Tấn Tuyên Đế | |
|---|---|
 Cao Tổ Tuyên Hoàng Đế- Tư Mã Ý | |
| Tự | Trọng Đạt (仲達) |
Thông tin chung | |
| Thế lực | Tào Ngụy |
| Chức vụ | Thái phó |
| Sinh | 179 Lạc Dương |
| Mất | 7 tháng 9 năm 251 |
| Miếu hiệu | (晋高祖) |
| Thụy hiệu | (宣皇帝) |
Tư Mã Ý (chữ Hán: 司馬懿; 179 – 7 tháng 9 năm 251),biểu tựTrọng Đạt (仲達), là nhà chính trị, nhà quân sự phục vụ nướcTào Ngụy thời kỳTam Quốc tronglịch sử Trung Quốc. Ông cũng là người đặt nền móng cho việcnhà Tây Tấn đoạt ngôi nhà Tào Ngụy.
Ông có công lớn bảo vệ được Tào Ngụy trước các cuộc Bắc phạt củaGia Cát Lượng. Sau một khoảng thời gian dài nhẫn nhịnTào Sảng để chờ thời cơ, ông đã tiến hành một cuộc lật đổ ngoạn mục vào năm 249, khiến hoàng đế Tào Ngụy chỉ còn là bù nhìn. Từ đó vị trí quyền lực nhất của ông trong triều đình nhà Ngụy đã tiếp tục được chuyển giao cho hai con ông làTư Mã Sư vàTư Mã Chiêu, nắm quyền lực thực tế của nhà Ngụy, tạo tiền đề cho cháu của ông làTư Mã Viêm soán ngôi nhà Tào Ngụy, thành lậpnhà Tấn, thống nhấtTrung Hoa, chấm dứt thời kỳ Tam Quốc.
Sau khinhà Tấn thành lập, Tư Mã Ý đã được cháu mình truy tônthụy hiệu làTuyên hoàng đế (宣皇帝),miếu hiệu làCao Tổ (高祖), nên còn được gọi làTấn Cao Tổ (晉高祖) hayTấn Tuyên Đế (晋宣帝).
Gia tộc Tư Mã tự cho mình là con cháu của Cao Dương, hậu duệ của Trùng Lê, hạ quan Chúc Dung. Từ thời viễn cổ đếntriều Thương đều giữ chức Hạ quan. Đến thời nhà Chu, Hạ quan đổi thànhTư Mã. Thời vuaChu Tuyên vương, tiên tổ Trình Bác Hưu Phụ có công bình địnhTừ Châu mà phong họTư Mã thành quý tộc. Đời thứ 12,Tư Mã Ngang theoHạng Vũ diệtTần, được ban tước Ân vương, đóng đô ởquận Hà Nội. Thờinhà Hán, gia tộc Tư Mã đời đời đều ở đây.
Cha Tư Mã Ý làTư Mã Phòng (司馬防), mẹ làKỳ Đình (奇庭). Gia đình ông có tám người con trai. Mỗi người đều có mộthiệu kết thúc bằng chữĐạt. Do đó, anh em họ đều được gọi chung làTư Mã Bát Đạt (司馬八達). Đây là một thuật ngữ để tỏ lòng kính trọng, bởi các nhóm tám nhân vật tài năng khác trongcác thời kỳ trước đều đã được gọi theo cách này.[1]
Gia đình Tư Mã Ý ban đầu sống tại kinh đôLạc Dương. KhiĐổng Trác tàn pháLạc Dương và dời đô tớiTrường An, anh trai Tư Mã Ý làTư Mã Lãng đã dẫn gia đình về quê cũ ởHuyện Ôn và sau đó dự đoán rằng nơi ấy sẽ trở thành chiến trường nên tiếp tục chuyển vềLê Dương (黎陽).
