năm 280, Tôn Hạo nóng lòng muốn đánh, cử Thừa tướngTrương Đễ, tướngThẩm Oánh,Gia Cát Tịnh vượt sông đối chiến nhưng thua trận, đều bị giết. Tướng Vương Tuấn đem quân xuôi theo Trường Giang phối hợp các cánh quân khác dần đánh hạ Tây Lăng, Giang Lăng, Vũ Xương cùng Tầm Dương, trung du Đỗ Dự cũng đoạt lấy phía Nam Kinh Châu. Sang tháng 3, quân Tấn vây kinh đô Kiến Nghiệp, Tôn Hạo cho rằng đại thế đã mất đành đầu hàng. Các quan Đào Hoàng, Đằng Tu cũng biểu thị quy thuận. Đông Ngô chính thức diệt vong, Tây Tấn thống nhất thiên hạ.[166] Đến đây thời đại Tam quốc kết thúc, tiến vào thời kỳ của triều Tấn.[165]
Tam Quốc chia làm Tào Ngụy, Thục Hán cùng Đông Ngô. Thời đại này đa phần kế thừa phân cấp, chế độ và đơn vị hành chính thời Đông Hán, gồm châu, quận, và huyện, tức 3 cấp hành chính.[167] Lãnh đạo châu thì là Thứ sử hoặc Châu mục, ở quận thì là Thái thú, ở huyện thì là Huyện lệnh, Huyện trưởng. Về đơn vị hành chính cấp quận, thủ đô của Tào Ngụy là Lạc Dương thuộc quậnHà Nam; kinh đô Thục Hán là Thành Đô thuộc quận Thục; và kinh đô Đông Ngô là Kiến Nghiệp thuộc quận Đan Dương. Tào Ngụy thiết lập lại vương quốc, thường phong cho hoàng thất họ Tào, đặt tướng của nước nhỏ, ngang cấp quận.[167] Phía Đông Ngô có vùngBì Lăng – nay là Thường Châu, Giang Tô được sắp xếp cơ chế điển nông hiệu úy đóng góp cho nền sản xuất nông nghiệp điển hình thời kỳ này, có quyền quản lý 3 huyện và ngang cấp quận. Bên cạnh đó, nhà Ngô còn lập chức Đô úy quản lý một số khu vực cấp dưới quận có phạm vi quyền hạn rộng lớn, được đặt tên theo Đông, Tây, Nam và Bắc, đặt trụ sở thường trú và lãnh đạo, nhiều khu vực trong số đó chính thức trở thành quận vào thời kỳ sau.[k][167] Về đơn vị hành chính cấp huyện, Tào Ngụy có công quốc, hầu quốc, bá quốc, tử quốc, nam quốc được phong cho quan chức với tước vị công, hầu, bá, tử, nam tương ứng, và những "quốc" này tương đương với huyện. Phía Đông Ngô thì thiết lập một số vị trí Đô úy quản lý huyện ở quận thủ phủ Đan Dương.[l][167]
Bản đồ các châu thời Hán mạt và Tam Quốc.
Lãnh thổ chủ yếu của Tào Ngụy được xác lập bởi Tào Tháo trong sự nghiệp chinh chiến của mình, đến Tào Phi xưng đế lập quốc thì chiểm lĩnh toàn bộ khu vựcHoa Bắc vàTrung Nguyên.[169] Nước Ngụy phía Bắc và Đông Bắc tớiSơn Tây,Hà Bắc cùngLiêu Đông, giáp ranh NamHung Nô,Tiên Ti vàCao Câu Ly; phía Đông đếnHoàng Hải; Đông Nam cùng Đông Ngô giằng co tại Trường Giang,Hoài Hà vàHán Thủy, lấy thành Thọ Xuân, Tương Dương làm điểm mấu chốt; phía Tây làCam Túc, cùng tộcHà Tây Tiên Ti, tộcngười Khương,người Đê; phía Tây Nam cùng Thục Hán giằng co tạiTần Lĩnh, 1 dảihành lang Hà Tây, lấy cố đô Trường An làm trọng trấn. Sau khi lập quốc, Ngụy vốn có lãnh thổ lớn nhất với 87 quận cùng 12 châu, gồm: Ti Lệ, Từ Châu, Thanh Châu, Dự Châu, Ký Châu, Tịnh Châu, U Châu, Duyện Châu, Lương Châu, Ung Châu, phía Bắc Kinh Châu, phía Bắc Dương Châu.[169] Tào Ngụy tạiTây Vực thiết lập đơn vịTây Vực trường sử quản hạt Hải Đầu – nay làLop Nur, Giáo ủy quản lýCao Xương. Năm 221, khi Tôn Quyền được phong Ngô Vương thì chiếm hữu Kinh Châu và được Ngụy phong làm Châu mục, đem Kinh Dương và các khu vực kế cận do Tôn Quyền giữ đặt tên là Kinh Châu, các vị trí phía Bắc Kinh Châu do Tào Ngụy giữ thì đổi về Dĩnh Châu. Sau đó, song phương đấu quyết liệt về việc Tào Ngụy đổi tên phần Dĩnh Châu về lại tên Kinh Châu. Giai đoạn 220–226, phần Lũng Hữu nơi thường xuyên diễn ra đại chiến Thục – Ngụy được phân tách làm Tần Châu, cuối cùng nhập vào Ung Châu. Sau khi nhà Thục Hán bị tiêu diệt, Ích Châu được chia thành Lương Châu, tổng cộng có thêm hai châu.[170]
Thục Hán được Lưu Bị xây dựng, sau mấy mươi năm chinh chiến nhưng chưa đạt được thành tựu, thẳng đến khi được Gia Cát Lượng phò tá, tham gia đại chiến Xích Bích năm 208 thì bắt đầu có vị trí, từ việc chiếm lĩnh phía Nam Kinh Châu mà bắt đầu phát triển.[171] Thế lực bao gồm phần lớn Kinh Châu, Ích Châu cùng Hán Trung. Sau khi lập quốc thì nhiều lần phát sinh chiến tranh Thục – Ngô, Thục Hán thua mất Kinh Châu, bên cạnh đó thì có thêm 1 dảiVân Nam khi mà Gia Cát Lượng bình định Nam Trung, nội trị dần dần ổn định.[171] Lãnh thổ gồm phương Bắc giằng co với Tào Ngụy tại Tần Lĩnh, lấy Hán Trung làm thành trì chủ chốt; phía Đông giáp Đông Ngô 1 dảiTam Hiệp, lấy Ba Tây làm trọng trấn; phía Tây Nam chiếm lĩnhMân Giang,Nam Trung, giáp với khu vực của người Khương, người Đê cùng ngườiNam Man. Thục Hán tổng cộng có 22 quận, vẻn vẹn một châu là Ích Châu. Tại Ích Châu có thiết lập chức vụĐô đốc Lai Hàng quản lýKhúc Tĩnh và chuyên khu Nam Trung.[172]
Đông Ngô được Tôn Sách xây dựng ban đầu khi chiếm được phần lớn Dương Châu. Sau đó Tôn Quyền kế vị, sau chiến thắng trận Xích Bích thì lấy được một phần Kinh Châu, Giao Châu, sau đó đánh bại Quan Vũ rồi lấy được toàn bộ Kinh Châu, ổn định từ khi Tôn Quyền xưng đế.[173] Đông Ngô và Tào Ngụy giằng co tại dải Trường Giang, Hoài Hà, Hán Thủy một vùng, lấy Kiến Nghiệp, Giang Lăng làm trọng trấn; phía Tây cùng Thục Hán liền nhau tại Tam Hiệp, lấy Tây Lăng làm trọng trấn; phía Đông giápbiển Hoa Đông, Nam giápbiển Đông, trong đó cực Nam làTrung Bộ củaViệt Nam hiện tại. Đông Ngô vốn có 32 quận cùng 3 châu là Kinh Châu, Dương Châu, Giao Châu, đến năm 226 thì lập thêm Quảng Châu, sau nhập vào Giao Châu, rồi đến năm 264 thì thiết lập lại Quảng Châu.[173]
Tào Tháo có thể kiểm soát quyền lực vì quyền lực của triều đình tập trung ởThượng thư đài, sau đó để ngăn cản việc Thượng thư đài là cơ quan hành chính giữ quyền lực quá lớn, Tào Phi đã tách quyền và thành lập mớiTrung thư viện – cơ quan ra quyết định, chế độ chính trị bắt đầu có xu hướng tớitam tỉnh lục bộ.[168] Ngoài ra, một thể thức tổ chức nhỏ mới được thành lập và hoạt động linh hoạt tách ra từ Thượng thư đài nữa được gọi làHình đài, từ Thượng thư đài phân ra bộ phận quan viên đi theo và giúp Hoàng đế xử lý công việc. Ở địa phương, xuất hiện loại hìnhĐô đốc tương tự với Tư lệnh Quân khu, trong đó chức "Đô đốc trung ngoại chư quân sự" nắm giữ quyền lực quân sự trung ương, trên thực tế ba thế hệ nhà Tư Mã đã dùng chức vụ này để kiểm soát triều đình Tào Ngụy. Phía Đông Ngô cũng sắp đặt Trung thư lệnh cùng Đô đốc trung ngoại chư quân sự. Tam Quốc đều cùng thiết lậpNgự sử đài là cơ quan giám sát.[174]
Hai chính trị gia cầm quyền và là đối thủ chiến trận của Thục Hán và Tào Ngụy.
Trước sự cai trị giảm sút nghiêm trọng, càng lúc càng yếu của giai đoạn cuối nhà Đông Hán, Tào Tháo theo quan điểm dùng người không chú trọng đạo đức giả, phản đối dùng người bằng quan hệ và lợi ích nhóm là "A đảng bỉ chu", áp dụng chính sách chỉ cần có tài là tuyển, đưa ra phương thức cầu hiền 3 lần.[175] Tào Tháo coi con người là tài sản quý nhất, dùng trí thông minh để lãnh đạo họ, dùng "pháp thuật"[m] để điều khiển họ, và với chính sách này thì ông đã cải thiện rất nhiều tình trạng chuyên quyền và xóa bỏ cục diện tranh chấpngoại thích cùnghoạn quan đầy đen tối của chính trị dưới thời Hán mạt.[176] Năm 220, khi Tào Ngụy được thành lập, Tào Phi chấp thuận đề xuất thành lậpcơ chế trung chính cửu phẩm củaTrần Quần, là một hệ thống mới để tuyển chọn nhân tài, thay thế chế độsát cử của nhà Hán.[177] Nội dung chính của hệ thống này là bổ nhiệm quý tộc địa phương làm quan chức trung chính ở địa phương, và quan chức trung chính sẽ đánh giá người dân địa phương dựa trên gia cảnh,đạo đức và tài năng, kết quả đánh giá theo các tiêu chuẩn này sẽ được trình lên trung ương làm cơ sở cho việc bổ nhiệm nhân tài.[178] Bởi vì hệ thống này hoàn toàn phụ thuộc vào ý chí hoặc lợi ích của các viên quan trung chính – thường do quý tộc nắm giữ, cho nên quý tộc gần như độc quyền hoàn toàn các vị trí chính thức. Điều này đặt nền tảng cho chính trị quý tộc thờiTây Tấn, hình thành cục diện "thượng lưu không hàn môn, hạ phẩm không quý tộc", mãi đến thờinhà Tùy mới bị thay thế bởi hệ thốngkhoa cử.[179] Trong triều Ngụy, hệ thống nhân tài được chia thành nhiều bộ phận, trong đó lấy chủ lực từ gia tộc Tào và Hạ Hầu, nhưTào Nhân,Tào Hồng,Hạ Hầu Đôn,Hạ Hầu Uyên. Bộ phận thứ hai là một số lượng lớn các danh sĩ vào cuối thời nhà Hán nhưTuân Úc,Tuân Du,Chung Do,Trần Quần,Tư Mã Ý,Hoa Hâm,Vương Lãng, những nhân sĩ này đã đóng góp lớn trong việc ổn định nội trị, lật đổ nhà Hán để lập Ngụy. Bộ phận thứ ba là Hoàng tộc họ Lưu nhưLưu Diệp,Lưu Phóng,Lưu Phức, hầu hết họ từ bỏ thân phận Hoàng tộc của mình để ủng hộ họ Tào. Và bộ phận cuối cùng, đồng thời đông đảo nhất là những người đến từ nhiều nơi, có nhiều xuất phát điểm và bất kể từng là tướng địch nhưng chỉ cần có tài thì đều được Tào Tháo trọng dụng, chẳng hạn nhưTrương Liêu,Vu Cấm,Nhạc Tiến,Bàng Đức.[180] Về sau, hệ thống chính trị Tào Ngụy hình thành 2 phe phái chính, gồm thế gia vọng tộc xuất thân Nhữ Nam, Dĩnh Xuyên – tức phái Nhữ Dĩnh; và các tướng soái gia tộc Tào và Hạ Hầu từ quê hương của Tào Tháo là hiệu Tiêu, Duyện Châu – tức phe Tiêu Phái, tại thời kỳ Tào Tháo còn sống đều ra sức chồng chéo và ủng hộ. Tuy nhiên, do tranh chấp quyền thừa kế, Thế tử Tào Phi có mối quan hệ tốt hơn với phái Nhữ Dĩnh, và có các thần tử là Trần Quần, Tư Mã Ý,Ngô Chất,Chu Thước – gọi là tứ hữu, sau đó thì dần ép và làm suy yếu sức mạnh của Tiêu Phái.[181]
Đền Vũ Hầu thờ Gia Cát Lượng và lưu trữ những tài liệu lịch sử, trong đó có pháp luật Thục khoa tạiThành Đô.