Năm194, khiTào Tháo đánh nhau vớiLưu Bị, Tư Mã Ý lại đưa gia đình về Ôn huyện.[2]
Những nguyên nhân nói về việc Tư Mã Ý phục vụ dưới trướng Tào Tháo có khác biệt, nhưng ông đã chấp nhận chức vụ đầu tiên trong phe Tào Tháo ở tuổi ba mươi. TheoTấn thư, Tư Mã Ý rằng nhà Hán sẽ nhanh chóng chấm dứt, và không thấy có động cơ gia nhập phe Tào, vốn đã chiếm quyền kiểm soát của Nhà Hán. Ông đã từ chối các lời mời của Tào Tháo, viện cớ mình đang bị bệnh. Tào Tháo không tin lý do này, và phái người tới nhà ông vào ban đêm để kiểm tra. Biết trước điều này, Tư Mã Ý nằm trong giường cả buổi đêm không cử động.
Năm208, Tào Tháo đã trở thànhThừa tướng và ra lệnh cho Tư Mã Ý tới tham chính, nói rằng "Nếu ông ta lẩn tránh, hãy bắt giữ". Sợ điều không hay sẽ xảy ra khi còn từ chối, Tư Mã Ý cuối cùng chấp nhận giữ chứcVăn học duyện (文學掾).[3] Tuy nhiên, theoNgụy lược,Tào Hồng, người em họ của Tào Tháo, đã yêu cầu Tư Mã Ý tới để được làm bạn với ông ta, nhưng Tư Mã Ý, vì không đánh giá cao Tào Hồng, đã giả vờ ốm phải chống gậy để tránh gặp mặt ông ta. Tào Hồng tức giận tới gặp Tào Tháo kể lại câu chuyện, sau đó Tào Tháo trực tiếp yêu cầu Tư Mã Ý tới gặp. Chỉ khi ấy Tư Mã Ý mới chính thức theo phe Tào.[4]
Dưới trướng Tào Tháo, ông bắt đầu thăng tiến qua các chức vụĐông Tào duyện (東曹掾), chức quan chịu trách nhiệm đưa các quan chức vào làm việc,Chủ bộ (主簿) vàTư mã (司馬), chức quan đảm nhiệm hỗ trợ và cố vấn.
Năm215, khi Tào Tháo đánh bạiTrương Lỗ và bắt nhân vật này đầu hàng, Tư Mã Ý đã khuyên Tào Tháo tiếp tục tiến về phía nam tới Ích Châu, bởiLưu Bị vẫn chưa ổn định được quyền kiểm soát ở đó. Tuy nhiên, Tào Tháo không theo lời khuyên này. Tư Mã Ý nằm trong số các cố vấn hối thúc Tào Tháo áp dụng hệ thốngĐồn điền chế và ủng hộ Tào Tháo lên nắm chức Ngụy Vương.[5]
Thậm chí trước khi Tào Tháo mất, Tư Mã Ý đã cận kề với người kế vị ông ta làTào Phi. Khi Tào Phi được chọn làm Thế tử nhà Ngụy năm216, Tư Mã Ý trở thành trợ thủ đắc lực của Tào Phi. Khi Tào Tháo phân vân giữa việc lựa chọn Tào Phi vàTào Thực, Tư Mã Ý nằm trong số những người ủng hộ Tào Phi và giúp ông lên kế vị. Nhờ thế, Tư Mã Ý được Tào Phi hết lòng tin cậy.[3]
Sau khi Tào Tháo chết, Tào Phi kế vị trở thành Ngụy Văn Đế, Tư Mã Ý đã tham gia vào việc hạ bệ và gạt Tào Thực khỏi vũ đài chính trị.[6] Ông được Tào Phi phong làmHà Tân đình hầu (河津亭侯), thăngThừa tướngTrưởng sử (丞相長史), dần lênThượng thư,Đốc quân rồiNgự sử Trung thừa (御史中丞), cải tước vị thànhAn Quốc Hương hầu (安國鄉侯). Năm221, ông được thăngThị trung, kiêmThượng thư Hữu phó xạ.
Năm225, Tào Phi cầm quân tấn côngĐông Ngô củaTôn Quyền, và giao cho Tư Mã Ý cai quan kinh đô khi ông ta vắng mặt. Tào Phi coi Tư Mã Ý nhưTiêu Hà, người được ca ngợi về những đóng góp lặng lẽ phía sau trận tiền.[5] Ngay sau khi trở về, Tào Phi một lần nữa đánh giá cao Tư Mã Ý, nói "Khi ta đang ở phía Đông, ông đã ở lại kinh đô bảo vệ nó chống lại nhàThục ở phía Tây. Khi ta đi về phía Tây đánh Thục, ta sẽ lại để ông ở lại chống lại nhà Ngô ở phía Đông".[7] Tư Mã Ý nhanh chóng được thăng chức Lục Thượng thư sự (録尚書事) (người đứng đầu các quanthượng thư), ở thời điểm ấy có quyền lực thực tế và trách nhiệm nhưThừa tướng.
Năm226, khi Tào Phi đã gần chết, ông giao phó người kế vị làTào Duệ cho Tư Mã Ý,Tào Chân, vàTrần Quần. Khi Tào Duệ trở thành Ngụy Minh Đế, ông rất tin tưởng Tư Mã Ý và phong cho Tư Mã Ý chứcPhiêu kỵ Đại tướng quân (驃騎大將軍)[8] nắm quyền kiểm soát quân đội tạiDự châu vàKinh châu (督荊豫二州諸軍事) vùng biên giới giữa Ngụy và Ngô để chống lại các lực lượng củaTôn Quyền.
Năm220, khiMạnh Đạt đầu hàng Ngụy và được Tào Phi tin cậy giao chức quản lý Tân Thành. Tư Mã Ý không tin ông ta và can gián Tào Phi đừng trọng dụng Đạt, nhưng ý kiến không được nghe.[6] Năm227, Mạnh Đạt bắt đầu các cuộc thương lượng với Ngô và Thục, hứa hẹn sẽ quay sang chống Ngụy khi có cơ hội. Tuy nhiên, ông đã lưỡng lự trước những lời hối thúc củaGia Cát Lượng, và Gia Cát Lượng đã buộc ông ta phải hành động bằng cách tiết lộ ý muốn làm loạn của Mạnh Đạt cho Thân Nghi, người đang cầm quyền ở Ngụy Hưng (魏興). Khi Mạnh Đạt biết âm mưu đã bị lộ, ông ta bắt đầu chiêu tập binh mã để hành động.[9]
Sợ Mạnh Đạt khởi binh ngay, Tư Mã Ý gửi cho ông ta một bức thư nói:
Mạnh Đạt đọc thư cho rằng mình không còn nguy hiểm gì nữa, và không gấp rút chuẩn bị. Ông tin rằng Tư Mã Ý, đang phải trấn giữ vùng biên giới giữa Ngụy và Thục, phải mất hàng tháng để về gặp Tào Phi xin quân rồi mới tới Tân Thành được. Tuy nhiên, Tư Mã Ý ngay lập tức lên đường tới Tân Thành trong 8 ngày, nhanh chóng đánh bại Mạnh Đạt còn chưa kịp chuẩn bị, và giết ông ta. Hành động này đóng góp trực tiếp vào thành công củaTrận Nhai Đình khiến Tư Mã Ý càng nổi tiếng.
Đại tư mãTào Chân, người từng chỉ huy cuộc phòng ngự chống lại những cuộc Bắc phạt của Gia Cát Lượng, đã ốm chết năm231, Tư Mã Ý lên thay chức và lần đầu tiên đối mặt với các đội quân của Gia Cát Lượng. Tư Mã Ý giữ quân đồn trú, chiến lược của ông là đợi cho quân Thục phải gặp khó khăn vì việc tiếp tế quân lương. Ông tránh giao tranh với quân Thục trong mọi tình huống, và bị các tướng dưới quyền chế nhạo, họ cho rằng ông là kẻ nhút nhát.[11] Khi không thể phòng thủ mãi, ông đành phải cho các tướng tấn công các vị trí của quân Thục Hán, nhưng họ bị đánh thua nặng và mất 3000 quân, 500 bộ giáp và 3000 nỏ.[12] Khi cuối cùng Gia Cát Lượng phải rút lui, Tư Mã Ý lệnh choTrương Cáp đuổi theo, Trương Cáp bị phục kích và bị giết, việc này dấy lên 2 nghi vấn:
Nguỵ lược viết: Quân Lượng lui về, Tư Mã Ý sai Cáp đuổi theo, Cáp nói: "Quân pháp dạy, vây thành tất phải mở lối thoát cho giặc, quân địch chạy chớ nên đuổi theo". Ý không nghe. Cáp bất đắc dĩ, phải tiến binh. Vì quân Thục bố trí mai phục trên núi cao, cung nỏ bắn loạn xạ, Cáp bị trúng tên vào bắp đùi".