Đối với Thục Hán, khi cònGia Cát Lượng thì ông nắm giữ binh quyền như tể tướng, sau khi Gia Cát Lượng qua đời thì không lập chức này nữa. Chính sự đổi về tay Thượng thư lệnh, binh quyền về tayĐại tư mã,Đại tướng quân nắm quyền chỉ huy quân sự tối cao.[182] Sau khi nhập Thục, Gia Cát Lượng đề xướng chủ trương "trị thực bất trị danh", tức cai trị bằng tinh thần và đi vào thực tế, đề cao sự kiểm chứng và xác minh trong triều chính, không đề cao danh vọng hay tiếng tăm hão huyền. Đối với nội bộ, ông dùng tâm để bình loạn Nam Trung, đạt được hiệu quả ổn định nội bộ. Đối với Đông Ngô, ông khai thác khả năng ngoại giao, giữ kết minh với Ngô và tập trung Bắc phạt, loại trừ "Đông cố chi hoạn", tức rắc rối từ phía Đông. Ông dùng pháp trị, trước trị kẻ mạnh, sau trị kẻ yếu, trấn áp hào cường và trấn an bách tính, đề xướng chuẩn mực quy phạm, ước chế chức quan, nghiêm ngặt tuân theo hệ thống quyền chế đã xây dựng, cởi mở chân thành và hành xử công bằng.[183] Luật cơ bản thứcThục khoa được soạn bởi Gia Cát Lượng,Pháp Chính,Lưu Ba,Lý Nghiêm,Y Tịch. Nhân tài của Thục Hán có ba nhóm, đầu tiên là những công thần khai quốc đi theo Lưu Bị từ thuở đầu nhưQuan Vũ,Trương Phi; thứ hai là các sĩ phu gia nhập trong quá trình chinh chiến bốn phương nhưGia Cát Lượng,Bàng Thống, Pháp Chính và tạo thành xương sống của Thục Hán; và thứ ba là nhóm nhân sĩ trước thuộcLưu Chương, sau theo Lưu Bị nhưNgô Ý,Hứa Tĩnh, Lý Nghiêm. Sau khi Lưu Thiện kế vị, các chính sách đa phần đều do Gia Cát Lượng chủ trì. Ông đặt ra các quy tắc trong triều đình và khuyên nhủ các quan, trong và ngoài triều thanh liêm, lòng người không loạn. Tuy đánh Ngụy nhiều năm nhưng nền kinh tế Thục Hán không bị thiệt hại quá nhiều, có nhận xét cho rằng Thục Hán thời Gia Cát Lượng cai trị quang minh, ruộng khai khẩn nhiều, kho thóc kiên cố, binh khí sắc bén, tích lũy đồ sộ, cung triều không hoa lệ, trên đường không có người say. Sau khi Gia Cát Lượng chết, Tưởng Uyển, Phí Y, Đổng Doãn, Khương Duy đều tiếp tục duy trì chính sách của ông, tuy nhiên về sau Lưu Thiện tin dùng hoạn quan, triều chính dần suy yếu. Mặc dù vậy, cho đến khi nhà Thục Hán diệt vong, nền chính trị địa phương vẫn được coi là trong sạch.[184]
Về Đông Ngô cũng coi Thừa tướng là vị trí thường trực phụ trách chính sự, có quyền thảo luận và tham chính. Tôn Lượng kế vị lúc tuổi nhỏ, vị trí Thừa tướng lần lượt do tông thấtTôn Tuấn,Tôn Lâm đảm nhiệm, tiến hành phế lập quân vương, quyền thế lồng lộng. Về quân quyền thì lấy Đại tư mã, Đại tướng quân và Thượng Đại tướng quân nắm giữ binh quyền, trong đó có chức vụ Đô đốc trung ngoại chư quân sự là đặc biệt quan trọng.[185] Chính sách cai trị đất nước của Đông Ngô là dựa trên ưu thế bảo vệ của các con sông Trường Giang, Hoài Hà, Hán Thủy, trong nước thì ban ân đức đi kèm quản chế, hệ thống chính trị gần giống với Đông Hán. Chính quyền được ủng hộ bởi các thế gia vọng tộc gốc Giang Bắc nhưng vượt Trường Giang về phía Nam nhưTrương Chiêu,Chu Du,Lỗ Túc, các thế gia vọng tộc Giang Nam nhưCố Ung,Lục Tốn,Lục Kháng.[n][186] Về nông nghiệp, Đông Ngô ban hành chính sách "phục khách chế", tức miễn thuế cho một số bộ phận mà chủ yếu là quan lại, đồng thời miễn khóa dịch – tức thuế khóa, quản thúc, giám sát – cho nhiềutá điền, trên thực tế đã giảm bớt áp lực cho địa chủ, đồng thời chính sách này tạo cơ sở cho chế độ "ấm thân chế" – tức hưởng kế thừa phong ấm các đời và miễn thuế, sưu dịch thời Tây Tấn.[186] Nhìn chung, mặc dù Tôn Quyền đã xây dựng hệ thống thủy lợi với sự hỗ trợ của Cố Ung giúp phía Nam Trường Giang được phát triển, tuy nhiên, ông không xử lý tốt vấn đề thừa kế, khiến tình hình chính trị sau này bất ổn. Sau khi Tôn Quyền chết, triều chính dần mâu thuẫn nghiêm trọng, các quyền thần Tôn Tuấn, Tôn Lâm kiểm soát. Đến lượtTôn Hưu, các đại thần cho rằng Thái tử tuổi nhỏ nên đã lập Hoàng tộc lớn tuổi hơn làTôn Hạo kế vị, nhưng gặp phải một đế vương hoang dâm, độc ác và tham lam, dẫn đến sự sụp đổ của Đông Ngô.[187]
Trong lịch sử thế giới, Trung Quốc là một đế quốc rộng lớn và thống nhất lâu dài với 400 năm trước đó của nhà Hán, sang thời đại Tam Quốc tuy chiến tranh liên miên nhưng đều hướng tới mục đích mạnh mẽ nhất là thống nhất đất nước, và điều này đã góp phần ảnh hưởng đến các nước láng giềng làNhật Bản,Triều Tiên vàViệt Nam.[188]
Quan hệ ngoại giao giữa 3 nước chủ yếu là liên minh Thục Hán–Đông Ngô chống Tào Ngụy, cũng đồng thời là 3 nước kiềm chế lẫn nhau. Liên minh này là kế sách được xây dựng bởi Gia Cát Lượng dựa trên chiến lượcLong Trung đối sách, trải qua ba giai đoạn: thành lập, phá vỡ và duy trì.[189] Khi Tào Tháo tiến quân về phía Nam đến Kinh Châu,Lỗ Túc đã thuyết phục Tôn Quyền thành lập liên minh với Lưu Bị, và khi gặp Lưu Bị ở Trường Bản,Đương Dương thì nói với Gia Cát Lượng rằng ông là bạn củaGia Cát Cẩn. Gia Cát Lượng nhận địnhGiang Đông không cách nào có thể một mình chống trảTrung Nguyên, Tôn Quyền sẽ không khuất phục trước Tào Tháo nên cho rằng Tôn–Lưu nhất định phải đoàn kết mới chống được Tào Tháo.[190] Chu Du cũng cho rằng quân Tào tuy số lượng lớn, nhưng binh mệt, tướng đa nghi, không cần e ngại. Cuối cùng thì liên minh này được thành lập và đánh bại Tào Tháo ởtrận Xích Bích, và đây chính là giai đoạn thành lập. Ở giai đoạn 2 tức phá vỡ: sau khi Lưu Bị chiếm Kinh Châu và Ích Châu, Tôn Quyền thừa cơQuan Vũ Bắc phạt Tương–Phàn, saiLã Mông đánh Kinh Châu, khiến cho liên minh tan vỡ.[191] Sau đó Tào Phi xưng đế, Tôn Quyền nguyện ý trở thành chư hầu của Tào Ngụy, được phong làm Ngô Vương, cũng bổ nhiệmTrần Hóa,Phùng Hi,Thẩm Hành phụ trách về ngoại giao với nước Ngụy, điều này khiến Tào Phi do dự trong các vấn đề quân sự. Sau đó Lưu Bị phạt Ngô, bị Lục Tốn đánh bại tạiDi Lăng, Tào Phi đến thời điểm này mới lấy cớ phát binh ba đường Nam chinh, nhưng đều bị Tôn Quyền xuôi theo Trường Giang chống cự và đẩy lui.[192] Cuối cùng là giai đoạn duy trì: Lưu Bị sau khi qua đời, Gia Cát Lượng lập tức saiĐặng Chi sang Ngô giảng hòa với Tôn Quyền, sau khi Tôn Quyền nghe lời khuyên của Đặng Chí thì quyết định cắt đứt mối quan hệ với Tào Ngụy, trở lại liên minh với Thục Hán, cửTrương Ôn đi sứ giảng hòa. Về sau Gia Cát Lượng lại pháiPhí Y,Trần Chấn sang Ngô duy trí giao hảo. Sau khi Tôn Quyền xưng đế, hai bên thậm chí còn thỏa thuận chia đều Trung Nguyên, tất cả đều thể hiện tinh thần "trị thực" của Gia Cát Lượng, mặc dù thua trận Di Lăng, mất Kinh Châu nhưng vẫn kết nối trở lại với Đông Ngô để giữ vững an toàn phía Đông, tập trung Bắc phạt để thực hiện chính nghĩa của Thục Hán là "phạt Ngụy phục Hán".[193]
Tam Quốc thiết lập mối liên hệ với các ngoại tộc để hoặc cùng nhau tấn công kẻ thù, hoặc tấn công và tiêu diệt để loại bỏ những rắc rối trong tương lai, hoặc để bổ sung dân số. Các dân tộcHung Nô,Tiên Ti,Yết,Khương,Đê dần dần tiến vàoTrung Nguyên, đến Tây Tấn thì cư trú ở Quan Trung, Lũng Hữu, Tịnh Châu cùng U Châu. PhíaĐông Bắc Trung Quốc thì có các nướcĐông Phù Dư,Cao Câu Ly,Ốc Trở,Ấp Lâu,Uế Mạch,Tam Hàn,Bách Tế.[188] Năm 204, chư hầu cát cứ Liêu ĐôngCông Tôn Khang suất quân công phá vương đô của Cao Câu Ly, khiếnSơn Thượng Vương phải dời đô về phía Đông tạiQuốc Nội Thành. Sau đó, ông liên hôn với nước Bách Tế, thành lập quận Đái Phương, về sau Bách Tế kiểm soát và lập quốc ở đây. Năm 246, Tào Ngụy pháiQuán Khâu Kiệm đem quân đánh bại Cao Câu Ly. Vào giai đoạn này, ở Nhật Bản có cổ quốcYamatai trỗi dậy trongthời kỳ Yayoi đã cử sứ thần đến cống nạp cho Tào Ngụy, và Ngụy Minh ĐếTào Duệ đã phong người đứng đầu Yamatai là nữ thủ lĩnhHimiko làm Thân Ngụy Oa Vương. Ở phía Bắc, kể từ triều đại Ngụy và Tấn, các nhóm dân tộc ở phía Bắc dãy núiThiên Sơn và đồng cỏ Mông Cổ chủ yếu bao gồmÔ Tôn,Kiên Côn,Sắc Lặc,Đinh Linh,Hô Yết, Hung Nô, Tiên Ti vàÔ Hoàn, sau thời Đông Hán thì Hung Nô được chia thànhBắc Hung Nô vàNam Hung Nô.[194] Năm 51, Nam Hung Nô phần lớn chuyển tới Tịnh Châu, sinh sống dọc theo 1 dảisông Phần, đến năm 188 thì xâm nhập Trung Nguyên dưới thời Thiền vuƯ Phu La thừa dịp Đông Hán loạn lạc, rồi đến năm 202 thì quy thuận Tào Tháo. Sau đó, Tào Tháo đem Nam Hung Nô chia thành 5 bộ là Tả, Hữu, Nam, Bắc, Trung, mỗi bộ lập một đơn vị chỉ huy và cử quan người Hán giám sát. Phía dân tộc Ô Hoàn thì tộc trưởngĐạp Đốn kết minh vớiViên Thiệu, được phong Thiền vu, đến năm 205, khi Tào Tháo đánh bại Viên Thượng thì Viên Thượng cùng anh là Viên Hi chạy trốn, được Đạp Đốn chứa chấp, sau đó Tào Tháo đem quân tinh nhuệ viễn chinh tới đánh Ô Hoàn, giết chiết Đạp Đốn ở núi Bạch Lang, hàng phục tộc này. Đối với tộc Tiên Ti thì vào thời Hán mạt được thống nhất bởiĐàn Thạch Hòe, nhiều lần xâm lấn Đông Hán, sau khi thủ lĩnh này chết thì tộc Tiên Ti chia thành 3 phần Đông, Tây và Trung bộ. Tây bộ đượcKha Bỉ Năng tổ chức lại và xâm lấn Tào Ngụy hai lần, đồng thời đáp trả cuộc tấn công Ngụy của Gia Cát Lượng, đến năm 235 thì bị Thứ sử U ChâuVương Hùng của Tào Ngụy sai người ám sát, làm sụp đổ phân bộ này.[194]