Tuy nhiên, các nhà sử học khác lại có ý kiến rằng việc Trương Cáp đuổi theo Gia Cát Lượng và bị phục kích tử trận ởKiếm Các là do chính chủ ý của Trương Cáp chứ không phải do chủ ý của Tư Mã Ý.
Trận đánh thứ hai giữa Tư Mã Ý và Gia Cát Lượng diễn ra năm234. Tư Mã Ý một lần nữa biết rằng vấn đề của quân Thục Hán chính là tiếp lương, và ra lệnh cho Tư Mã Chiêu giữ quân phòng thủ đợi quân địch mệt mỏi. Hai đội quân đã đối đầu tạiđồng bằng Ngũ Trượng. Dù nhiều lần bị Gia Cát Lượng khiêu chiến, Tư Mã Ý không cho quân ra giao chiến. Để kích động Tư Mã Ý, Gia Cát Lượng gửi cho Ý quần áo đàn bà kèm theo bức thư: "Trọng Đạt chui rúc trong thành không dám ra nghênh chiến, thì có khác chi đàn bà, nếu muốn xưng danh là người quân tử và còn biết liêm sỉ, thì hãy ra ngoài thành đọ tài cao thấp, nếu không thì hãy mặc bộ quần áo này vào". Các tướng Ngụy tức điên muốn ra đánh. Để dỗ dành các tướng lĩnh, Tư Mã Ý viết thư cho hoàng đế Tào Duệ xin ra đánh. Tào Duệ biết ý của Tư Mã Ý không muốn đánh, nên cho Tân Tì ra khuyên sĩ tốt giữ bình tĩnh.[13] Tư Mã Ý có được lệnh của hoàng đế, vì vậy cứ đóng chặt cửa thành không ra. Gia Cát Lượng lại gửi một sứ giả tới khiêu chiến. Tư Mã Ý không bàn luận việc quân mà chỉ hỏi công việc của Gia Cát Lượng. Sứ giả đáp Gia Cát Lượng đích thân điều hành tất cả công việc lớn nhỏ trong quân, từ việc chiến thuật đến việc ăn uống của sĩ tốt, nhưng bản thân Lượng lại ăn rất ít. Tư Mã Ý sau đó đã nói với thuộc hạ rằng Gia Cát Lượng không thể sống lâu.[14]
Sau đó Gia Cát Lượng lao lực mà chết, quân Thục lặng lẽ rút quân nhưng giữ kín việc không phát tang. Tư Mã Ý, được dân địa phương báo tin Lượng đã chết liền xua quân truy kích. Tuy nhiên tướng Thục làKhương Duy và Dương Nghi cho quay lại giả cách như muốn đánh. Tư Mã Ý thấy vậy sợ rằng Gia Cát Lượng chỉ giả chết liền cho lui quân. Việc Tư Mã Ý còn sống phải bỏ chạy trước một Gia Cát Lượng đã chết khiến người khi ấy có câu nói:"Gia Cát chết cũng đuổi được Trọng Đạt sống" (死諸葛嚇走活仲達). Khi Tư Mã Ý biết việc này, ông cười và nói: "Ta có thể chiến đấu với người sống, chứ không phải người chết."[15]
Sau khiVô Khâu Kiệm không thể đánh bại các lực lượng củaCông Tôn Uyên ởLiêu Đông, và Công Tôn Uyên đã tự phong làm Yên Vương, Tào Duệ trao cho Tư Mã Ý nhiệm vụ tấn công Công Tôn Uyên. Tư Mã Ý hai lần đánh bại Công Tôn Uyên trên chiến trường, và buộc ông ta phải rút lui về Tương Bình (襄平), và chuẩn bị bao vây. Trời đột ngột đổ mưa lớn khiến cuộc chiến gián đoạn, nhưng ngay khi mưa tạnh, Tư Mã Ý tung ra một cuộc tấn công tổng lực. Công Tôn Uyên và các con bị giết khi chạy trốn.[16]
Khi Tào Duệ sắp chết, ông nghi ngờ Tư Mã Ý, và sắp xếp kế hoạch gạt Tư Mã Ý ra khỏi triều đình của người kế vị làTào Phương.[17] Ông muốn giao phó Tào Phương cho người chú làTào Vũ (曹宇) với chức nhiếp chính, cùng vớiHạ Hầu Hiến (夏侯獻), Tào Sảng, Tào Triệu (曹肇), và Tần Lãng (秦朗). Tuy nhiên, hai vị quan được ông tin tưởng làLưu Phóng (劉放) vàTôn Tư (孫資) không thân thiết với Hạ Hầu và Tào Triệu sợ hãi về việc được phong làm các quan nhiếp chính, và tìm cách thuyết phục ông đưa Tào Sảng (là người họ thân thiết) cùng Tư Mã Ý (khi ấy đang chỉ huy quân tại Cấp huyện(汲縣, thuộc Tân Hương, Hà Nam ngày nay, và là người Lưu Phóng cùng Tôn Tư thân thiết)[18] làm nhiếp chính thay thế. Tào Vũ, Tào Triệu và Tần Lãng bị gạt khỏi kế hoạch.
Ban đầu, Tào Sảng và Tư Mã Ý cùng chia sẻ quyền lực, nhưng Tào Sảng nhanh chóng dùng một số thủ đoạn chính trị để đề cao Tư Mã Ý với các chức danh nhưĐại Thái phó trong khi gạt bỏ quyền lực thực sự khỏi tay ông ta. Tào Sảng sau đó đưa ra mọi quyết định quan trọng và không cần hỏi ý kiến Tư Mã Ý. Nhanh chóng, vây cánh của Tào Sảng gồmĐặng Dương (鄧颺),Lý Thắng (李勝),Hà Yến (何晏), vàĐinh Mật (丁謐),[19] những người được biết đến về tài năng nhưng thiếu khôn ngoan, được giao những vị trí quyền lực, và họ trục xuất mọi vị quan không cùng phe cánh với mình khỏi triều đình.[20] Tư Mã Ý vẫn được nắm quyền chỉ huy quân đội (cả việc đánh bại cuộc tấn công lớn của Đông Ngô năm 241), nhưng không có quyền lực trong triều đình.[21]
Năm244, Tào Sảng cũng muốn có danh tiếng quân sự của riêng mình, tung ra một cuộc tấn công lớn vào thành phố biên giới lớn của Thục Hán ở Hán Trung (Hán Trung,Tứ Xuyên ngày nay), mà không chuẩn bị kỹ càng về hậu cần. Hai bên ở thế giằng co, nhưng sau khi các lực lượng Tào Ngụy hết lương thực, Tào Sảng buộc phải rút lui với tổn thất lớn về nhân mạng.[22] Tuy nhiên, dù thua trận, Tào Sảng vẫn nắm thực quyền. Năm 247, Tư Mã Ý chán nản với hoàn cảnh hữu danh vô thực của mình, cáo ốm xin về vườn. Tào Sảng phái Lý Thắng tới dò la có phải Tư Mã Ý ốm thật hay không, Tư Mã Ý giả vờ mình ốm nặng và lừa được Lý Thắng.[23]
Năm249, Tư Mã Ý ra tay. Khi Tào Phương và Tào Sảng ở bên ngoài thủ đô để tới thăm mộ Tào Duệ thì Tư Mã Ý, với sự trợ giúp của một số vị quan chống Tào Sảng, tuyên bố có được mệnh lệnh từ Quách thái hậu (vợ Minh Đế Tào Duệ), đóng tất cả các cổng thànhLạc Dương và gửi một thông báo tới Tào Phương, buộc tội Tào Sảng kìm chế và lũng đoạn triều đình và yêu cầu Tào Sảng cùng anh em của ông ta phải bị cách chức. Tào Sảng hoảng sợ không biết phải làm thế nào, thậm chí khi đã được cố vấn là Hoàn Phạm gợi ý mang Tào Phương chạy đến kinh đô khác ở Hứa Xương để phát hịch gọi quân các trấn về chống lại Tư Mã Ý, Tào Sảng chọn cách đầu hàng với lời hứa của Tư Mã Ý rằng sẽ cho ông ta giữ lại mọi chức danh. Tuy nhiên, Tư Mã Ý nhanh chóng nuốt lời và hành quyết Tào Sảng cùng tất cả phe cánh cùng họ hàng của họ vì tội phản bội.[24]
Sau khi chiếm quyền, Tư Mã Ý cẩn thận gạt bỏ tất cả mối đe dọa tiềm tàng với quyền lực của mình. Ông nhanh chóng thực hiện dự định chiếm đoạt bằng cách buộc Tào Phương trao cho ông cửu tích - một dấu hiệu thoán đoạt - và sau đó lại từ chối. Vị vua 18 tuổi Tào Phương không còn chút quyền lực nào. Tuy nhiên, Tư Mã Ý đã thu phục được lòng dân khi tiêu diệt tình trạng tham nhũng và sự quan liêu thời Tào Sảng, thăng chức cho một số vị quan thanh liêm.