Ở phía Tây, ngườiTây Khương bắt đầu di chuyển đến Trung Nguyên vào thời Tam Quốc thừa cơ hỗn loạn, phân bố ở các khu vực miền núimiền Trung Trung Quốc. Khi đó, người Khương ởÂm Bình và Vũ Đô lần lượt quy phục Tào Ngụy và Thục Hán. Khi chiến tranh Thục – Ngụy bùng phát, cả 2 nước đều chiêu mộ người Khương vào quân ngũ và tham chiến.[195] Đối với bộ tộcngười Đê, vào cuối thời Đông Hán, Đê Vương nước HưngA Quý, Đê VươngCừu TrìDương Thiên Vạn đã lãnh đạo các bộ tộc của họ, song sau đó bị Tào Tháo tiêu diệt. Tào Tháo sợ rằng Lưu Bị sẽ chiếm Vũ Đô rồi tiến vàoQuan Trung nên đã điều hơn 5 vặn quân tớiPhù Phong,Thiên Thủy, vừa phòng thủ vừa quản lý người Đê ở Vũ Đô. Vào thời điểm này, phíaTây Vực có các nướcThiện Thiện,Cao Xương,Yên Kỳ,Quy Từ,Vu Điền, Tào Phi đã điều quan viên tới quản lý khu vực này, tăng cường mối liên hệ giao hảo cùng các nước Tây Vực, tuy nhiên sức ảnh hưởng không lớn. Năm 229, Ngụy Minh ĐếTào Duệ phong cho thủ lĩnhĐại Nguyệt Thị là Vương Ba làm Đại Nguyệt Thị Vương.[195] Ở phía Tây Nam Tam Quốc, Thừa tướng Thục Hán Gia Cát Lượng dẫn quân dẹp loạn Nam Trung năm 225, thu phục tộc trưởng Nam Man làMạnh Hoạch, thiết lập chức quan của Thục Hán cai trị khu vực. Về sau tuy có phát sinh nổi loạn làm phản, nhưng đều không lớn. Trong thời kỳ này, có ba bộ lạc man di lớn ở phía Nam, gồm bộ phận phân bố ở quận Ba, Giang Lăng và Hoài Hà gọi làLẫm Quân Man; bộ phận phân bố ở Vũ Lăng, Trường Sa và xung quanh vùng sông nước gọi làBàn Hồ Man hoặcngười Hề; và bộ phận phân bố ởLãng Trung gọi làBản Thuẫn Man hoặc người Tung. Trong trận Di Lăng, Thục Hán cũng cửMã Lương đi liên lạc với Bàn Hồ Man ở Vũ Lăng để chống lại Đông Ngô.[195]
Trong đất Đông Ngô có tộcSơn Việt ở Nam Trường Giang, nổi tiếng có tinh thần thượng võ, sống ở vùng đất được tuyên bố chủ quyền bởi Đông Ngô nhưng chưa thực sự kiểm soát. Họ sống tự cung tự cấp, có liên hệ nhất định với Tào Ngụy, sau đó khi nước Ngô được lập bởiTôn Quyền thì phát động chiến dịch chinh phạt Sơn Việt, sau nhiều trận chiến với sự chống trả quyết liệt thì cuối cùng đã thôn tính được tộc này vào năm 234 bởi chiến thuật khai hoang bao vây núi trong 3 năm củaGia Cát Khác, đưa số lượng lớn người Sơn Việt vào quân Ngô.[196] Ở khu vựcLĩnh Nam có nhữngngười Lý cư trú tại Quảng Châu, Giao Châu và phía Nam Ích Châu của Thục Hán đều theo Đông Ngô. Ở phía hải ngoại thì Tôn Quyền quan tâm và triển khai chính sách phát triển hàng hải, cử sứ giảChu Ứng vàKhang Thái tới đảo Di Châu – có thể làĐài Loan hoặcquần đảo Nansei ngày nay, vàĐản Châu để bổ sung dân số, đến Liêu Đông,bán đảo Triều Tiên,Lâm Ấp – nay là miền Nam Việt Nam,Phù Nam – nay làCampuchia, và quần đảoNam Dương, tất cả đều mở rộng ảnh hưởng ở nước ngoài của Đông Ngô. Trong thời kỳ này, các thương nhânĐế quốc La Mã và sứ thần Lâm Ấp cũng từng tới kinh đô Kiến Nghiệp của nhà Đông Ngô.[196]
Mô phỏng xe bò, ngựa gỗ có tên là "mộc ngưu lưu mã" vận chuyển quân nhu nước Thục được sáng chế bởi Gia Cát Lượng.
Hầu hết hệ thống quân sự của Tam Quốc đều tuân theo hệ thống nhà Hán, nhưng có một số thay đổi lớn, dẫn đến sự phát triển của nhiều tổ chức và bộ phận. Về tiêu chuẩn và tuyển binh thì Tam Quốc dùngthế binh chế, và đây là một thay đổi quan trọng so với chế độ mộ lính, trưng binh của nhà Đông Hán trước đó, theo đó khi một người trở thànhquân nhân thì mang ý nghĩa cả đời phục vụquân đội, cả gia đình sẽ rút khỏi đăng ký thường dân và chuyển sang đăng ký quân nhân, chế độ này dần dần thay thế hệ thống cũ, duy trì nhiều lực lượng chiến đấu ổn định.[197] Quân đội chia thành nội quân và ngoại quân, đi kèm thiết chế Đô đốc, theo đó nội quân hoặc trung quân chịu trách nhiệm về an ninh công cộng và phòng thủ nội bộ trong nước, ngoại quân chịu trách nhiệm bảo vệ biên giới và quân sự các địa điểm quan trọng, có thể tham gia vào công tác đồn điền, canh tác để phục vụ chính mình mà không chịu sự kiểm soát của nhau. Trung quân được lãnh đạo bởi trung hộ quân, trung lĩnh quân, ngoài việc nắm vững trung quân thì còn chịu trách nhiệm tuyển chọn tướng lĩnh quân đội các cấp. Từ khi xuất hiện chức vụ Đô đốc trung ngoại chư quân sự lãnh đạo trung quân lẫn ngoại quân thì đây trở thành chức vụ trọng yếu, là quyền thần hàng đầu của triều đình.[o] Tào Ngụy chia quân thành nội quân, ngoại quân và châu quận quân – tức quân địa phương; trong khi đó Thục Hán cùng Tôn Ngô chia ngoại quân thành 5 quân gồm tiền, trung, hậu, tả, hữu quân.[197] Tam Quốc lập chiến khu theo thiết chế Đô đốc quản lý quân sự ở châu quận có vị trí đặc biệt, có nơi có thể thêm Đô đốc chư châu quân sự, có sự hài hòa giữa hành chính và quân sự. Chẳng hạn như, Tào Ngụy thiết lập Đô đốc Ung Châu, Dương Châu; Thục Hán có Đô đốc Hán Trung, Vĩnh An, Lai Hàng. Tôn Ngô cũng lập Đô đốc Tây Lăng, Giang Lăng, Ba Khâu, Giao Châu cùng Quảng Châu. Giai đoạn này có thuật ngữ "bộ khúc", ban đầu là tên gọi tổ chức quân sự của nhà Hán, sau dùng để phiếm chỉ quân đội tư nhân. Ngoài ra, phía Đông Ngô thực hành chế độ lãnh binh thừa kế, hợp pháp hóa mối quan hệ thế hệ giữa tướng lĩnh và binh lính.[197]
Về đặc điểm quân đội của Tam Quốc, quân Ngụy chủ yếu được chia thànhbộ binh,kỵ binh vàthủy quân, ngoài ra còn có các đội quân tinh nhuệ như Hổ Báo kỵ và Ô Hoàn kỵ. Thời điểm bấy giờ còn ítbàn đạp, kỵ binh trở nên quý giá. Trong giai đoạn đầu, những người lính được chọn dựa vào việc tuyển mộ, nhập ngũ, ngoài ra bắt giữ những người dân tộc thiểu số làm lính. Giai đoạn sau, hệ thống quân sự mỗi nước dần hình thành và thế binh chế trở thành phương thức tập hợp quân chủ yếu. Để ổn định nguồn binh lính, Tào Ngụy thực hiện nghiêm khắc phân chia quân hộ và dân hộ, ngoại trừ con trai đi lính nhiều đời, vợ và con gái của quân hộ cũng chỉ kết hôn với quân hộ để đảm bảo sinh sản.[198]
Quân Ngô lấy thủy binh làm chủ, bộ binh xếp thứ 2. Lực lượng thủy quân của Đông Ngô đã phát triển tốt, với các căn cứ ở Nhu Tu – nay là phía Đông Nam huyện Sào củaAn Huy, căn cứ Tây Lăng – nay làNghi Xương củaHồ Bắc, và một xưởng đóng tàu ở Hầu Quan – nay làMân Hầu,Phúc Kiến.[199] Các chiến thuyền lớn nhất được đóng và đặt tên "Trường An", "Phi Vân" và "Cái Hải", đều có 5 tầng và có thể chở 3.000 binh lính. Năm 272, Tấn Vũ Đề trong chiến lược phạt Ngô thống nhất đất nước cũng phong tướngVương Tuấn làm Thứ sử Ích Châu, bí mật lệnh cho ông đóng chiến thuyền ởTứ Xuyên để xuôi Trường Giang tấn công Đông Ngô, trong đó chiến thuyền lớn nhất được chế tạo có thể chở hơn 2.000 người, và đủ dài lẫn rộng để có thể cưỡi ngựa trên tàu.[200] Đội quân tinh nhuệ của Đông Ngô bao gồm chiến xa Hổ sĩ, quân Đan Dương thanh cân và nghĩa sĩ Giao Châu, bên cạnh đó thu thập đội quân dân tộc thiểu số như binh lính Sơn Việt, man binh, di binh. Do môi trường chính trị xã hội tương đối đặc biệt, ngoài hệ thống quân sựthế binh chế, Đông Ngô còn có hệ thống lãnh đạo cha truyền con nối. Đội quân do mỗi vị tướng lãnh đạo được coi như quân riêng biệt, làbộ khúc của mình, ngoài việc tuân lệnh của trung ương để tham chiến, quân đội còn có các nhiệm vụ khác như công việc đồng áng, đồn điền phục vụ tướng chỉ huy. Sau khi tướng quân qua đời, quân đội phải tiếp tục phục tùng những người kế vị như con trai hoặc anh, em trai của tướng quân.[201]
Còn quân Thục lấy bộ binh làm chủ, kỵ binh xếp thứ 2. Quân đội cũng có biên chế binh sĩ là người dân tộc thiểu số, chủ yếu là binh người Tung, người Thanh Khương, lão binh, và nổi danh nhất làVô Đương phi quân.[202] Về vũ khí và trang bị, nhà Thục Hán đã phát triển hơn so với nhà Tần và nhà Hán. Về nguồn lực quân sự, Thục Hán thực hiện thế binh chế, bởi dân số ít hơn nhiều so với hai quốc gia còn lại, Thục cũng thực hiện hệ thống nghĩa vụ quân sự để bổ sung nguồn lực quân sự.[203] Gia Cát Lượng phát minhđội hình chiến thuật Bát Trận Đồ để lập doanh và luyện binh. Về nguồn tiếp tế trang thiết bị, lương thảo và vật dụng quân đội, bò gỗ, ngựa gỗ là các phương tiện được thiết kế để thuận tiện cho việc vận chuyển trên núi. Ông cũng chế tạo vũ khí hiệu quả cao lànỏ thuộc loạiliên nỗ với mười mũi tên có thể bắn ra cùng lúc và sức sát thương lớn, gọi là "liên nỗ sĩ".[204]
Tranh vẽ người dân Tào Ngụy, liên hệ tớiVương Tường, một trong Nhị thập tứ hiếu.