Sau sự việc này, Tư Mã Ý được thăngThừa tướng, tiến tướcAn Bình quận công (安平郡公), vào triều không gọi tên. Thế nhưng Tư Mã Ý giả vờ khiêm nhường,[8] chỉ nhậnThái phó, tướcVũ Dương hầu (舞陽侯). Sử sách gọi làCao Bình Lăng chi biến (高平陵之變) hayChính Thủy chi biến (正始之變).
Năm249, vị tướng nhiều quyền lựcVương Lăng (王淩), người nắm trách nhiệm chỉ huy thành phố chiến lượcThọ Xuân (壽春,Lục An,An Huy ngày nay) âm mưu nổi dậy chống lại quyền lực của Tư Mã Ý, cùng với sự giúp đỡ của Sở vươngTào Bưu (曹彪) và cũng là một con trai của Tào Tháo (người được dự định sẽ lên thay Tào Phương).
Năm251, Vương Lăng đã sẵn sàng thực hiện kế hoạch thì bị hai vị quan dưới quyền làHoàng Hoa (黃華) vàDương Hoằng (楊弘) phản bội tiết lộ cho Tư Mã Ý. Tư Mã Ý nhanh chóng tiến quân về phía đông trước khi Vương kịp chuẩn bị và hứa sẽ tha cho ông ta. Vương Lăng biết mình không thể chống lại và đầu hàng, nhưng một lần nữa Tư Mã Ý nuốt lời buộc Vương Lăng và Tào Bưu phải tự sát. Tất cả gia đình Vương Lăng cũng như gia đình những người thuộc phe phái của ông đều bị giết.
Sau khi gia đình mình đã kiểm soát được nước Ngụy, Tư Mã Ýqua đời ngày7 tháng 9 năm đó, hưởng thọ 73 tuổi.Thụy hiệu làVăn Trinh (文贞), sau cảiVăn Tuyên (文宣), táng ởThủ Dương sơn (首陽山) (tức dưới chân núi xây dựng Thủ Dương Lăng của Tào Phi). Con trai ông làTư Mã Sư lên thay quyền chấp chính Tào Ngụy.
Tư Mã Ý đã chinh chiến nhiều lần, đa số là chiến thắng, đánh bại nhiều đối thủ nhưCông Tôn Uyên,Tào Sảng,Vương Lăng. Ông chỉ từng thất bại trướcGia Cát Lượng trong lần Bắc phạt thứ 4, và sau lần thua đó thì ông biết mình không địch lại Gia Cát Lượng, và chuyển sang sách lược cố thủ không ra đánh, chờ Thục Hán phải tự rút lui. Điều này cho thấy Tư Mã Ý là một tướng tài, không chỉ giỏi mưu kế mà còn biết tự lượng sức mình.