Sauloạn Khăn Vàng,thiên tai, đói kém xảy ra ở Trung Nguyên, nạn ăn thịt người xuất hiện. Sau khi Đổng Trác lên nắm quyền, ông cho phép quân lính của mình cưỡng hiếp phụ nữ và cướp đoạt tài sản.[205] Đối mặt với uy hiếp chiến sự từ liên minh Quan Đông, hàng triệu người từLạc Dương đã buộc phải chuyển đếnTrường An, thậm chí còn đốt cháy các cung điện, đền thờ, miếu mạo và dinh thự của triều đình, không có người sống sót trong vòng 200 dặm quanh Lạc Dương.[206] Khi Tào Tháo chinh phục Từ Châu, ông ta đã giết hàng trăm ngàn đàn ông và phụ nữ, được miêu tả là "giết sạch gà chó,sông Tứ không chảy được".[207] Lúc bấy giờ,Lý Thôi chiếm đóngQuan Trung, "Tam Phủ" quanh kinh đô vẫn còn hàng trăm nghìn hộ gia đình, nhưng Lý Thôi đã đưa quân đến cướp bóc, cộng với nạn đói, người dân giết hại lẫn nhau trong 2 năm.Lưu Yên,Lưu Chương ở Ích Châu vàLưu Biểu ở Kinh Châu đã đàn áp các cuộc nổi loạn, ở Dương Châu thì dân số giảm do các cuộc chiến củaTôn Sách và cát cứ địa phương khác.[208] Lúc bấy giờ, dân chúng di chuyển theo ba hướng: thứ nhất là từ Quan Trung đến Lương Châu ở phía Tây, hoặc đến Ích Châu ở phía Nam và đến Kinh Châu dọc theoHán Thủy, mỗi nơi có khoảng 10 vạn hộ gia đình.[209] Thứ hai là di chuyển từ Trung Nguyên về phía Đông Bắc đến Ký Châu hoặc U Châu, rồi đến Liêu Đông. Người Tiên Ti và Ô Hoản cũng lớn mạnh hơn nhờ làn sóng tị nạn này. Thứ ba và lớn nhất là cuộc di cư từ Trung Nguyên đến Bành Thành, Từ Châu, rồi xuống phía Nam đến vùng Giang Nam. Vào thời điểm đó, nhiều hiền sĩ, đại phu từ khắp nơi chạy đến phía Nam sông Dương Tử, chẳng hạn nhưChu Du,Lỗ Túc,Gia Cát Cẩn,Lã Mông,Trương Chiêu,Từ Thịnh, không chỉ tới 1 mình mà còn mang theo danh gia vọng tộc tới vùng đất này, tạo nên nguồn lực để họ Tôn thu hút về dưới trướng, và là nền tảng lập quốc Đông Ngô ở Giang Đông.[210]
Từ khi cục diện Tam Quốc dần hình thành, người dân buộc phải di cư vì chiến tranh hoặc sự ép buộc của kẻ thống trị. Khi Tào Tháo tấn công và đánh tanTrương Lỗ, một số cư dân của Hán Trung ở phía Đông Tứ Xuyên đã chuyển đến Quan Trung.[211] Sau khi Tào Phi định đô ở Lạc Dương, ông đã chuyển 5 vạn hộ dân ở Ký Châu đếnHà Nam, rồi đến khi Ngụy diệt Thục, 3 vạn hộ được chuyển từ Thục đến Lạc Dương và Quan Trung. Với nhà Thục Hán, trong quá trình chiếm lĩnh Ích Châu thì Lưu Bị nhiều lần đưa dân chạy nạn về bình nguyên Thành Đô, trong khi đó Thừa tướng Gia Cát Lượng trong lần Bắc phạt thứ nhất đã đem người dân từ Lũng Tây lên Hán Trung.[212] Về phía Đông Ngô, khi Tôn Quyền đánh bại Thái thú Giang HạHoàng Tổ thì đã bắt được hàng vạn đàn ông và phụ nữ. Sau khi lập quốc, để tăng dân số, ông đã bình định Sơn Việt và sử dụng chiến thuật "kẻ yếu tăng hộ, kẻ mạnh dựng binh", ngoài ra quấy rối Hoài Nam để giành lấy dân số.[213]
Từ cuối Đông Hán đến khi tái thống nhất đất nước vào thời Tây Tấn, tuy đã trải qua 125 năm nhưng dân số chỉ bằng 35,3% dân số đỉnh cao của Đông Hán. Và sau đó làNgũ Hồ thập lục quốc rồiNam–Bắc triều, số dân vẫn không thể gượng dậy, mãi cho đến thờiTùy Văn Đế thì mới dần phục hồi. Trong thời Tam Quốc, dân số do các nước khống chế bao gồm lại hộ – tức gia đình thường dân, binh hộ – tức gia đình quân nhân, và đồn điền hộ – tức loại thiết chếđồn điền chế kết hợp quân sự và nông nghiệp biên cương do Tào Tháo ban hành từ đầu. Phía Thục Hán là nước ít dân nhất, mặc dù chỉ khoảng 90 vạn dân, nhưng có tới hơn 10 vạn quân. Nhìn chung thì số hộ nông dân đông đảo có vai trò quyết định đối với sự phục hồi và phát triển của nền kinh tế xã hội lúc bấy giờ.[213]
Năm thống nhất thiên hạ, 15 kể từ năm thành lập Tây Tấn
282
3.770.000
22.620.000
Sau khi thống nhất thiên hạ, và đây cũng là năm có số dân đông nhất lịch sử nhà Tấn
Lưu ý: Thống kê hộ khẩu và dân số Đông Hán, Tây Tấn lấy từHậu Hán thư,Tấn thư. Dân số Tam Quốc lấy từ "Thông điển" quyển 7, "Thực hóa", quyển 7, "Lịch đại thịnh suy hộ khẩu". Dữ liệu so sánh tương đối và số hộ gia đình thực tế có cao hơn.[215] Điều này là do trong các triều đại Ngụy, Tấn,Nam – Bắc triều có dữ liệu hộ khẩu chưa rõ hoặc không được đưa vào thống kê do các yếu tố như bộ khúc quân, quân hộ, hào tộc môn khách hoặc chiến loạn.[211]
Vào cuối thời Đông Hán, do thiên tai và chiến tranh, xã hội bị hủy hoại, nền kinh tế sa sút và một lượng lớn ruộng đất bị bỏ hoang. Một số hào cường vọng tộc đã lãnh đạo các thị tộc của họ xây dựng kiến trúcỔ Bảo – hệ thống nhà ở kèm theo các công trình có thể sử dụng trong chiến tranh như tường phòng thủ, kho lương thực, binh khí để tự vệ, tiến hành hoạt động sản xuất xung quanh căn nhà trung tâm này, và hình thức này dần dần trở thành một hệ thốngtrang viên tự cung tự cấp.[216] Cả hệ thống Ổ Bảo và trang viên đều ảnh hưởng đến mô hình kinh tế của các triều đại thời kỳNgụy–Tấn–Nam–Bắc triều. Do sự sụp đổ của nhà Đông Hán, những đồng tiền đã cũ không được đúc lại và một lượng lớn tiền tư nhân đã xuất hiện. Sau khi Tam Quốc thành lập, tiền đồng mới được phát hành chưa thể lưu hành rộng rãi, vì vậy đa phần đành phải sử dụng vải vóc cùng các đồ vật có thật khác làm tiền tệ chính.[216]
Trong Tam Quốc thì Tào Ngụy có dân số đông nhất và diện tích khai hoang rộng nhất, đây chính là nguyên nhân khiến Tào Ngụy hùng mạnh nhất Tam Quốc lúc bấy giờ. Tào Ngụy sử dụng chính sách đồn điền chế, tổ chức cho các lưu dân tham gia canh tác nông nghiệp, lập lại một phần của trật tự xã hội và tăng cường sức mạnh của đất nước.[217] Một bằng chứng khác cho thấy Tào Ngụy rất coi trọng nông nghiệp là công trình giữ nước vĩ đại của họ, quy mô và số lượng nhiều nhất Tam Quốc. Chẳng hạn như Tào Ngụy xây dựng các kênh và hồ chứa ở khu vựcQuan Trung đã nhất cử biến đổi hơn 3.000ha đất nhiễm mặn, góp phần gia tăng lớn cho quốc khố. Một ví dụ khác là các dự án thủy lợi của Tào Ngụy ở Hà Nam, kết quả là sản lượng ngũ cốc tăng gấp bội, tuy nhiên "Tam quốc thực hóa chí" cũng chỉ ra rằng nhiều dự án thủy lợi này thiếu kế hoạch và chỉ có thể đạt được kết quả ngắn hạn.[218] Tào Ngụy xây dựng xưởng thủ công lớn để phát triển sản xuấtthủ công mỹ nghệ,Nghiệp,Lạc Dương và các thành phố thương mại khác đã phát triển nền kinh tế thương mại và giao thương với nước ngoài. Ngoài ra, các ngành đóng thuyền,gốm sứ, dệt lụa,làm muối cũng rất phát triển. Điều đáng chú ý là Tào Ngụy đã không thể thoát khỏi mô hình kinh tế giao dịch bằng vật thật, một số nỗ lực cải cách tiền tệ đều thất bại, điều này có thể liên quan đến việc thiếu các mỏ đồng quy mô lớn trong nước làm cơ sở.[219]
Đĩa vẽ tranh quý tộc được khai quật ở mộ của Đại Đô đốc Đông NgôChu Nhiên.
Về phía Thục Hán thì có đất đai màu mỡ, sản vật phong phú, chiến tranh những năm cuối đời Đông Hán ít hơn so với Trung Nguyên. Sau khi Lưu Bị vào Thục, vùng Ba Thục tài chính hỗn loạn,Lưu Ba đề xuất đúc "trực bách tiền" mệnh giá 100 mỗi đồng, điều hoà giá trị, dùng thư lại làm quan kiểm soát và giải quyết được khó khăn.[220] Trong đất Thục, đồngngũ thù và trực bách tiền đều được sử dụng cùng nhau, chúng được đúc bởi huyệnKiền Vi, và đồng tiền này không chỉ lưu hành một nơi mà còn tham gia vào thương mại trong ngoài đất Thục suốt thời Tam Quốc, khiến cho nước Ngụy cũng tràn vào lưu hành với số lượng lớn. Về nông nghiệp thì Gia Cát Lượng cử người cải tạo, chăm sócĐô Giang Yển để đảm bảo tưới tiêu trồng trọt. Về thủ công nghiệp thì đất Thục phát triển nhất là muối, sắt vàthổ cẩm.[221] "Bác vật chí" củaTrương Hoa đã đề cập rằng Gia Cát Lượng đã phát triển muối Thục và sử dụngkhí thiên nhiên để tăng đáng kể giá trị sản lượng của muối nước này; còn "Thục đô phú" củaTả Tư đề cập rằng Thục có các trung tâm, cửa hàng mua sắm, trong đó nhà cửa được kiến thiết khéo léo, hàng trăm phòng ngăn cách nhau, các máy móc nông nghiệp phối hợp hài hòa.[222] Vì vậygấm nhà Thục có thể xuất khẩu sang nước Ngô và Ngụy, Gia Cát Lượng cũng tin rằng gấm vóc nhà Thục là nguyên liệu quan trọng để hỗ trợ đất nước. Ở Nam Trung,vàng,bạc,sắt,sơn mài,trâu cày,ngựa chiến và các cống phẩm khác đã cung cấp nguồn quân sự cho Thục và làm cho đất nước trở nên giàu có. Khi nhà Thục Hán mất, trong phủ còn hai ngàn cân vàng bạc. Kinh đô Thành Đô cũng là một trong những thành phố thương mại lớn nhất vào thời điểm đó, "Thục đô phú" đề cập rằng thành phố là nơi sở hội thương nghiệp, nơi gặp gỡ hàng vạn thương nhân, có hàng trăm dặm đường hầm và hàng ngàn cửa hàng, "của cải chất thành núi, tinh tú sinh sôi nảy nở".[223]
Thổ cẩm "Ngũ tinh" được sản xuất bởi Thục Hán.
Đối với Đông Ngô ở phía Nam sông Dương Tử có bước khởi đầu kinh tế – xã hội tương đối muộn, trong thời Tam Quốc vẫn là nơi dân cư thưa thớt.[224] Tuy nhiên, do ở đây không có chiến tranh, một số lượng lớn người dân ở phía Bắc đã di cư tới, mang theo công nghệ sản xuất và lao động tiên tiến. Sau khi Tôn Quyền lên ngôi, Ngô thiết lập đồn điền chế, thực hiện hệ thống canh tác, đưa sản xuất nông nghiệp và kinh tế xã hội ở khu vực Giang Nam phát triển. Về công nghiệp dệt may, Giang Nam nổi tiếng về sản xuấtvải lanh vàvải thô ở quận Dự Chương – nay làNam Xương,Giang Tây, danh tiếng vang xa hàng ngàn dặm. VùngTam Ngô sản xuất tơ tằm loại "bát tằm", chất lượng lụa được sản xuất ở Chư Kỵ và Vĩnh An rất cao.[225] Ngành luyện và đúc phát triển nhất ở Vũ Xương – nay làNgạc Châu,Hồ Bắc, lấy nguồn từ các mỏ đồng được khai thác để chế tạo vũ khí. Do nằm ở phía Nam Trường Giang và giáp biển nên nước Ngô khá phát triển về đóng tàu và làm muối, quan lại được đặt ởHải Diêm – nay thuộcChiết Giang, và Sa Trung – nay làThường Thục,Giang Tô để quản lý việc sản xuất muối ở hai nơi này. Đông Ngô lập chức Điển thuyền Giáo ủy quản lý đóng thuyền ở quận Kiến An – nay làPhúc Châu,Phúc Kiến, tàu chiến tham trận, tàu thường hoạt động trên biền và đã đếnBiển Đông ở phía Nam cùngLiêu Đông ở phía Bắc.[226] Thương mại hàng hải Đông Ngô phát triển mạnh mẽ, các thành phố thương mại của chủ yếu là Kiến Nghiệp – nay làNam Kinh,Giang Tô, quậnNgô – nay làTô Châu, Giang Tô, vàPhiên Ngung – nay làQuảng Châu,Quảng Đông, trong đó Phiên Ngung chủ yếu hoạt động ngoại thương.[227]
Trong thời kỳ nhà Hán và nhà Tấn, tư tưởng học thuật đã trải qua những thay đổi mạnh mẽ, chủ yếu liên quan đến biến chuyển trong tư duy truyền thống và đấu tranh chính trị, cái trước chiếm đa số.[228] Từ thiên về giao du, trọng phẩm giá chuyển sang tuân theo trách nhiệm, danh xứng với thực, thiên vềThân Bất Hại,Hàn Phi; vì hư danh, đạo đức giả mà phản lại tự nhiên, thẳng thắn, quy vềLão Tử,Trang Tử. Do khủng hoảng chính trị vào cuối thời Đông Hán, tình hình tư tưởng trở nên hỗn loạn. Tào Tháo và Gia Cát Lượng đều áp dụng ý tưởng của nhữngdanh gia hoặc Pháp gia để lập lại trật tự xã hội.[229] Trong đó Tào Tháo áp dụng chính sách có thưởng tất phạt, chủ trương pháp trị, đưa ra quan điểm có tài ắt dùng, phá bỏ tiêu chuẩn gia thế, danh giáo. Gia Cát Lượng cũng ủng hộ quan niệm pháp trị, sau khi vào Thục, ông đã cải tiến hệ thống pháp luật và thực thi pháp luật một cách công bằng, đưa ra quan điểm trọng tâm trị quốc là trọng dụng nhân tài, và bổ nhiệm người thích hợp.[229] Ông cũng rất coi trọng quân luật, chẳng hạn như trongtrận Nhai Đình,Mã Tắc bị chém đầu vì vi phạm quân lệnh, đồng thời xin tự giáng chức xuống 3 bậc. Tư tưởng về danh pháp cuối đời Hán đầu Ngụy đã tạo cơ sở cho trào lưu tư tưởngHuyền học thời Ngụy–Tấn, khiến các danh nhân chuyển trọng tâm từ vấn đề cụ thể của danh pháp sang suy đoán trừu tượng dựa trên cơ sở Huyền học.[230]
Kinh điển Nho gia củaKhổng Tử có rất nhiều lời chú thích của người đời sau, trong đó những lời chú giải củaTrịnh Huyền vào cuối thời Đông Hán là có giá trị nhất.[231] Bên cạnh đó, tập đại thànhKinh học nghiên cứu của Trịnh Huyền có ý nghĩa lớn cho sự phát triển của văn hoá Trung Quốc. Tuy nhiên, vào thời Ngụy–Tấn,Vương Túc kế thừa sự nghiên cứu của cha mình làVương Lãng và bình luận về kinh điển, quan điểm của ông về kinh điển cũng khác với Trịnh Huyền, nên tạo ra hai trường phái Trịnh – Vương đối kháng nhau.[231] Sau khi nhà Tây Tấn soán ngôi Ngụy, Tấn Vũ Đế là cháu ngoại của Vương Túc đã phế bỏ trường phái của Trịnh Huyền, xác lập trường phái của ông ngoại mình làm chính thức, giữ vị trí chủ đạo một thời gian. Tuy nhiên, kinh điển Nho gia đã rơi vào tình trạng cứng nhắc của chương và câu từ, ngày càng không đáp ứng được nhu cầu của thực tế, một số học giả bắt đầu quay trở lại văn hóa truyền thống và nghiên cứu Đạo gia, khiến cho Huyền học ra đời.[232]
Huyền học là tư tưởng nổi bật nhất thời Ngụy–Tấn–Nam–Bắc triều, lấy Lão Tử, Trang Tử vàChu Dịch là đối tượng nghiên cứu chính, gọi chung là Tam huyền. Các nhà Huyền học thích nói về siêu hình học chứ không nói về những điều thông thường, đó gọi làthanh đàm.[233] Vào những năm Chính Thủy cuối triều đại Tào Ngụy, các học giả nổi tiếngHà Yến vàVương Bật đã nói về Lão Tử và Chu Dịch, Vương Bật đã chú thích Lão Tử và giải thích Chu Dịch bằng tư tưởng của Lão Tử, từ đó mở ra cánh cửa Huyền học.[234] Chủ trương vạn vật từ hư không sinh ra, lấy hư không – nguyên lý của Đạo – làm nền tảng, tồn tại – hình tướng – từ hư vô sinh ra, bên cạnh đó có ý kiến cho rằngLễ giáo, hoặc Minh giáo, cũng đến từ tự nhiên, và mối quan hệ giữa Lễ giáo và Đạo là mối quan hệ giữa con và mẹ.[235] Cuối Ngụy thì nhà Tư Mã đã quyền khuynh thiên hạ, bè cánh đấu đá, ý đồ soán ngôi Ngụy đã lộ rõ khiến cho một số học giả không muốn hợp lực với nhà Tư Mã, và cũng bởi vì không thể thay đổi cục diện, họ muốn tìm đường thoát khỏi thế giới với quan điểm ủng hộ tính xác thực tự nhiên của tư tưởng Lão Tử và Trang Tử, đồng thời coi thường đạo đức giả của nhà Tư Mã trong việc kiềm chế thiên hạ bằngNho giáo.[236] Được đại diện bởiNguyễn Tịch,Kê Khang,Trúc lâm thất hiền đã chuyển trọng tâm từ lý thuyết hệ tư tưởng sang các vấn đề cuộc sống, phê phán thực tại xã hội. Lúc bấy giờ thì nhà Tư Mã chủ trương lễ giáo, Kê Khang cho rằng hãy để lễ giáo theo tự nhiên, Nguyễn Tịch và những người khác tin rằng các nghi lễ Nho giáo đã triệt tiêu tính xác thực của tự nhiên và nhấn mạnh "tâm và thiện ngộ", trở về với bản chất con người chân chất, trong sáng.[237] Các học giả này không theo lễ tục, hành xử phóng khoáng và sinh sống nơi hoang dã, đã từ chối phục vụ nhà Tư Mã. Sau khi Kê Khang bị giết, Huyền học Trúc lâm rơi vào im lặng. Sau cái chết của Tấn Vũ Đế, bước sang thời kỳTấn Huệ Đế vàLoạn Bát Vương, xã hội hỗn loạn, cục diện chính trị trở nên hắc ám và Huyền học hồi sinh.[238]
Ở Thục Hán thì nước này kế thừa Nho giáo của Đông Hán, trong thời kỳ Lưu Thiện của Thục Hán thì Gia Cát Lượng đã tấu trình kiến nghị phongCam phu nhân làm Hoàng hậu của Lưu Bị, và việc này được thực hiện theo hệ thống lễ nghi Nho giáo.[239] Cả Lưu Bị và Gia Cát Lượng tôn trọng Nho giáo và Nho sĩ ở đất Thục,[240]Đỗ Vi,Chu Quần,Đỗ Quỳnh,Mạnh Quang và các nhân tài khác được phong làm quan, hoặc làm các chức vụ giáo dục như Nho lâm Giáo úy, Điển học Giáo úy, Khuyến học tòng sự, có người được phong làm Thái tử gia lệnh, Thái tử phó, Thái tử thứ tử.[241] Tư tưởng chỉ đạo chính trị của Thục Hán cũng là Nho giáo như Đông Hán. Đối với sự ngưỡng mộ Pháp gia của Gia Cát Lượng, ông không từ bỏ "đức chính" – tức chính trị đạo đức giúp ích cho dân, Nho giáo đi kèm "hình pháp", nhưng lấy đức chính làm lý tưởng cao nhất.[242]
Tào Tháo là một nhà cải cách đầy cá tính và kiệt xuất, hai con traiTào Phi vàTào Thực cũng đều là nhà thơ kiệt xuất, văn chương thể hiện cá tính, lần đầu tiên giành được địa vị độc lập trong thời Tam Quốc.[232] Trong văn học thời kỳ này, văn học Tào Ngụy thịnh vượng nhất, được chia thànhvăn học Kiến An sơ kỳ vàvăn học Chính Thủy hậu kỳ, trong đó văn học Kiến An phản đối lối thơ nhu nhược, đời sau gọi là "phong cốt Kiến An" hay "phong cốt Hán Ngụy".[243] Điều này là do kể từ khi Tào Tháo và những người khác yêu thích văn học, các văn sĩ từ khắp nơi trong thiên hạ bị thu hút, và các đại diện nổi tiếng nhất của văn học Kiến An là Tam Tào – ba cha con nhà họ Tào,Kiến An thất tử, ngoài ra còn có các văn nhân khác nhưHàm Đan Thuần,Thái Diễm,Bà Khâm,Lộ Túy,Đinh Nghi,Dương Tu,Tuân Vĩ.[244] Tào Tháo có khí chất trầm hùng và phóng khoáng, phong cách giản dị, ảm đảm với những bài thơ "Đoản ca hành", "Bộ xuất hạ môn hành", "Nhượng huyền tự minh bản chí lệnh".[245] Tào Phi và Tào Thực đều là những người tài năng, trong đó Tào Phi đã viết bài phê bình văn học "Điển luận",[246] dẫn đến sự phát triển văn học một cách tự giác, ngoài ra, bản thân ông cũng tham gia sáng tác văn học và giỏi làm thơ thất ngôn, do đó cũng thuộc Tam Tào.[247] Còn Tào Thực có tính khí lãng mạn và là tác giả của "Lạc thần phú", "Thơ bảy bước" cùng nhiều tác phẩm khác. Kiến An thất tử, Thái Diễm, Dương Tu và các văn sĩ khác quan tâm đến thực tế và đối mặt với cuộc sống, các tác phẩm của họ phản ánh những thay đổi xã hội và sự đau khổ của người dân kể từ cuối thời nhà Hán, chẳng hạn như "Hồ gia thập bát phách" của Thái Diễm.[248]
Trong thời kỳ văn học Chính Thủy, bởi vì tình hình chính trị được kiểm soát bởi nhà Tư Mã sau khi Tư Mã Ý đánh bại Tào Sảng và thế lực Hoàng tộc họ Tào trong sự biến lăng Cao Bình, văn học bị áp bức và rất khó để đối mặt trực tiếp với thực tế, các văn nhân nổi tiếng gồmTrúc lâm thất hiền dẫn đầu bởiNguyễn Tịch,Kê Khang, bên cạnh đó làHà Yến,Hạ Hầu Huyền,Vương Bật cùng các Chính Thủy danh sĩ khác.[249]Tư Mã Sư vàTư Mã Chiêu đã áp dụng chính sách gây áp lực mạnh đối với phe đối lập, khiến hầu hết các nhà văn Chính Thủy sợ hãi không dám làm gì, quay sang đàm luận Lão–Trang, lập ra Huyền học.[250] Đối với hiện thực xã hội, các văn sĩ không kiên trì theo đuổi và cố chấp như văn học Kiến An, có thái độ thờ ơ hơn nhiều. Tuy nhiên, một số nhà văn như Kê Khang, Nguyễn Tịch với tác phẩm "Vịnh hoài thi" vẫn kế thừa phong cốt Kiến An, dám đối mặt với chế độ họ Tư Mã, và văn học của họ cũng có những đặc điểm riêng biệt.[251] "Văn tâm điêu long" củaLưu Hiệp Nam triều đánh giá rằng Chính Thủy theo Đạo gia, thơ tạp và "tiên tâm" – tức hướng về cõi thần tiên, các đệ tử của Hà Yến nông cạn, tuy nhiên phong cách của Kê Khang thì trong sạch và cao quý, Nguyễn Tịch thì sâu xa và là 2 đại biểu của văn nhân Chính Thủy.[252]
Về phía Đông Ngô có các văn nhân làTrương Hoành,Tiết Tống,Hoa Hạch,Vi Chiêu. Trương Hoành là Trưởng sử của Tôn Quyền, có mối quan hệ thân thiện vớiKhổng Dung vàTrần Lâm của Kiến An thất tử; Tiết Tống là một nhà Nho nổi tiếng ở Giang Đông, và ông là thầy của Thái tử Đông Ngô; Hoa Hạch là văn sĩ cuối triều Ngô.[253] Phía Thục Hán có các văn nhân là Gia Cát Lượng,Khước Chính,Tần Mật,Trần Thọ, trong đó Gia Cát Lượng có vai trò chủ đạo là chính trị gia, tác phẩm của ông có thể kể tới "Xuất sư biểu", văn của ông tuy không hoa mỹ như những người khác, nội dung giản dị, chân thành và cảm động, thể hiện quyết tâm Bắc tiến của mình. Tần Mật có bài thư ngũ ngôn "Viễn du", và đây là bài thơ có thể kiểm chứng duy nhất được lưu truyền từ Thục Hán.[254] Ngoài ra còn có nhiều học giả ở Thục đã ghi chú cho các tác phẩm nhưHứa Từ,Mạnh Quang,Doãn Mặc,Lý Soạn. Cuối thời Thục Hán cóTiều Chu, Khước Chính mê văn chương, Tiều Chu viết "Cừu quốc luận" bàn về những khuyết điểm của chiến chinh, viết "Thích cơ" để bày tỏ quan điểm của mình dựa trên quan điểm của những Nho sĩ đời trước. Ngoài ra, cuối Đông Hán còn có những học giả nghiên cứuthuật số nhưNhâm An,Chu Thư, sau đó thì có thêmChu Quần,Đỗ Quỳnh.[255]
Các nhà sử học nổi tiếng thời Tam Quốc bao gồmVương Thẩm,Ngư Hoạn, Vi Chiêu và Trần Thọ.[256] "Ngụy thư" của Vương Thẩm được nhà sử họcLưu Tri Kỷ thờiĐường đánh giá là hầu hết sách phạm "húy kỵ", không phải là ghi chép thực, giá trị tham khảo tương đối thấp, điều này có liên quan đến việc ông gắn bó mật thiết với gia tộc Tư Mã và việc ông từng phản Ngụy Thiếu ĐếTào Mao.[257] Vi Chiêu viết "Ngô thư" 55 quyền, và viết "Ngô cổ xuy khúc thập nhị khúc", trong đó có toàn bộ lịch sử phát triển của Đông Ngô, đối lập Nam Bắc với "Ngụy cổ xuy khúc thập nhị khúc" củaMâu Tập.[258] Trần Thọ viếtTam quốc chí, căn cứ vào nhiều sử liệu như "Ngụy thư" của Vương Thẩm, "Ngụy lược" của Ngư Hoạn, "Ngô thư" của Vi Chiêu, riêngThục Hán không có chính sử thì ông phải tự thu thập tư liệu để viết,[259] đã áp dụng phương pháp mô tả 3 quốc gia cùng nhau và đổi mới cách viếtthể kỷ truyện,[260] trở thành một cuốn trong bộ Tiền tứ sử của tổng tậpNhị thập tứ sử.[261] Tuy còn những thiếu sót đây được xem là một trong những sử liệu không thể thiếu đối với việc nghiên cứu lịch sử Tam Quốc.[262]
Tam Quốc là thời kỳ phát triển củaPhật giáo vàĐạo giáo. ỞNam Trung có tín ngưỡng nguyên thủy củangười Lô Lô, mang đậm màu sắc siêu nhiên khi coi mọi vật đều cólinh hồn, bản chất là thờ thần thoại, mang đặc điểm của tín ngưỡng đa thần và thờ tự nhiên. Với lịch sử lâu dài ởTây Nam Trung Quốc, tôn giáo nguyên thủy này được hình thành.[263]
Hoàng Lão Đạo lưu hành trong dân gian thời Đông Hán. Cũng vào cuối thời Đông Hán và thời Tam Quốc, tư tưởngĐạo gia như Lão Tử và Trang Tử chính thức trở thành một tôn giáo và bắt đầu thực hiện các hoạt động nhóm tôn giáo.[264]Thái Bình Đạo củaTrương Giác vàNgũ Đấu Mễ Đạo củaTrương Lăng là những nguyên mẫu của Đạo giáo, và chúng được gọi là Thiên sư Đạo vào thời Tây Tấn.Khởi nghĩa Khăn Vàng là sự nổi dậy của nhóm tôn giáo đầu tiên tức Thái Bình Đạo, vàTrương Lỗ của Ngũ Đấu Mễ Đạo cũng đã thành lập một vương quốc tôn giáo độc lập, tách khỏi Tào Tháo và Lưu Bị ở Hán Trung.[265] Thái Bình Đạo của Trương Giác nhấn mạnh phương thức "thủ nhất" của Đạo giáo, với "Thái Bình kinh" là kinh điển chủ yếu, còn được gọi là "Thái Bình thanh lĩnh thư" với nội dung phức tạp, ngôn từ dựa trênâm dương vàngũ hành, đồng thời dùng nhiều từ ngữ "thuật sĩ".[266] Tư tưởng xã hội của nhánh này không chỉ bảo vệ lợi ích của giai cấp thống trị, mà còn kêu gọi sự công bằng và cảm thông với người yếu thế. Trương Giác đã lãnh đạo 2 em trai của mình làTrương Lương,Trương Bảo, cùng các thuộc hạ nhưTrương Mạn Thành phát động khởi nghĩa Khăn Vàng vào cuối thời Đông Hán sau khi có một số lượng lớn dân chúng ủng hộ, cuối cùng đã bị triều đình Đông Hán đánh bại và dần dần biến mất.[267] Ở phía Tây, Trương Lăng đã đến núiHạc Minh của Tứ Xuyên vào thờiHán Minh Đế của Đông Hán, tu đạo, tạo phù chú và thành lập Ngũ Đấu Mễ Đạo. Tôn giáo này là sự kết hợp giữa kiến thức của Hoàng Lão Đạo với tôn giáo địa phương, hầu hết các phù văn đều có nguồn gốc từ vu thuật Ba Thục, có giáo lý cơ bản là giống với Thái Bình Đạo, phục vụ việc học theo Hoàng Lão Đạo.[268] Về sau thì nhánh tôn giáo này được gọi là Thiên sư Đạo, và hậu duệ nhà họ Trương đã nắm giữ quyền lực của trật tự tôn giáo như Trương Thiên sư trong các triều đại trước. Trong thời Tam Quốc, Trương Lỗ từng cúng rượu, ngâm thơ "Lão Tử ngũ thiên văn", và "Đạo đức kinh" trở thành một trong những tác phẩm kinh điển chính.[269] "Lão Tử tưởng nhĩ chú" của Trương Lăng đã phản ánh cách giải thích Đạo giáo ban đầu về "Lão Tử ngũ thiên văn", sau đó được truyền bá bởi con trai là Trương Hành, cháu trai Trương Lỗ, trở nên phổ biến ở Tứ Xuyên và Hán Trung. Sau khi Trương Lỗ đầu hàng Tào Tháo, Ngũ Đấu Mễ Đạo đã được lan truyền từ Ba, Hán đến phía Nam sông Dương Tử.[270]
Chùa Đại Hưng Thiện được xây dựng năm 265 tạiTrường An với tên gọi ban đầu là chùa Tuân Thiện, đúng năm thành lập Tây Tấn trong thời đại Tam Quốc.
Phật giáo truyền bá từẤn Độ sang Trung Quốc vào nửa sau thế kỷ thứ nhất, bắt đầu từ thời Hán Minh Đế. Khác vớiPhật giáo Bộ phái du nhập vào Trung Quốc trong thời Lưỡng Hán,Phật giáo Đại thừa được truyền bá vào cuối thời Đông Hán và lan rộng ra khắp nơi dưới ảnh hưởng củaĐế quốc Quý Sương.[271] Với sự lan tỏa từ phía Tây, các vương quốc Phật giáo ở Tây Vực hình thành nhưQuy Từ,Vu Điền, dần dần một số lượng lớn các nhà sư đã đến Trung Quốc để truyền giáo bằng các hoạt động như phiên dịch kinh sách và hoằng pháp, khiến cho Phật giáo truyền bá rộng rãi trong dân gian sau khi kết thúc triều đại Đông Hán, chuyển sang thời đại Tam Quốc.[271] Cáctăng lữ nhưĐàm Ma La Ca đến từThiên Trúc,An Thế Cao đến từĐế quốc Parthia,Khang Tăng Khải đến từKangju đã đếnLạc Dương để dịch những cuốnkinh Phật sangtiếng Hán, truyền bá Phật giáo Đại thừa vào Trung Nguyên và tứ phương. Đàm Ma La Ca khuyến khích giới luật, đây là khởi đầu của việc các tăng lữ Trung Quốc có giới luật thọ giới, và các thế hệ sau coi ông là thủy tổ củaLuật tông.[271] Kinh "Đàm vô đức (Pháp Tạng) Yết-ma", tức Luật Tứ phần, do Đàm Đế dịch đã đượcChu Sĩ Hành nhận truyền giới và cùng những người khác bảo vệ, sau đó thường được sử dụng khi các tăng lữ Trung Quốc bắt đầu xuất gia.[272] Vì việc phiên dịch kinh điển vào thời điểm đó không tốt, Chu Sĩ Hành đã hướng tới mục tiêu nghiên cứu bản kinh gốc, ông khởi hành từ Ung Châu đến Vu Điền vào năm 260 và trở thành tăng lữ Trung Quốc đầu tiên du hành về phía Tây để thỉnh kinh. Ông đã viết bảntiếng Phạn của "Đại phẩm bàn nhược kinh", được các đệ tử của ông gửi lại Lạc Dương vào năm 282, và cuối cùng đượcTrúc Thúc Lan dịch thành "Phóng quang bàn nhược kinh".[273] Về sự phát triển của Phật giáo gắn liền với nhân vật lịch sử thì vào cuối thời Đông Hán có tướngTrách Dung là tín đồ, từng sống tại chùa Đại Hưng ở Giang Đông. Về trọng trấn Phật giáo thì ở phía Bắc là Lạc Dương, phía Nam là Kiến Nghiệp.[274] Tào Ngụy có Tào Duệ xây chùa Đại Hưng, Tào Thực viết thi ca Phật giáo là "Phạm bái", cho thấy tôn giáo này khá thịnh hành vào thời Tam Quốc. Về phần Đông Ngô, nhà sưChi Khiêm vàKhương Tăng Hội lần lượt vào Ngô, được Tôn Quyền tôn trọng và ủng hộ, đồng thời xâychùa Kiến Sơ cho Khương Tăng Hội đến từ Giao Chỉ. Về sau, khi Tôn Hạo xưng đế thì đã muốn phá hủy các ngôi chùa Phật giáo, nhưng từ bỏ vì lời thuyết giảng cảm hóa của Khương Tăng Hội. Về phía Thục Hán thì Phật giáo không hưng thịnh, có quy mô nhỏ.[275]
Trong sự loạn lạc cuối đời Hán, nhiều bức họa đã bị hủy hoại hoặc thất lạc, gây ra tổn thất lớn cho hội họa Trung Quốc.[277] Với sự phát triển của Phật giáo, những bức tranh với chủ đề tôn giáo này bắt đầu xuất hiện, tuy nhiên nhìn chung các bức tranh thời kỳ này không đạt được thành tựu lớn do rối loạn chính trị và hỗn loạn xã hội.[278] Trước thời Tam Quốc, hội họa chủ yếu thuộc nghề kỹ nghệ của "bách công chi uyển", chưa trở thành nghệ thuật, ở thời kỳ này thì nội dung đề tài hiện thực bắt đầu xuất hiện, đồng thời cũng là thời kỳ chuyển tiếp từ tuyên truyền lễ giáo sang tuyên truyền tôn giáo.[279] Các họa sĩ cũng di chuyển từ Trung Nguyên trong lưu vực sông Hoàng Hà đến lưu vực sông Dương Tử, với những nhân vật nổi tiếng gồm Tào Bất Hưng, Ngô VươngTriệu phu nhân cùng những người am hiểu hội họa khác nhưHoàn Phạm,Dương Tu, Ngụy Thiếu ĐếTào Mao,Gia Cát Chiêm.[280] Tào Bất Hưng của Đông Ngô giỏi ký họa và vẽ tranh về Phật giáo, được mệnh danh là "họa Phật chi tổ", có lần ông nối năm mươi thước lụa lại với nhau để vẽ một bức chân dung, và với đầu óc minh mẫn cùng đôi tay nhanh nhẹn, ông đã thực hiện nó bằng bút lông.[281] Ngô Vương Triệu phu nhân là em gái củaTriệu Đạt giỏi thư pháp, vẽ phong cảnh, được mệnh danh là "tuyệt trâm" thời bấy giờ. Bà đã vẽ bản đồ địa hình núi và sông ở nhiều quốc gia khác nhau cho chồng mình là Tôn Quyền, đây là những bức tranh đầu tiên về tranh phong cảnh. Ngoài ra các họa sĩ khác đều có ghi chép lại, như Dương Tu với bức "Tây kinh đồ" thời Hán mạt; Hoàn Phạm giỏi về "đan thanh", tức tranh vẽ lụa và tre; Tào Mao vẽ tranh các nhân vật thực sự; cha con nhà Gia Cát Thục Hán vừa vẽ tranh vừa thư pháp.[282]
Nghệ thuật thư pháp xuất hiện vào cuối thời Đông Hán. Từ Tam Quốc đến Tây Tấn,lệ thư vẫn là chính văn, và hầu hết các bia ký vào thời điểm đó đều được viết bằng chính văn. Văn phong bia Tào Ngụy vuông vức, trang nghiêm, ít thú vị.[283] Với Đông Ngô thì bia trứ danh gồm "Thiên phát thần sấm bi", "Thiền quốc sơn bi", "Cốc lãng bi", trong đó "Thiên phát thần sấm bi" sử dụng hình tròn làm khung, thế cục chữ rộng, thể hiện sự hùng vĩ.[284] Các nhà thư pháp đại diện cho thời kỳ này làTrương Chi,Trương Sưởng,Vi Đản,Chung Do, Hoàng Tượng. Trương Chi giỏi "chương thảo" và kiểu mới của "kim thảo", đều thuộcthảo thư, với các tác phẩm nổi tiếng như "Quan quân thiếp", "Kim dục quy thiếp"; Trương Sưởng là em của Trương Chi, giỏi về chương thảo và lệ thư; Vi Đản đã tổng kết kinh nghiệm thư pháp của mình và viết "Bút kinh"; Chung Do đã sáng tác các tác phẩm kinh điển củakhải thư là "Tuyên kỳ biểu", "Tiến ký trực biểu"; Hoàng Tượng giỏitiểu triện, lệ thư, đặc biệt là chương thảo, với các tác phẩm nổi tiếng là "Cấp tựu chương", "Văn vũ tương đội thiếp", và "Thiện phát thần sấm bi". Gia Cát Lượng cũng được biết là giỏi thư pháp với tác phẩm "Viễn thiệp thiếp", bản lưu hành hiện tại được sao chép bởiVương Hi Chi.[285][286]
Vềkỹ thuật cơ khí, Tào Ngụy cóMã Quân, người Phù Phong – nay là huyệnHưng Bình, Thiểm Tây, là một nhà phát minh nổi tiếng.[287] Ông giỏi ứng dụng cơ giới, nâng cao năng lực sản xuất, chế tạo ra bánh xe gỗ gọi là "bách hý"[p] vàxe chỉ Nam, được gọi là "thiên hạ chi danh xảo", tức kỹ sư xuất sắc nhất đất nước thời bấy giờ.[288] Ông đã cải tiến máy dệtsatanh của nhà Hán, làm cho các kiểu dệt có hiệu ứng ba chiều, có thể so sánh với thổ cẩm Thục. Thời Hán mạt cóTất Lam tiến hành cải tiến guồng nước "Long cốt xa", phát minh ra xe bơm thủy lực "Long cốt thủy xa" để tưới tiêu cho vùng đất canh tác đạt hiệu quả cao hơn, và ngày nay, một số ruộng bậc thang vẫn đang được sử dụng loại máy móc này.[197] Ngoài ra, ông cũng cải tiến xe ném đá thêm chức năng luân chuyển ném đá để tăng khối lượng và tốc độ ném, phục vụ công thành, thủ thành. Gia Cát Lượng phát minh ra xe bò, ngựa gỗ để thuận tiện cho việc di chuyển trên đường núi.[289] Cấu trúc của nó khác với những triều đại trước, các học giả hiện nay thường tin rằng xe được kết hợp giữa con bò gỗ là một chiếc xe bốn bánh và con ngựa gỗ làxe rùa hoặcxe đạp một bánh, tuy vậy vẫn chưa có kết luận cuối cùng. Ngoài ra, ông đã phát minh ra một loại nỏ bắn liên tục mười mũi tên, còn được gọi là "Nguyên nhung".[290]
Bức "Khuy vọng hải đảo chi đồ" với kỹ thuậttrắc địa củaLưu Huy.
Tào Ngụy cónhà toán họcLưu Huy, ngườiTruy Xuyên,Sơn Đông, là người yêu thích toán học từ khi còn nhỏ và đã nghiên cứu "Cửu chương toán thuật".[291] Lên tuổi trung niên, ông viết "Cửu chương thuật toán chú" vào năm 263 tức Tào Ngụy Cảnh Nguyên thứ 4, tự mình ghi chú, biên soạn cho dễ hiểu, sau đó viết thêm quyển thứ 10 của tác phẩm này, cụ thể là "Trọng sai" với nội dung về kỹ thuậttrắc địa.[292] Vào thời Đường, "Trọng sai" được tách ra khỏi "Cửu chương", và nó được viết thành một cuốn sách riêng, với tiêu đề đầu tiên "Kim hữu vọng hải đảo", sau đó được đặt tên là "Hải đảo toán kinh", là một trong "Toán kinh thập thư".[293] Việc sử dụng các phương pháp đo lường thứ 2, thứ 3 và thứ 4 của Lưu Huy là một sáng tạo hàng đầu trong lịch sử khảo sát và đã đưa ngành trắc địa Trung Quốc lên đến đỉnh cao. Ngoài ra, ông cũng là tác giả của "Lỗ sử y khí đồ", "Cửu chương trọng sai đồ".[294]
Thần YHoa Đà và Y ThánhTrương Trọng Cảnh, hai thầy thuốc nổi danh thời Tam Quốc và ảnh hướng lớn cho ngành y học Trung Quốc.
Vềy học, những người nổi tiếng làHoa Đà,Trương Trọng Cảnh,Hoàng Phủ Mật, trong đó Hoa Đà được xem là y thuật siêu phàm, giỏiphẫu thuật, cùng với Trương Trọng Cảnh vàĐổng Phụng được gọi là "Kiến An tam Thần y".[295] Hoa Đà được xem có thể là thầy thuốc đầu tiên sử dụng thuốc mê "Ma phí tán" để phẫu thuật. Với Trương Trọng Cảnh, trước sự phổ biến của các dịch bệnh đương đại, ông đã cống hiến hết mình cho việc nghiên cứu các loại bệnh tật và viết "Bệnh thương hàn tạp bệnh luận" có tham khảo nhiều sách khác nhau, trong lời tựa của cuốn sách, ông đã đề cập rằng một trong những động lực thúc đẩy hành nghề y là hơn một nửa số thành viên trong gia đình ông đã chết vì bệnh thương hàn.[296] Cuốn sách này là một bộ sưu tập các kinh điển y học và đơn thuốc của nhà Hán, và là cuốn sách kinh điển đầu tiên trong lịch sửy học cổ truyền Trung Quốc có chứa các nguyên tắc, phương pháp và đơn thuốc, được thầy thuốc nhà MinhDụ Xương gọi là "vi chúng phương chi tông, quần phương chi tổ", tức sách y nguồn cội. Những đóng góp mang tính cơ sở của Trương Trọng Cảnh khiến ông được xưng tụng là "Y Thánh", là 1 trong10 vị thánh trong lịch sử Trung Quốc.[297] Về Hoàng Phủ Mật thì ông lớn lên trong một gia đình nghèo khó, được biết đến với việc "học quên ăn ngủ, không màng danh lợi" nên không muốn làm quan. Ông đã tiến hành nghiên cứu chuyên sâu vềchâm cứu, đồng thời sắp xếp các lý thuyết kinh mạch và phương pháp châm cứu khác nhau trước thời nhà Tấn thành "Châm cứu giáp ất kinh", trở thành mô hình châm cứu cho các thế hệ sau. Ông cũng đã viết "Hàn thực tán luận", về sau các triều đại Ngụy và Tấn thì loại thuốcHàn thực tán này dần dần trở nên nổi tiếng.[298]
Về các ngành khoa học kỹ thuật khác thì cóthiên văn học vớinhà thiên vănTrần Trác là Thái sử lệnh của Đông Ngô và Tây Tấn.[299] Ông đã thu thập những tác phẩm của các nhà thiên văn trước đó của triều Hán, kết hợp chúng thành một hệ thống duy nhất với bản liệt kê mục lục 1.464sao trong 283chòm sao, được các thế hệ sau sử dụng. Ngànhđịa lý học có tác phẩm "Chế đồ lục thể"[q] củaBùi Tú chiếm một vị trí quan trọng trong lịch sử bản đồ Trung Quốc; ngànhluyện kim cóBồ Nguyên chuyên chế tạo vũ khí cho Gia Cát Lượng, đồng thời từng chế tạo được loại đao vượt trội hẳn so với thời bấy giờ, gọi là "Thần đao", độ sắc có thể chẻ một ống tre chứa đầy hạt sắt.[300] Đông Ngô có kỹ thuật đóng thuyền phát triển mạnh, tạo ra một số chiến thuyền có 5 tầng, và một số có thể chứa tới 3.000 binh sĩ. Ngoài ra, phía Thục Hán rất giàu muối giếng vàkhí tự nhiên địa phương được sử dụng để nấu muối, giúp tăng năng lực sản xuất.[301]
^Thời gian được chia thành nghĩa hẹp và nghĩa rộng.
Theo nghĩa hẹp, vào năm 220, Tào Phi buộc Hán Hiến Đế phải thoái vị, và việc thành lập Tào Ngụy là khởi đầu cho sự diệt vong của nhà Đông Hán.[1][2][3]
Theo nghĩa rộng thì:
Năm 184 tức Quang Hòa thứ 7 củaHán Linh Đế, đây là năm mà chính sử "Tam Quốc chí" bắt đầu được ghi lại, vàkhởi nghĩa Khăn Vàng nổ ra. Nhà Đông Hán rối ren sau cuộc khởi nghĩa này, phản loạn khắp nơi. Năm 187,Lưu Yên đề nghị với triều đình lập chức Châu mục, điều tông thất và trọng thần tới các địa phương để dẹp loạn và ổn định khu vực. Chính sách này bị sử giaLưu Chiêu chỉ trích là khởi đầu của chủ nghĩa cát cứ địa phương và sự phân chia thế giới.[4][5]
Năm 187, khiĐổng Trác dẫn quân vàoLạc Dương, Hoàng đế Đông Hán rơi vào cảnh làm con tin của các quân phiệt, lúc này triều đình nhà Đông Hán đã sụp đổ. Năm 189, Hán Linh Đế chết, Thiếu ĐếLưu Biện kế vị.[6] Đại tướng và người đứng đầu ngoại thích làHà Tiến đã nghe theo đề nghị củaViên Thiệu và điều quân phiệt Đổng Trác đến kinh đô để đàn áp lực lượng hoạn quan, nhưng lại trao cơ hội để quân phiệt này cầm quyền cùng loạn chính.[7] Tháng 9 thì Đổng Trác vế Thiếu Đế, giáng xuống Hoàng Nông Vương rồi bức tử, lậpHán Hiến Đế. Đến tháng 12, Thái thú Đông quận ở Duyện Châu làKiều Mạo đã giả nhân danh Tam công trong triều là Tư đồDương Bưu, Tư khôngTuân Sảng và Thái úyHoàng Uyển, phát hịch kể tội Đổng Trác, kêu gọichư hầu thiên hạ mởchiến dịch chống Đổng Trác. Năm 190, chư hầu tôn Viên Thiệu làm minh chủ chống Đổng Trác, và Đổng Trác đem Hiến Đế dưới đô sangTrường An, quần hùng không còn tuân theo triều đình, và sự thống nhất của đất nước sụp đổ.[8]
Các nhà sử học chú ý nhiều hơn đến sự hình thành và quá trình đỉnh lập Tam Quốc, kể từ năm 184, khi Hoàng tộc Đông Hán mất đi quyền lực chính trị và sự ly khai của quần hùng, nguyên mẫu Tam Quốc được hình thành cho đến thời Tào Ngụy chính thức kết thúc Đông Hán, vì vậy giai đoạn từ năm 184 đến năm 220 thường được đưa vào thảo luận về thời đại Tam Quốc.[9][10]
^Ngoài ra trong thời đại Tam Quốc còn có một vương quốc làYên đượcCông Tôn Uyên thành lập ở Liêu Đông vào năm 237, bị Tào Ngụy tiêu diệt vào năm 238.
^Tào Tháo là con củaTào Tung, bố là con nuôi của Phí Đình Hầu, Đại trường thu, hoạn quanTào Đằng, xuất thân gia đình hoạn quan; Lưu Bị thuộc Hoàng tộc nhưng là họ hàng xa, xuất thân nghèo khổ, tự làm tự nuôi; ba cha con nhà họ Tôn có dòng dõi thế tộc Dương Châu nhưng đến thời Tôn Kiên thì giảm sút, là quan nhỏ trong huyện. Xuất thân của ba nhân vật không phải là thế gia vọng tộc.
^Vào thời điểm đó, lãnh đạo sĩ đại phu là tam quânĐậu Vũ,Lưu Thục,Trần Phồn. Các sĩ đại phu nổi tiếng khác bao gồm "bát tuấn", "bát cố", "bát cập". Sĩ đại phu coi trọng danh tiết và thanh liêm, biết ơn tri ngộ quan viên đã lựa chọn mình, điều này khiến cho thái học sinh, danh sĩ và quan lại nổi tiếng kết hợp lại với nhau để tạo thành thế lực của sĩ phu nhằm chống lại đảng hoạn quan đang điều khiển triều đình.[20]
^Thanh lưu phái (清流派): nhóm các nho gia, sĩ đại phu, học sinh theo nguyên tắc "nghiêm minh chính trực", phản bác và lên án việc hoạn quan nắm quyền Đông Hán.
^Trương Giác tự xưng là "Hoàng Thiên". Tất cả các phương của quân Khăn vàng đều do Cừ soái thống lĩnh, tương đương với các tướng lĩnh của hệ thống quân Đông Hán.[32]
^Lúc bấy giờ ngoài quân Khăn Vàng thì còn có các thế lực phản loạn địa phương khác nhưBắc Cung Bá Ngọc,Lý Văn Hầu ở Lương Châu;Hàn Toại ở Biên Chương;Trương Ngưu Giác,Trương Yến ở quân Hắc Sơn Hà Bắc;Trương Cử,Trương Thuần ở Ngư Dương;Khu Tinh,Chu Triêu, Quách Trạch ở Kinh Nam. Ngoài ra còn có các dư đảng Khăn Vàng lớn nhỏ khác nhau, có thế lực vài ngàn, có thế lực lên đến trăm vạn người như Bạch Ba, Hoàng Long, Tả Giáo, Ngưu Giác, Ngũ Lộc, Đê Căn, Lý Đại Mục, Tả Tỳ Trượng Bát, Khổ Tù, Lưu Thạch, Bình Hán, Đại Hồng, Bạch Nhiễu, Ti Lệ, Duyên Thành, La Thị, Lôi Công, Phù Vân, Phi Yến, Bạch Tước, Dương Phượng, Vu Độc.[35]
^Nguyên văn: 奉国家以正天下. Tức nghĩa là nắm giữa lấy chính nghĩa trong thiên hạ bởi phụng sự quốc gia.
^Ví dụ như quậnCối Kê ở phía Đông chưởng quản Chương An – nay là Chương An ở phía Đông NamLâm Hải,Chiết Giang, lãnh đạo sáu huyện, phía Tây chưởng quản Trường Sơn – nay làKim Hoa, Chiết Giang, và tám huyện; quận Linh Lăng ở phía Nam chưởng quản Thủy An – nay làQuế Lâm, Quảng Tây, lãnh đạo 7 huyện, phía Bắc chưởng quản Chiêu Lăng – nay làThiệu Dương, Hồ Nam, lãnh đạo 6 huyện.[167]
^Gồm Lật Dương Đồn điền Đô úy – nay làCao Thuần,Giang Tô; Hồ Thục Điển nông Đô úy – nay là Đông NamGiang Ninh, Giang Thừa Điển nông Đô úy – nay là Tây BắcCú Dung, và Vu Hồ Đốc nông Giáo úy – nay làĐang Đồ,An Huy.[168]
^Nguyên văn: 法术. Ở đây nghĩa là pháp trong pháp luật, thuật trong nghệ thuật được ghép lại với nhau, dựa trên tiền nhân pháp gia trước đó làThương Ưởng thiên về pháp luật,Thân Bất Hại thiên về nghệ thuật, Tào Tháo dung hợp lại để tìm ra phương thức cai trị cân bằng nhất cho Tào Ngụy.
^Thế gia vọng tộc đất Ngô lấy 4 gia tộc làm chủ là họ Cố, Chu, Lục, Trương. Họ Cố cóCố Ung là Thừa tướng, con làCố Thiệu làm quan, cháu làCố Đàm phò Thái tửTôn Đăng trong "Thái tử tứ hữu" cùngGia Cát Khác. Họ Lục cóLục Tốn kế nhiệm vị trí Thừa tướng của Cố Ung, con làLục Kháng làm Đại Tư mã, Châu mục Kinh Châu, cháu làLục Khải là Tả Thừa tướng thờiTôn Hạo. Họ Chu và Trương nổi lên tương đối muộn, mặc dù cha củaTrương Ôn làTrương Doãn được xem là người "khinh tài trọng sĩ, danh hiển châu quận", nhưng ông đã nắm quyền Đông tào duyện dưới thời Tôn Quyền; nhà họ Chu được biết đến với sự dũng cảm, nhưng tên của tổ tiên củaChu Hoàn,Chu Cư vẫn chưa rõ ràng. Các gia tộc khác như họ Khổng, Ngụy, Ngu, Tạ cũng được hình thành vào cuối thời nhà Hán, nhưng không phát triển hoàn toàn cho đến thời nhà Tấn, thời Tam Quốc cóNgu Phiên nổi danh là người ham học, khí tiết cao thượng. Ngoài ra, có gia tộc họ Tôn ở Phú Xuân, Ngô Quận, Tôn Sách và Tôn Quyền từ các bộ khúc ở đây đã chiêu mộ được hơn 2 vạn quân.[186]
^Tư Mã Chiêu,Vương Túc,Tư Mã Vọng,Dương Hỗ lần lượt làm Hộ quân Tào Ngụy, tương ứng Đô đốc trung ngoại chư quân sự, trong đó Vương Túc là cha vợ của Tư Mã Chiêu, Dương Hỗ là em trai của vợTư Mã Sư, tứcDương Huy Du, sau được Tư Mã Viêm tôn làm Cảnh Hiến Hoàng Hậu.[197]
^"Bách hý" là bánh xe gỗ quay nước đượcMã Quân chế tạo bằng cách liên kết nhiều bánh xe gỗ lại với nhau, đặt những bánh xe gỗ này phẳng trên mặt phẳng là mặt đất, dùng nước chảy để di chuyển chúng cùng lúc và điều khiển những con rối trên các bánh xe gỗ để những con rối này có thể chơi các trò biểu diễn như đánh trống, thổi sáo, múa bóng.[287]
^"Chế đồ lục thể" củabản đồ học đề cập đến 6 nguyên tắc phải tuân theo khi biên soạn bản đồ, đó là: phân suất, tức thước đo tỷ lệ; chuẩn vọng, tức là phương vị; cự ly; cao hạ, tức là các thăng và chỗ trũng của địa hình; phương tà, tức là độ nghiêng của địa hình; vu trực, tức là chỗ uốn lượn của núi sông.Bùi Tú cho rằng 6 nguyên tắc trên có quan hệ với nhau và chế ước lẫn nhau.[296]
^ab"Tam Quốc chí" xưng Lưu Bị là tiền chủ, Lưu Thiện là hậu chủ.[303]
^Tôn Quyền được Tào Ngụy phong làm Ngô Vương, tự lập niên hiệu Hoàng Vũ vào năm 222, xưng đế và lập quốc vào năm 229.[304]
Âu Dương Tuân (1965) [624]. Uông Thiệu Doanh (biên tập).艺文类聚 [Nghệ văn loại tụ] (bằng tiếng Trung). Bắc Kinh: 中华书局 [Thư cục Trung Hoa].
Ban biên tập Địa Cầu (1992).中国文明史第四卷魏晋南北朝上册 [Trung Quốc văn minh sử, quyển thứ 4: quyển thượng] (bằng tiếng Trung). Bắc Kinh: 地球出版社 [Nhà xuất bản Địa Cầu].ISBN978-957-9585-84-2.
Bá Dương (1979).中国人史纲 [Trung Quốc nhân sử cương] (bằng tiếng Trung). Đài Bắc: 星光出版社 [Nhà xuất bản Tinh Quang].ISBN978-957-32-4752-4.
Bielenstein, Hans (1947). "The census of China during the period 2–742 A.D.".Bulletin of the Museum of Far Eastern Antiquities (bằng tiếng Anh). Quyển 19. tr. 125–163.
Đào Nguyên Trân (1989) [1936].三国食货志 [Tam Quốc thực hóa chí] (bằng tiếng Trung). Đài Bắc: 臺灣商務印書館 [Ấn thư Thương vụ Đài Loan].ISBN978-9-570-50054-7.
Hà Tư Toàn; Trương Quốc An (2011).三国史 [Tam Quốc sử] (bằng tiếng Trung). Bắc Kinh: [Nhà xuất bản Nhân Dân].ISBN978-7-010-09537-0.
Hình Kiến Hoa (2014).古代户籍：历代区划与户籍制度 [Hộ tịch cổ đại: Phân khu và hệ thống hộ tịch các triều đại] (bằng tiếng Trung). Bắc Kinh: 现代出版社 [Nhà xuất bản Thời đại].ISBN978-7-514-33079-3.
Hoàn Nhan Lân Khánh (2015) [1840].河工器具图说(外一种)/古刻新韵 [Thuyết minh công trình trị thủy] (bằng tiếng Trung). Hàng Châu: 浙江人民美术出版社 [Nhà xuất bản Mỹ thuật nhân dân Chiết Giang].ISBN978-7-534-04528-8.
Knechtges, David R. (2010). "From the Eastern Han Through the Western Jin (AD 25-317)". Trong Kang-yi Sun Chang; Stephen Owen (biên tập).The Cambridge History of Chinese Literature (bằng tiếng Anh). New York: Cambridge University Press. tr. 116–198.ISBN978-0-521-85558-7.
Khanh Hi Thái (1988).中国道教史 [Lịch sử Đạo giáo Trung Quốc] (bằng tiếng Trung). Thành Đô: 四川人民出版社 [Nhà xuất bản Tứ Xuyên].
Kim Văn Kinh (2018). Lâm Mỹ Kỳ (biên tập).三國志的世界：東漢與三國時代 [Thế giới Tam Quốc: Đông Hán và Tam Quốc] (bằng tiếng Trung). Tân Bắc: 臺灣商務印書館 [The Commercial Press].ISBN978-9-570-53137-4.
Lâm Tán Chi (2015).论画 [Luận họa] (bằng tiếng Trung). Thiên Tân: 天津人民美术出版社 [Nhà xuất bản Mỹ thuật nhân dân].ISBN978-7-530-56806-4.
Lê Đông Phương (2000).细说三国 [Bàn về Tam Quốc] (bằng tiếng Trung). Thượng Hải: 上海人民出版社 [Nhà xuất bản Nhân Dân].ISBN978-7-208-03442-6.
Lưu Hiệp (1999) [502]. Trần Củng (biên tập).文心雕龙 [Văn tâm điêu long] (bằng tiếng Trung). Đài Bắc: 臺灣商務印書館 [Ấn thư Thương vụ Đài Loan].ISBN978-9-570-51607-4.
Lưu Nghĩa Khánh; Lưu Hiến Tiêu (2010) [Thế kỷ V]. Mao Đức Phú (biên tập).世说新语 [Thể thuyết tân ngữ] (bằng tiếng Trung). Hà Nam: 中州古籍出版社 [Nhà xuất bản Trung châu cổ tịch].ISBN978-7-534-82838-6.
Lý Dị Ô (2007).三國的碎屑 [Mảnh vụn Tam Quốc] (bằng tiếng Trung). Cáp Nhĩ Tân: 北方文艺出版社 [Nhà xuất bản Văn nghệ phương Bắc].ISBN978-7-531-72122-2.
Lý Phưởng;Lý Mục; Từ Huyễn (1967) [983].太平御览· [Thái Bình ngự lãm] (bằng tiếng Trung). Đài Bắc: 臺灣商務印書館 [Ấn thư Thương vụ Đài Loan].ISBN978-9-570-50425-5.
Lý Phưởng; Hỗ Mông; Từ Huyễn (1995) [978].太平广记 [Thái Bình quảng ký] (bằng tiếng Trung). 哈尔滨出版社 [Nhà xuất bản Cáp Nhĩ Tân].ISBN978-7-805-57719-7.
Mansvelt Beck, B. J. (1986). Twitchett, Denis; Loewe, Michael (biên tập)."The fall of Han".The Cambridge History of China: Volume 1: The Ch'in and Han Empires, 221 BC–AD 220. The Cambridge History of China (bằng tiếng Anh). Quyển 1. Cambridge: Cambridge University Press. tr. 317–376.doi:10.1017/chol9780521243278.007.ISBN978-0-521-24327-8. Truy cập ngày 17 tháng 11 năm 2020.
Thường Cừ (1991) [Thế kỷ IV].华阳国志 [Hoa Dương quốc chí] (bằng tiếng Trung). Thượng Hải: 上海古籍出版社 [Nhà xuất bản Cổ tịch].ISBN978-7-532-51778-7.
Tiền Nghi Cát (2006) [1850].三国会要 [Tam Quốc hội yếu] (bằng tiếng Trung). Thượng Hải: 上海古籍出版社 [Nhà xuất bản Cổ tịch].ISBN978-7-532-50216-5.
Trâu Kỷ Vạn (2009). Phó Nhạc Thành (biên tập).中国通史：魏晋南北朝史 [Trung Quốc thông sử: Ngụy–Tấn–Nam–Bắc triều sử] (bằng tiếng Trung). Bắc Kinh: 九州出版社 [Nhà xuất bản Cửu Châu].ISBN978-957-532-032-4.
Triệu Khôn Sinh (2011).三国政治与社会 [Chính trị và xã hội Tam Quốc] (bằng tiếng Trung). Bắc Kinh: 中国社会科学出版社 [Nhà xuất bản Khoa học xã hội Trung Quốc].ISBN978-7-500-49667-0.
Vạn Thằng Nam (2000).魏晋南北朝文化史 [Lịch sử văn hóa Ngụy–Tấn–Nam–Bắc triều] (bằng tiếng Trung). Hợp Phì: 黄山书社 [Nhà xuất bản Hoàng Sơn].ISBN978-7-805-35132-2.
Vạn Thằng Nam (2002).魏晋南北朝史论稿 [Luận cảo lịch sử Ngụy–Tấn–Nam–Bắc triều] (bằng tiếng Trung). Bắc Kinh: 雲龍出版社 [Nhà xuất bản Vân Long].ISBN978-9-867-93802-2.
Vương Minh Thịnh; Hoàng Thự Huy (2005) [1782].十七史商榷 [Thất thập sử thương các] (bằng tiếng Trung). Thượng Hải: 上海书店出版社 [Nhà xuất bản Thư điếm].
————— (2012) [1120]. Vương Quần Lật (biên tập).宣和书谱 [Tuyên Hòa thư phổ] (bằng tiếng Trung). Hàng Châu: 浙江人民美术出版社 [Nhà xuất bản Mỹ thuật nhân dân Chiết Giang].ISBN978-7-534-03267-7.
Demiéville, Paul (1986). "Philosophy and religion from Han to Sui". Trong Twitchett, Denis; Loewe, Michael (biên tập).Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220 (bằng tiếng Anh). Cambridge: Cambridge University Press. tr. 808–872.ISBN978-0-521-24327-8.{{Chú thích sách}}: Quản lý CS1: postscript (liên kết)
Kawakatsu Yoshio (2018).论东汉"儒教国教化"的形成 [六朝贵族制社会研究]. Nghiên cứu xã hội quý tộc Lục triều biên dịch. Thượng Hải: 上海古籍出版社 [Nhà xuất bản cổ tịch].ISBN978-7-532-58935-7.
Watanabe Yoshihiro; Sengoku Tomoko; Chu Diệu Huy (2015).论东汉"儒教国教化"的形成 [Luận Đông Hán, hình thành "Quốc hóa Nho giáo"].文史哲 [Văn Sử Triết] (bằng tiếng Trung). Số 4. tr. 122–135+168.doi:10.16346/j.cnki.37-1101/c.2015.04.013.ISSN0511-4721.Bản gốc lưu trữ ngày 23 tháng 5 năm 2022. Truy cập ngày 14 tháng 5 năm 2022.
.jpg)
_(BM_2008%2c3037.05405).jpg)
_-_panoramio.jpg)
_2016_June.jpg)
.jpg)