Trương Đễ, thừa tướng Đông Ngô thời Tam quốc, đánh giá nhàTào Ngụy không được lòng dân, họ Tư Mã đã thừa cơ chuẩn bị việc giành ngôi từ lâu:[25]
| “ | Tào Tháo dẫu công trùm Trung Hạ, uy chấn tứ hải, (nhưng) ưa chuộng quyền thuật, chinh phạt không thôi, dân sợ oai mà không nhớ đức vậy. Phi, Duệ nối ngôi, còn tàn ngược hơn, trong xây cung thất, ngoài sợ hùng hào, đông tây rong ruổi, không năm nào yên; họ gây mất lòng dân, đã lâu ngày rồi. Cha con Tư Mã Ý từ khi nắm quyền, nhiều lần lập công, dẹp bỏ hà khắc mà ban bố ân huệ, vì họ mưu đồ làm chúa mà cứu chữa căn bệnh ấy, lòng dân theo về, cũng đã lâu rồi. Bởi thế Hoài Nam ba lần loạn, mà phúc tâm không rối; cái chết củaTào Mao, tứ phương chẳng động... Gốc rễ của họ vững chắc rồi, gian kế đã lập rồi. | ” |
Thời nhà Đường, Tư Mã Ý là nhân vật được ca ngợi trongTấn thư và được tôn kính. Sau khi Nhà Đường sụp đổ, niềm tin của mọi người bắt đầu thay đổi, rằng quyền kế tụcNhà Hán đã được chuyển sang nhà Thục Hán. Vì thế, Tư Mã Ý bắt đầu mất thanh danh, một quan điểm được ghi lại trong cuốn tiểu thuyếtTam quốc diễn nghĩa. Trong tiểu thuyết này, Tư Mã Ý được khắc họa là một nhân vật rất tham vọng, xảo trá, chỉ phục vụ lợi ích dòng họ và chỉ đạo các con cướp quyền lực về cho gia đình. Trong tiểu thuyết này, nhiều lời bình về Tư Mã Ý hoặc mâu thuẫn, hoặc doLa Quán Trung lấy từ những câu chuyện dân gian được kể lại qua nhiều thế hệ.
Bởi những đóng góp của Tư Mã Ý cho nhà Tào Ngụy là đáng kể, một cuộc tranh luận đã kéo dài đến tận ngày nay và dường như sẽ không bao giờ chấm dứt về động cơ chiến đấu của Tư Mã Ý, rằng ông có ý giúp Tào Ngụy nhưHoắc Quang đã làm thờinhà Hán, hay ông hành động là vì tham vọng giành ngôi giống nhưTào Tháo đã từng làm vớinhà Hán. Tuy nhiên, ông đã chết chỉ vài năm sau khi giành lại quyền lực từ Tào Sảng, không để lại câu trả lời rõ ràng về ý định của ông.
Về sau, con trai ôngTư Mã Chiêu được phong Tấn vương, ông được con trai truy tôn làmTấn Tuyên Vương (晋宣王). Đến khi cháu nội ông làTư Mã Viêm lập ranhà Tấn, Tư Mã Ý được truy tôn làmCao Tổ Tuyên Hoàng Đế (高祖宣皇帝).
Một truyền thuyết về Tư Mã Ý nói rằng ông có thể quay đầu 180° trên cổ để nhìn về đằng sau mà không cần quay người. Đặc điểm này được xem là giống như con chim cú.[26] Truyền thuyết cũng nói rằng khi Tào Tháo nghe được việc này và muốn tự mình xem xét. Tào Tháo tới đằng sau Tư Mã Ý và gọi tên ông, và quả thực đầu ông quay được xung quanh.
TheoTấn thư, khiTào Tháo biết việc này ông rất cẩn trọng với Tư Mã Ý, nói rằng:
Tào Phi sau này cũng có nhận xét tương tự:
Tư Mã Ý xuất hiện trong loạt trò chơiDynasty Warriors củaKoei, lần đầu ông xuất hiện ởDynasty Warriors 2. Tư Mã Ý được thể hiện như một người xảo quyệt, tàn nhẫn và đặc biệt kiêu ngạo với mỗi chiến thắng. Trong suốt trò chơi đối thủ của ông làGia Cát Lượng cho tới khi ông này chết ởcao nguyên Ngũ Trượng, tỉnhThiểm Tây. TrongDynasty Warriors 6 ông có vẻ ngoài hơi khác thay chiếc quạt lông bằng vuốt. TrongDynasty Warriors 7, ông trở lại sử dụng cầm Quạt lông có tên "Fenghuang Wing" và là lãnh đạo của nước Tấn (Jin) - một nước mới của trò chơi.
Sử sách ghi nhận Tư Mã Ý có 10 người con trai và 1 người con gái như sau:
