| Sử ký | |
|---|---|
| 太史公書 | |
 Một bản in cổ | |
| Thông tin sách | |
| Tác giả | Tư Mã Thiên 司馬遷 |
| Quốc gia | Trung Quốc |
| Ngôn ngữ | Văn ngôn |
Sử ký (tiếng Trung:史記/史记;bính âm:Shǐjì), hayThái sử công thư (太史公書, nghĩa:Sách của quan Thái sử) là cuốn sử củaTư Mã Thiên được viết từ năm109 TCN đến91 TCN, ghi lại lịch sửTrung Quốc trong hơn 2500 năm từ thờiHoàng Đế thần thoại cho tớithời ông sống. Vì là văn bảnlịch sử Trung Quốc có hệ thống đầu tiên, nó ảnh hưởng cực lớn tới việc chép sử và văn chương Trung Quốc sau này. Tư Mã Thiên được so sánh vớiHerodotus và Sử Ký với cuốnLịch sử (Historiai) (theo quan điểm người phương Tây).
Sử ký có trên 526.500chữ Hán (gồm 130 thiên), làm cho nó dài gấp bốn lần cuốnLịch sử chiến tranh Peloponnese củaThucydides (mặc dùLịch sử chiến tranh Peloponnese được viết vào ba thế kỷ trướcSử ký) và thậm chí còn dài hơnCựu Ước.[1][2]
Tư Mã Thiên hình thành và sáng tác tác phẩm của ông trong các đơn vị độc lập. Bản thảo của ông được viết trên phiếu tre mà sau đó được lắp ráp thành bó nên rất tốn nhiều nguyên vật liệu. Ngay cả sau khi bản thảo được phép lưu hành hoặc được sao chép, tác phẩm sẽ được lưu hành theo kiểu bó phiếu tre hoặc các nhóm nhỏ.Endymion Wilkinson tính toán rằng Sử ký có khoảng 30 phiếu mỗi bó, tổng cộng là 466 bó, nên sẽ có tổng trọng lượng sẽ là 88-132pound (40–60 kg). Cho đến mãi sau này, khi Sử ký được sao chép vào lụa, tác phẩm sẽ do đó đã rất khó để đọc và vận chuyển. Những bản sao sẽ có được bản văn không đáng tin cậy cho tới khi được in trên giấy.[3]
Tư Mã Thiên xếp các chương của Sử ký thành 5 phần khác nhau: Bản kỷ, Biểu, Thư, Thế gia và Liệt truyện.
"Bản kỷ" bao gồm 12 quyển đầu tiên của Sử ký, và phần lớn là khá tương tự với các ghi nhận từ các truyền thống biên niên sử của triều đình Trung Hoa cổ đại, chẳng hạn nhưXuân Thu (春秋). Năm quyển đầu tiên hoặc là mô tả những giai đoạn nhưNgũ Đế hoặc là từng triều đại riêng, chẳng hạn nhưHạ,Thương vàChu.[4] Bảy quyển còn lại ghi lại tiểu sử của từng vị vua nổi tiếng, khởi đầu từhoàng đế đầu tiên củanhà Tần cho đến những hoàng đế đầu tiên củanhà Hán.[4] Trong thiên này, Tư Mã Thiên cũng cho vào tiểu sử những người cai trị thực tế của Trung Quốc, chẳng hạn nhưHạng Vũ vàLã hậu, cũng như các nhà cai trị chưa bao giờ nắm quyền lực thực sự, chẳng hạn nhưSở Nghĩa Đế và Hán Huệ Đế[5]
Quyển 13-22 là "Biểu", xây dựng bảng thời gian các sự kiện quan trọng.[6] Chúng cho cho thấy các triều đại, sự kiện quan trọng và bản phả hệ của dòng dõi hoàng gia, mà Tư Mã Thiên nói rằng ông đã viết chúng vì "biên niên sử rất khó để theo dõi khi có quá nhiều dòng phả hệ khác nhau tồn tại cùng một lúc.[7] Mỗi bảng trừ cái cuối cùng bắt đầu với một giới thiệu về giai đoạn mà nó mô tả.[4]
"Thư" là phần ngắn nhất trong năm thiên của Sử ký, bao gồm tám quyển (23-30) nói về lịch sử phát triển củanghi lễ,âm nhạc,sáo, lịch,thiên văn học, hiến tế, sông ngòi và đường thủy, và quản trị tài chính.[4]
"Thế gia" là phần dài lớn thứ hai trong năm thiên của Sử ký và bao gồm các quyển 31 đến 60, chiếm 23% tác phẩm. Trong phần này, các quyển trước là rất khác về nội dung so với các quyển sau.[6] Nhiều quyển đầu tiên là biên niên về những nước chư hầu nổi bật nhất của nhà Chu, chẳng hạn nhưTần vàLỗ, và có đến hai quyển còn ghi xa đến tận thời nhà Thương.[4] Quyển cuối cùng, miêu tả thời nhà Hán, có tiểu sử.[4]
"Liệt truyện" là phần dài nhất trong năm thiên của Sử ký và bao gồm các quyển 61 đến 130, chiếm đến hơn 54% tác phẩm.[4] 70 thiên "Liệt truyện" chủ yếu chứa hồ sơ tiểu sử của khoảng 130 người Trung Quốc cổ đại nổi bật, từBá Di ở cuối cuối thời nhà Thương đến một số nhân vật sống cùng thời với Tư Mã Thiên.[4] Khoảng 40 quyển được dành riêng cho một nhân vật riêng, một số là về hai nhân vật có liên quan đến nhau, còn lại là những nhóm nhỏ các nhân vật chia sẻ những vai trò nhất định, chẳng hạn như sát thủ, quan lại hoặc các học giảKhổng giáo.[4] Không giống như hầu hết các tiểu sử hiện đại, các ghi chép trong "Liệt truyện" dùng giai thoại để miêu tả đạo đức và nhân cách, do đó "mô tả sống động nhiều loại người khác nhau và về thời đại mà họ đang sống.[4] "Liệt truyện" được phổ biến trong suốt lịch sử Trung Quốc, và đã cung cấp một số lượng lớn các khái niệm vẫn được sử dụng bởi người Trung Quốc hiện đại.[4]
| Cấu trúc chi tiếtSử ký của Tư Mã Thiên | ||
|---|---|---|
| TT | Tựa đề | Ghi chú |
| Bản kỷ (本紀) | ||
| 1. | Ngũ đế bản kỷ (五帝本紀) | Ghi chép vềNgũ đế bắt đầu từHoàng Đế |
| 2. | Hạ bản kỷ (夏本紀) | Ghi chép vềnhà Hạ |
| 3. | Ân bản kỷ (殷本紀) | Ghi chép vềnhà Thương (Ân) |
| 4. | Chu bản kỷ (周本紀) | Ghi chép vềnhà Chu |
| 5. | Tần bản kỷ (秦本紀) | Ghi chép vềnước Tần |
| 6. | Tần Thủy Hoàng bản kỷ (秦始皇本紀) | Ghi chép vềTần Thủy Hoàng (221-210 TCN) |
| 7. | Hạng Vũ bản kỷ (項羽本紀) | Ghi chép vềHạng Vũ |
| 8. | Cao Tổ bản kỷ (高祖本紀) | Ghi chép vềHán Cao TổLưu Bang (206-195 TCN) |
| 9. | Lã Thái hậu bản kỷ (呂太后本紀) | Ghi chép vềLã hậu (nắm quyền 195-180 TCN) |
| 10. | Hiếu Văn bản kỷ (孝文本纪) | Ghi chép vềHán Văn đế (179-157 TCN) |
| 11. | Hiếu Cảnh bản kỷ (孝景本纪) | Ghi chép vềHán Cảnh đế (156-141 TCN) |
| 12. | Hiếu Vũ bản kỷ (孝武本纪) | Ghi chép vềHán Vũ đế (140-87 TCN) |
| Biểu (表) | ||
| 13. | Tam đại thế biểu (三代世表) | Phả hệ của ba thờiHạ,Thương,Chu |
| 14. | Thập nhị chư hầu niên biểu (十二諸侯年表) | Biên niên sử của 12 nướcchư hầu thờiXuân Thu |
| 15. | Lục quốc niên biểu (六國年表) | Biên niên sử của 6 nước thờiChiến Quốc |
| 16. | Tần Sở chi tế nguyệt biểu (秦楚之際月表) | Biên niên sử theo tháng củanước Tần vànước Sở |
| 17. | Hán hưng dĩ lai chư hầu vương niên biểu (漢興以來諸侯王年表) | Biên niên sử của các vương thời đầunhà Hán |
| 18. | Cao Tổ công thần hầu giả niên biểu (高祖功臣侯者年表) | Biên niên sử về các công hầu thờiHán Cao Tổ (206-195 TCN) |
| 19. | Huệ Cảnh gian hầu giả niên biểu (惠景閒侯者年表) | Biên niên sử về các công hầu thờiHán Huệ Đế đếnHán Cảnh Đế (194-141 TCN) |
| 20. | Kiến Nguyên dĩ lai hầu giả niên biểu (建元以來侯者年表) | Biên niên sử về các công hầu thờiKiến Nguyên củaHán Vũ Đế (140-135 TCN) |
| 21. | Kiến Nguyên dĩ lai vương tử hầu giả niên biểu (建元已来王子侯者年表) | Biên niên sử về các vương tử và hầu giả thờiKiến Nguyên |
| 22. | Hán hưng dĩ lai tương tương danh thần niên biểu (漢興以來將相名臣年表) | Biên niên sử về các quan khanh thời đầunhà Hán |
| Thư (書) | ||
| 23. | Lễ thư (禮书) | Ghi chép về lễ nghi |
| 24. | Nhạc thư (樂书) | Ghi chép về âm nhạc |
| 25. | Luật thư (律书) | Ghi chép về luật pháp |
| 26. | Lịch thư (曆书) | Ghi chép về lịch |
| 27. | Thiên quan thư (天官书) | Ghi chép vềthiên văn học |
| 28. | Phong thiện thư (封禪书) | Ghi chép về lễ tế Trời Đất |
| 29. | Hà cừ thư (河渠书) | Ghi chép về sông ngòi, kênh đào |
| 30. | Bình chuẩn thư (平準书) | Ghi chép về tham quan |
| Thế gia (世家) | ||
| 31. | Ngô Thái Bá thế gia (吳太伯世家) | Ghi chép vềNgô Thái Bá vànước Ngô |
| 32. | Tề Thái công thế gia (齊太公世家) | Ghi chép vềTề Thái công (hayKhương Tử Nha) vànước Tề |
| 33. | Lỗ Chu công thế gia (魯周公世家) | Ghi chép vềLỗ Chu công vànước Lỗ |
| 34. | Yên Thiệu công thế gia (燕召公世家) | Ghi chép vềYên Thiệu côngnước Yên |
| 35. | Quản Sái thế gia (管蔡世家) | Ghi chép vềQuản Thúc Tiên,nước Sái vànước Tào |
| 36. | Trần Kỷ thế gia (陳杞世家) | Ghi chép vềnước Trần vànước Kỷ |
| 37. | Vệ Khang Thúc thế gia (衛康叔世家) | Ghi chép vềVệ Khang Thúc vànước Vệ |
| 38. | Tống Vi Tử thế gia (宋微子世家) | Ghi chép vềTống Vi Tử vànước Tống |
| 39. | Tấn thế gia (晉世家) | Ghi chép vềnước Tấn |
| 40. | Sở thế gia (楚世家) | Ghi chép vềnước Sở |
| 41. | Việt vương Câu Tiễn thế gia (越王句踐世家) | Ghi chép vềCâu Tiễn vuanước Việt |
| 42. | Trịnh thế gia (鄭世家) | Ghi chép vềnước Trịnh |
| 43. | Triệu thế gia (趙世家) | Ghi chép vềnước Triệu |
| 44. | Ngụy thế gia (魏世家) | Ghi chép vềnước Ngụy |
| 45. | Hàn thế gia (韓世家) | Ghi chép vềnước Hàn |
| 46. | Điền Kính Trọng Hoàn thế gia (田敬仲完世家) | Ghi chép vềnước Tề của họĐiền (Điền Tề) |
| 47. | Khổng Tử thế gia (孔子世家) | Ghi chép vềKhổng Tử |
| 48. | Trần Thiệp thế gia (陳涉世家) | Ghi chép vềTrần Thắng |
| 49. | Ngoại thích thế gia (外戚世家) | Ghi chép về họ ngoại của vuanhà Hán gồmLã hậu,Bạc Cơ (mẹHán Văn Đế),Đậu Y (vợ Hán Văn đế),Bạc hoàng hậu (vợHán Cảnh Đế),Vương Chí (vợ Cảnh đế, mẹHán Vũ Đế),Trần Kiều (vợ Vũ đế),Vệ Tử Phu (vợ Vũ đế) |
| 50. | Sở Nguyên vương thế gia (楚元王世家) | Ghi chép vềSở Nguyên vương vàTriệu U vương |
| 51. | Kinh Yên thế gia (荊燕世家) | Ghi chép về Kinh vươngLưu Giả, Yên vươngLưu Trạch |
| 52. | Tề Điệu Huệ vương thế gia (齊悼惠王世家) | Ghi chép về Tề Điệu Huệ vươngLưu Phì |
| 53. | Tiêu tướng quốc thế gia (蕭相國世家) | Ghi chép vềTiêu Hà |
| 54. | Tào tướng quốc thế gia (曹相國世家) | Ghi chép vềTào Tham |
| 55. | Lưu hầu thế gia (留侯世家) | Ghi chép về Lưu hầuTrương Lương |
| 56. | Trần thừa tướng thế gia (陳丞相世家) | Ghi chép vềTrần Bình,Vương Lăng,Thẩm Tự Cơ |
| 57. | Giáng hầu Chu Bột thế gia (絳侯周勃世家) | Ghi chép về Giáng hầuChu Bột |
| 58. | Lương Hiếu vương thế gia (梁孝王世家) | Ghi chép về Lương Hiếu vươngLưu Vũ và con cháu |
| 59. | Ngũ tông thế gia (五宗世家) | Ghi chép về 13 vị vương con trai củaHán Cảnh Đế |
| 60. | Tam vương thế gia (三王世家) | Ghi chép về 3 vị vương con trai củaHán Vũ Đế |
| Liệt truyện (列傳) | ||
| 61. | Bá Di Thúc Tề liệt truyện (伯夷叔齊列传) | Ghi chép vềBá Di vàThúc Tề |
| 62. | Quản Án liệt truyện (管晏列傳) | Ghi chép vềQuản Trọng vàÁn Anh |
| 63. | Lão Tử Hàn Phi liệt truyện (老子韓非列傳) | Ghi chép vềLão Tử,Trang Tử,Thân Bất Hại vàHàn Phi |
| 64. | Tư Mã Nhương Thư liệt truyện (司馬穰苴列傳) | Ghi chép vềTư Mã Nhương Thư |
| 65. | Tôn Tử Ngô Khởi liệt truyện (孫子吳起列傳) | Ghi chép vềTôn Vũ,Tôn Tẫn vàNgô Khởi |
| 66. | Ngũ Tử Tư liệt truyện (伍子胥列傳) | Ghi chép vềNgũ Tử Tư vàBạch Công Thắng |
| 67. | Trọng Ni đệ tử liệt truyện (仲尼弟子列傳) | Ghi chép về các học trò củaKhổng Tử |
| 68. | Thương quân liệt truyện (商君列傳) | Ghi chép vềThương Ưởng |
| 69. | Tô Tần liệt truyện (蘇秦列傳) | Ghi chép vềTô Tần,Tô Đại vàTô Lệ |
| 70. | Trương Nghi liệt truyện (張儀列傳) | Ghi chép vềTrương Nghi,Trần Chẩn vàTê Thủ |
| 71. | Sư Lý Tử Cam Mậu liệt truyện (樗里子甘茂列傳) | Ghi chép vềSư Lý Tử,Cam Mậu vàCam La |
| 72. | Nhương hầu liệt truyện (穰侯列傳) | Ghi chép về Nhương hầuNgụy Nhiễm |
| 73. | Bạch Khởi Vương Tiễn liệt truyện (白起王翦列傳) | Ghi chép vềBạch Khởi vàVương Tiễn |
| 74. | Mạnh Tử Tuân Khanh liệt truyện (孟子荀卿列傳) | Ghi chép vềMạnh Tử,Sô Kỵ,Sô Diễn,Thuần Vu Khôn,Thận Đáo,Sô Thích,Hoàn Uyên,Tiếp Tử,Điền Biền,Tuân Tử vàMặc Địch |
| 75. | Mạnh Thường quân liệt truyện (孟嘗君列傳) | Ghi chép vềMạnh Thường quân Điền Văn vàPhùng Hoan |
| 76. | Bình Nguyên quân Ngu Khanh liệt truyện (平原君虞卿列傳) | Ghi chép vềBình Nguyên quân Triệu Thắng vàNgu Khanh |
| 77. | Ngụy công tử liệt truyện (魏公子列傳) | Ghi chép vềTín Lăng quân Ngụy Vô Kỵ |
| 78. | Xuân Thân quân liệt truyện (春申君列傳) | Ghi chép vềXuân Thân quân Hoàng Hiết |
| 79. | Phạm Thư Thái Trạch liệt truyện (范睢蔡澤列傳) | Ghi chép vềPhạm Thư vàThái Trạch |
| 80. | Nhạc Nghị liệt truyện (樂毅列傳) | Ghi chép vềNhạc Nghị,Nhạc Gian vàNhạc Thừa |
| 81. | Liêm Pha Lạn Tương Như liệt truyện (廉頗藺相如列傳) | Ghi chép vềLiêm Pha,Lạn Tương Như vàLý Mục |
| 82. | Điền Đan liệt truyện (田單列傳) | Ghi chép vềĐiền Đan |
| 83. | Lỗ Trọng Liên Trâu Dương liệt truyện (魯仲連鄒陽列傳) | Ghi chép vềLỗ Trọng Liên vàTrâu Dương |
| 84. | Khuất Nguyên Giả Sinh liệt truyện (屈原賈生列傳) | Ghi chép vềKhuất Nguyên vàGiả Nghị |
| 85. | Lã Bất Vi liệt truyện (呂不韋生列傳) | Ghi chép vềLã Bất Vi |
| 86. | Thích khách liệt truyện (刺客列傳) | Ghi chép về cácthích kháchTào Mạt,Chuyên Chư,Dự Nhượng,Nhiếp Chính vàKinh Kha |
| 87. | Lý Tư liệt truyện (李斯列傳) | Ghi chép vềLý Tư |
| 88. | Mông Điềm liệt truyện (蒙恬列傳) | Ghi chép vềMông Điềm |
| 89. | Trương Nhĩ Trần Dư liệt truyện (張耳陳餘列傳) | Ghi chép về Triệu vươngTrương Nhĩ vàTrần Dư |
| 90. | Ngụy Báo Bành Việt liệt truyện (魏豹彭越列傳) | Ghi chép vềNgụy Báo và Lương vươngBành Việt |
| 91. | Kình Bố liệt truyện (黥布列傳) | Ghi chép về Hoài Nam vươngAnh Bố |
| 92. | Hoài Âm hầu liệt truyện (淮陰侯列傳) | Ghi chép về Hoài Âm hầuHàn Tín |
| 93. | Hàn Tín Lư Quán liệt truyện (韓信盧綰列傳) | Ghi chép vềHàn vương Tín, Yên vươngLư Quán và Dương Hạ hầuTrần Hy |
| 94. | Điền Đam liệt truyện (田儋列傳) | Ghi chép vềĐiền Đam,Điền Vinh vàĐiền Hoành |
| 95. | Phàn Lịch Đằng Quán liệt truyện (樊酈滕灌列傳) | Ghi chép về Vũ Dương hầuPhàn Khoái, Khúc Chu hầuLịch Thương, Nhữ Âm hầu Đằng côngHạ Hầu Anh và Dĩnh Âm HầuQuán Anh |
| 96. | Trương thừa tướng liệt truyện (張丞相列傳) | Ghi chép về Bắc Bình hầuTrương Thương, Phàn Âm hầuChu Xương, Quảng A hầuNhâm Ngao và Cố An hầuThân Đồ Gia |
| 97. | Lịch Sinh Lục Giả liệt truyện (酈生陸賈列傳) | Ghi chép vềLịch Tự Cơ,Lục Giả và Bình Nguyên quânChu Kiến |
| 98. | Phó Cận Khoái Thành liệt truyện (傅靳蒯成列傳) | Ghi chép về Dương Lăng hầuPhó Khoan, Tín Vũ hầuCận Hấp và Khoái Thành hầuChu Tiết |
| 99. | Lưu Kính Thúc Tôn Thông liệt truyện (劉敬叔孫通列傳) | Ghi chép về Kiến Tín hầuLưu Kính và Tắc Tự quânThúc Tôn Thông |
| 100. | Quý Bố Loan Bố liệt truyện (季布欒布列傳) | Ghi chép vềQuý Bố,Tào Khâu Sinh,Quý Tâm,Đinh Công vàLoan Bố |
| 101. | Viên Áng Tiều Thố liệt truyện (袁盎晁錯列傳) | Ghi chép vềViên Áng,Tiều Thố vàĐặng Công |
| 102. | Trương Thích Chi Phùng Đường liệt truyện (張釋之馮唐列傳) | Ghi chép vềTrương Thích Chi vàPhùng Đường |
| 103. | Vạn Thạch Trương Thúc liệt truyện (萬石張叔列傳) | Ghi chép về Vạn Thạch quânThạch Phấn, Mục Khâu hầuThạch Khánh, Kiến Lăng hầuVệ Oản, Tắc hầuTrực Bất Nghi,Chu Nhân vàTrương Thúc |
| 104. | Điền Thúc liệt truyện (田叔列傳) | Ghi chép vềĐiền Thúc vàĐiền Nhân |
| 105. | Biển Thước Thương công liệt truyện (扁鵲倉公列傳) | Ghi chép vềBiển Thước và Thương côngThuần Vu Ý |
| 106. | Ngô vương Tỵ liệt truyện (吳王濞列傳) | Ghi chép vềNgô vương Tỵ |
| 107. | Ngụy Kỳ Vũ An hầu liệt truyện (魏其武安侯列) | Ghi chép về Ngụy Kỳ hầuĐậu Anh, Vũ An HầuĐiền Phiên vàQuán Phu |
| 108. | Hàn Trường Nhụ liệt truyện (韓長孺列傳) | Ghi chép vềHàn An Quốc |
| 109. | Lý tướng quân liệt truyện (李將軍列傳) | Ghi chép vềLý Quảng |
| 110. | Hung Nô liệt truyện (匈奴列傳) | Ghi chép về ngườiHung nô |
| 111. | Vệ tướng quân phiếu kỵ liệt truyện (衛將軍驃騎列傳) | Ghi chép vềVệ Thanh vàHoắc Khứ Bệnh |
| 112. | Bình Tân hầu Chủ phụ liệt truyện (平津侯主父列傳) | Ghi chép về Bình Tân hầuCông Tôn Hoằng vàChủ phụ Yển |
| 113. | Nam Việt liệt truyện (南越列傳) | Ghi chép về xứNam Việt |
| 114. | Đông Việt liệt truyện (東越列傳) | Ghi chép về xứĐông Việt |
| 115. | Triều Tiên liệt truyện (朝鮮列傳) | Ghi chép về xứTriều Tiên |
| 116. | Tây Nam Di liệt truyện (西南夷列傳) | Ghi chép về người Di ở Tây Nam |
| 117. | Tư Mã Tương Như liệt truyện (司馬相如列傳) | Ghi chép vềTư Mã Tương Như |
| 118. | Hoài Nam Hành sơn liệt truyện (淮南衡山列傳) | Ghi chép về Hoài Nam Lệ vươngLưu Trường, Hoài Nam vươngLưu An và Hành sơn vươngLưu Tứ |
| 119. | Tuần lại liệt truyện (循吏列傳) | Ghi chép về các quan lại liêm khiếtTôn Thúc Ngao,Tử Sản,Công Nghi Hưu,Thạch Xa vàLý Ly |
| 120. | Cấp Trịnh liệt truyện (汲鄭列傳) | Ghi chép vềCấp Ảm vàTrịnh Đương Thì |
| 121. | Nho lâm liệt truyện (儒林列傳) | Ghi chép về các nhà nhoThân Công,Viên Cố Sinh,Hàn Anh (thi);Phục Thắng (thư);Cao Đường Sinh,Từ Sinh (lễ);Dương Hà (dịch);Đổng Trọng Thư,Hồ Vô Sinh,Giang Sinh (Xuân Thu) |
| 122. | Khốc lại liệt truyện (酷吏列傳) | Ghi chép về các quan lại tàn bạo |
| 123. | Đại uyển liệt truyện (大宛列傳) | Ghi chép về ngườiĐại Uyển và các tộc người thiểu số khác |
| 124. | Du hiệp liệt truyện (游俠列傳) | Ghi chép về các tay du hiệpLỗ Chu Gia vàQuách Giải |
| 125. | Nịnh hạnh liệt truyện (佞幸列傳) | Ghi chép về các nịnh thần |
| 126. | Hoạt kê liệt truyện (滑稽列傳) | Ghi chép về những truyện hài hước củaThuần Vu Khôn,Ưu Mạnh,Ưu Chiên,Quách Xá Nhân,Đông Phương Sóc,Đông Quách tiên sinh,Vương tiên sinh vàTây Môn Báo |
| 127. | Nhật giả liệt truyện (日者列傳) | Ghi chép về thầy tiên triTư Mã Quý Chủ |
| 128. | Quy sách liệt truyện (龜策列傳) | Ghi chép về bói toán |
| 129. | Hóa thực liệt truyện (貨殖列傳) | Ghi chép về nông nghiệp và hàng hóa |
| 130. | Thái sử công tự tự (太史公自序) | Lời đề tựa củaThái sử công |
Không giống các văn bản lịch sử chính thức thời gian sau này, vốn chấp nhận học thuyếtKhổng giáo, tuyên bố quyền lực thần thánh của các vịHoàng đế và loại trừ ra ngoài vòng pháp luật mọi âm mưu chiếm ngôi báu, phong cách viết sử tự do và có chủ đích của Tư Mã Thiên đã được nhiều nhà thơ và tiểu thuyết sau này học tập. Đa số các thiênLiệt truyện đều là những đoạn văn miêu tả sống động các nhân vật và sự kiện, vì Tư Mã Thiên đã sử dụng một cách chính xác các câu chuyện lịch sử trong quá khứ làm nguồn thông tin của mình, và có điều chỉnh lại cho đúng với thực tế. Ví dụ, ông viết truyệnKinh Kha ám sát Tần Thủy Hoàng trong thiên "Thích khách liệt truyện" dựa trên lời kể của ông cố của một người bạn của cha ông, vốn là một vị quan cấp thấp trong triềunhà Tần và vụ ám sát xảy ra khi vị quan đó đang có mặt tại đó.
Có thể thấy rằng Tư Mã Thiên làm nổi bật mặt tích cực của những người cầm quyền trong Bản kỷ, nhưng lại đưa mặt tiêu cực vào các quyển khác, và như vậy tác phẩm của ông cần phải được đọc toàn bộ để có được đầy đủ thông tin. Ví dụ, thông tin về việc Lưu Bang (sau này làHán Cao Tổ), trong một nỗ lực tuyệt vọng để thoát khỏi sự truy đuổi củaHạng Vũ, đã đẩy con ông ra xe ngựa để làm xe nhẹ đi, đã không được chép lại trong tiểu sử của hoàng đế, nhưng lại được chép trong tiểu sử của Hạng Vũ. Ông cũng rất thận trọng trong việc cân bằng mặt tích cực với tiêu cực, ví dụ như tiểu sử của Lã hậu, vốn ghi chép về sự tàn ác của bà, ông đã chỉ ra ở cuối tiểu sử rằng, mặc cho cuộc sống cá nhân của bà có ra sao đi chăng nữa, Lã hậu vẫn mang lại hoà bình và thịnh vượng cho đất nước.[8]
Bên cạnh tính xác thực của sự kiện, nói như lời Tư Mã Thiên, "tôi chỉ thuật lại chuyện xưa, sắp đặt lại các chuyện trong đời chứ có sáng tác đâu" (thiênTam đại thế biểu), song tác giả không chỉ thuật lại chuyện xưa một cách lạnh lùng. Ảnh hưởng bút pháp củaXuân Thu, nhưngtính khuynh hướng của Sử ký thể hiện sự khác biệt nhất định. Nếu Xuân Thu xuất phát từ lập trường bảo thủ của quý tộc thì Sử ký lại xuất phát từ lập trường tiến bộ, có những nét phù hợp với tư tưởng và tình cảm của nhân dân[9] đương thời.
Sử ký lên án sự tàn bạo của tầng lớp thống trị (Tần Thủy Hoàng,Lưu Bang vàVũ Đế), ca ngợi những nhà thơ yêu nước nhưKhuất Nguyên, đề cao các dũng sĩ khởi xướng khởi nghĩa nông dân đầu tiên trong lịch sử Trung Quốc nhưTrần Thiệp. Tư Mã Thiên viết sử có dụng ý nhằm "xét qua việc làm, tóm tắt trước sau, xét việc hưng vong thành bại", "thấu hiểu sự biến đổi từ xưa đến nay", để "ký thác", để "hả điều căm giận" (trong thiênBáo Nhậm An thư). Điều đó phản ánh sự quan tâm của tác giả đến sự kiện không chỉ nằm ở bản thân sự kiện mà là cả tiến trình của chúng.[10]
Gia đình Tư Mã là những người viết sử cho hoàng đế nhà Hán. Cha của Tư Mã Thiên làTư Mã Đàm giữ chức"Thái sử lệnh" và Tư Mã Thiên là người nối nghiệp. Vì thế, ông có thể xem được những lưu trữ, sắc lệnh và hồ sơ trong những năm đầu của nhà Hán. Tư Mã Thiên là một nhà sử học hoài nghi, có phương pháp và biết rất nhiều sách cổ, được viết trênphiếu tre và gỗ từ trước thời nhà Hán. Nhiều tư liệu mà ông sử dụng đã không còn tồn tại. Ông không chỉ sử dụng tài liệu lưu trữ và hồ sơ của triều đình, mà còn phỏng vấn người dân và đi khắp Trung Quốc để xác minh thông tin. Trong quyển đầu tiên của Sử ký, "Ngũ Đế bản kỉ", ông viết:
Bản thân tôi đã đi về phía tây xa đến tậnnúi Không Động, phía bắc quaTrác Lộc, phía đông đến biển, và ở phía nam tôi đã đi thuyền theoHoàng Hà vàHoài Hà. Những trưởng lão và người già ở những vùng đất khác nhau thường xuyên chỉ ra cho tôi những nơi màHoàng Đế,Nghiêu vàThuấn đã sống, và ở những nơi này các phong tục tập quán có vẻ khá khác nhau. Nói chung những lời kể của họ không khác gì mấy so với các bản văn cổ xưa dường như là gần với sự thật.
— Tư Mã Thiên.[11]
Sử ký dùng"Ngũ Đế hệ điệp" (五帝系諜) vàKinh Thư là nguồn tư liệu để làm gia phả từ thời Hoàng Đế cho đếnChu Triệu cộng hòa (841 TCN-828 TCN). Tư Mã Thiên thường trích dẫn các nguồn tư liệu của ông. Ví dụ:
Tư Mã Thiên cũng viết về vấn đề liên quan với những nguồn tư liệu không đầy đủ, rời rạc và mâu thuẫn. Ví dụ, ông đã đề cập trong lời mở đầu của quyển 15 rằng các sổ ghi chép của các nước chư hầu được giữ trong kho lưu trữ củanhà Chu đã bịTần Thủy Hoàng cho đem đốt bởi vì chúng chứa những lời chỉ trích và chế nhạo nhà Tần và rằng các biên niên sử của nhà Tần thì quá ngắn ngủi và không đầy đủ.[12] Trong quyển 13, ông cũng đề cập việc các biên niên và phả hệ của các văn bản cổ khác nhau "không đồng tình và mâu thuẫn với nhau". Trong quyển thứ 18 của Sử ký, Tư Mã Thiên viết: "Tôi đã chỉ những gì nhất định, và trong trường hợp nghi ngờ sẽ để lại một khoảng trống".[13]
Các học giả đã đặt câu hỏi về tính xác thực của các vị vua huyền thoại trong thời kỳ cổ đại được đưa ra bởi Tư Mã Thiên. Tư Mã Thiên bắt đầu Sử ký với những miêu tả về Ngũ Đế, vốn được nhiều học giả hiện đại, chẳng hạn như những người từNghi Cổ Phái, cho là những vị thần địa phương của Trung Quốc cổ đại.[14] Tư Mã Thiên loại bỏ các yếu tố siêu nhiên và thần bí vốn mâu thuẫn với sự tồn tại của họ như những nhà cai trị có thật, và do đó bị chỉ trích vì đã biến huyền thoại và văn hóa dân gian thành lịch sử.[14]
Tuy nhiên, vào năm 1954, theoJoseph Needham, người dựa trên mô tả của Tư Mã Thiên về các vị vua của nhà Thương đã viết như sau:
Có một niềm tin phổ biến cho rằng Tư Mã Thiên chẳng thế nào có đủ tư liệu lịch sử để tường thuật về những sự kiện đã diễn ra từ cả ngàn năm trước. Do đó, dễ phán đoán được sự ngạc nhiên của nhiều người khi mà ít nhất 23 trên 30 cái tên của các vị vua nhà Thương mà Tư Mã Thiên liệt kê, đều xuất hiện rõ ràng trên các bản giáp cốt văn ở An Dương. Hẳn là Tư Mã Thiên đã sở hữu những tư liệu khá đáng tin cậy để sử dụng—điều nhấn mạnh một lần nữa tư tưởng trọng lịch sử của người Trung Quốc—và rằng sự tồn tại của nhà Thương là hoàn toàn có thể xác thực.
— Joseph Needham[15]
Một số khía cạnh lịch sử củanhà Thương do Tư Mã Thiên cung cấp đều được xác minh qua các dòng chữ trên xương bói toán. Một số nhà khảo cổ học người Trung Quốc cho rằngvăn hóa Nhị Lý Đầu là nơi nhà Hạ từng tồn tại. Tuy nhiên, vấn đề này vẫn gây tranh cãi do thiếu bằng chứng mạnh ví dụ như văn tự thời nhà Hạ.[16][17][18]
Ngoài ra còn có sự khác biệt trong thực tế chẳng hạn như ngày tháng giữa các phần khác nhau của tác phẩm. Đây có thể là một kết quả của việc Tư Mã Thiên sử dụng các nguồn tài liệu khác nhau.[19]
Sau khi hoàn thành Sử ký vào khoảng năm91 TCN, bản thảo gần như hoàn thành của tác phẩm được cất giấu trong nơi ở của con gái Tư Mã Thiên làTư Mã Anh (司馬英), để tránh cho nó không bị phá hủy dưới thời củaHán Vũ Đế và người kế nhiệm làHán Chiêu Đế. Sử ký cuối cùng cũng đã được phổ biến trong thời cai trị củaHán Tuyên Đế của cháu Tư Mã Thiên (thông qua con gái của ông) làDương Uẩn (杨惲), sau một thời gian khoảng 20 năm.
Những thay đổi trong bản thảo của Sử ký trong thời gian gián đoạn này đã luôn luôn gây ra tranh cãi giữa các học giả. Đó là việc văn bản ít nhiều gì được hoàn toàn vào khoảng năm 91 TCN trong thư gửiNhâm An, và Tư Mã Thiên đã nêu rõ con số chính xác của các quyển cho từng thiên của Sử ký.[20] Sau khi ông qua đời (có lẽ chỉ một vài năm sau đó), vài người đã có cơ hội để xem toàn bộ công trình. Tuy nhiên, nhiều bổ sung khác nhau cho Sử ký vẫn được làm. Nhà sử họcLưu Tri Kỷ (劉知幾, 661-721) nêu lên tên của tổng cộng mười lăm học giả được cho là đã bổ sung cho Sử ký trong thời kỳ sau cái chết của Tư Mã Thiên. Chỉ có những bổ sung bởiTrử Thiểu Tôn (褚少孫, khoảng năm 105 TCN - khoảng năm 30 TCN) được chỉ rõ bằng cách thêm câu"Ông Trử nói" (Chu xiansheng yue, 褚先生曰).
Ngay trong thế kỷ thứ nhất,Ban Bưu vàBan Cố tuyên bố rằng mười thiên trong Sử Ký Tư Mã Thiên bị thiếu. Một số lượng lớn các chương nói về thế kỷ đầu tiên của nhà Hán (tức là thế kỷ thứ II TCN) tương ứng chính xác với các chương liên quan từHán thư (Hanshu). Hiện chưa rõ liệu những chương đầu là đến từ Sử ký hoặc từ Hán thư. Nhà nghiên cứu Yves Hervouet (1921-1999) vàA.F.P. Hulsewé lập luận rằng bản gốc của 10 thiên nói trên của Sử ký đã bị thất lạc và sau đó được tái tạo lại bằng các thiên tương ứng từHán thư[21]
Theo lời bàn củaBan Bưu thìSử ký:
| “ | Nhặt kinh, lượm chuyện, phân tán sự việc của một số nhân vật rất đổi sơ lược, có khi xúc phạm đến người ta. Được một điều là sự tìm kiếm cũng khá rộng, sách viết cũng có quán xuyến kinh truyện, rong ruỗi xưa nay, trên dưới đến vài ngàn năm, có thể nói là cần cù siêng năng. Lại nữa, sách bàn phải trái thì sai lầm nhiều so với lời thánh nhân; luận đạo lớn thì để Hoàng lão lên trước, lục kinh xuống sau; kể về du hiệp thì thoái kẻ xử sĩ mà tiến kẻ gian hùng, nói về hóa thực thì đề cao thế lợi mà cho nghèo hèn là đáng khinh bỉ, đó là những điểm thiếu sáng suốt vậy. | ” |
Lục Giả thời Hán làm sáchHán Sở xuân thu có nói:
| “ | Điều trái phải tuy dựa vào Nho gia làm gốc, song chức vụ Thái sử nguyên từ Đạo gia mà ra; cha của Tư Mã Thiên là Đàm cũng sùng thượng Hoàng lão, cho nên Sử ký tuy có sai lầm về nho thuật, nhưng có thể cho là nổi được cái nghiệp cũ đã cách xa lâu ngày, Huống chi phát phẫn mà làm sách, ý nghĩa khá kích động. | ” |
Tuy nhiên theo lời củaMao Khôn thì:
| “ | Đọc chuyện du hiệp, thì lập tức muốn coi thường sự sống, đọc truyện Khuất Nguyên, Giả Nghị thì lập tức muốn trào nước mắt, đọc truyện Trang Chu, Lỗ Trọng Liên thì lập tức muốn vất bỏ cuộc đời, đọc truyện Lý Quảng thì lập tức muốn đứng dậy chiến đấu, đọc truyện Thạch Kiến lập tức muốn cúi mình, đọc truyện Tín Lăng Quân, Bình Nguyên Quân thì lập tức muốn nuôi kẻ sĩ. | ” |
Ngoài ra theo nhưHán Thư đã nói rằng, tuy là một tác phẩm đồ sộ, độc đáo nhưng Sử ký vẫn có chỗ khuyết, nên người viết tiếp nổi lên như bời, các văn nhân đời sau nhưGiả tiên sinh,Phùng Thương,Lưu Hâm tiếp tục bổ sung, chỉnh lý những chỗ sai sót, nhầm lẫn của Tư Mã Thiên, Hán thư cũng có chỗ từ Lưu Hâm mà ra, cho nênThôi Thích cho rằng vănSử ký so với toàn bộ có chỗ trái, so vớiHán Thư có chỗ hợp, đó là những chỗ Lưu Hâm viết tiếp thêm vậy. Còn nhiều niên đại xa cách khác nhau chương cú cắt xé ra thì chắc là do những kẻ càn quấy đời sau thêm vào và những người đời sau sao chép viết sai đi một nửa.[22]
Sử Ký có khá nhiều bản in khác nhau, bản in sớm nhất hiện tại là bản sao từ những bản bị thất lạc và được lưu hành trong thờiNam Bắc triều (420 – 589). Bản khắc sớm nhất và còn sót lại là bản "Sử Ký Tập Giải" (史記集解) thờiBắc Tống. Bản in củaHoàng Thiện Phu thờiNam Tống có lẽ là bản khắc sớm nhất tập hợp chú giải của ba nhà hiện là bản đượcTrung Hoa thư cục phát hành phổ biến, gồm bảngiản thể vàphồn thể, ngoài ra còn có bản "Tam Gia Chú" (ba nhà chú thích) được ấn bản lần hai và được coi là bản tốt nhất hiện nay.
Bản vănBạch Thoại làm theo có "Tân Bạch Thoại Sử Ký" do Hàn Triệu Kỳ chú thích. (bản giản thể tự do Trung Hoa thư cục xuất bản, bản phồn thể hay chính thể tự doĐài BắcĐài Loan Cổ Tịch xuất bản), và "Sử Ký" do Trương Liệt chú thích (Bản giản thể tự donhà xuất bản Quý Châu Cổ Tịch xuất bản, chính thể tự doĐài BắcĐài Loan Cổ Tịch xuất bản).
Ngoài ra còn có rất nhiều bản chú giải về Sử Ký trong thời Trung Quốc hiện đại như "Sử Ký cập Chú thích Tổng hợp dẫn đắc"donhà xuất bản Đại học Harvard Yên Kinh biên soạn, "Sử Ký Tác Dẫn" doHoàng Phúc Loan biên soạn, "Sử Ký Tác Dẫn" doLý Hiểu Quang,Lý Ba biên tập, "Sử Ký Nhân danh Tác dẫn" doChung Hoa biên tập, "Sử Ký Tam gia Chú dẫn thư Tác dẫn" doĐoạn Thư An biên tập, và cuốn "Sử Ký Từ điển" doThương Tu Lương chủ biên.
Hiện có rất nhiều bản Sử Ký được tìm thấy rất quý hiếm, có tầm quan trọng như một số bản được liệt kê ở dưới.
| Năm | Nhà xuất bản | Kỹ thuật in | Ghi chú |
|---|---|---|---|
| Nam Tống (1127 – 1279) | Hoàng Thiện Phu | Bản khắc | Viết tắt làHoàng Thiện Phu bản (黄善夫本) |
| Minh, giữa thờiGia Tĩnh vàVạn Lịch (giữa năm 1521 và 1620) | Quốc Tử Giám ởNam Kinh vàBắc Kinh | Bản khắc | Xuất bản trongNhị Thập nhất Sử. Viết tắt làGiám bản (監本) |
| Minh | Xuất bản bởiMao Thị (毛晋), 1599 – 1659) vàCấp Cổ Các (汲古閣) | Bản khắc | Xuất bản trongNhị Thất Sử. Viết tắt làMao Khắc bản (毛刻本) hoặcCấp Cổ Các bản (汲古閣本) |
| Thanh, trong thời củaCàn Long (1711 – 1799) | Điện Vũ Anh | Bản khắc | Xuất bản trongNhị thập tứ sử, viết tắt làVũ Anh điện bản (武英殿本) hoặcĐiện bản (殿本) |
| Thanh, trong thời củaĐồng Trị (1856 – 1875) | Kim Lăng Thư Cục (ởNam Kinh) | Bản khắc | Chỉnh lý bởiTrương Văn Hổ. Xuất bản thành 130 quyển [bản khắc tổng hợp "Sử Ký Tập Giải Tác Ẩn Chính Nghĩa"] trang 3). Viết tắt làKim Lăng cục bản (金陵局本) |
Việc chú thích, bình luận niên đại trongSử ký chủ yếu có ba nhà, một là bảnSử ký tập giải củaBùi Nhân thờiLưu Tống, hai làSử ký tác ẩn củaTư Mã Trinh vàSử ký chính nghĩa củaTrương Thủ Tiết đời Đường, toàn bộ lời bình luận, chú giải đều được cả ba nhà tổng kết từ Sử Ký.Sử ký chí nghi củaLương Học Thằng đời Thanh được coi là một trước tác tập hợp các nghiên cứu về Sử Ký. Ở thời Cận đại có cuốnSử ký hội chú khảo chứng của học giảNhật Bản làTakigawa Sukekoto biên soạn được coi là một tác phẩm trứ danh. Đương thời còn có cuốnSử ký tiên chứng củaHàn Triệu Kỳ, nhưng tất cả vẫn lấy trước tác của ba nhà xưa chú thích và quyểnSử ký hội chú khảo chứng làm cơ sở, là tác phẩm chú giải tường tận và chi tiết nhất về Sử Ký. Sau đây là danh sách liệt kê các tác giả chú thích và tác phẩm của họ trong từng triều đại, từng thời kỳ lịch sử.
| Nhị thập tứ sử | |||
|---|---|---|---|
| STT | Tên sách | Tác giả | Số quyển |
| 1 | Sử ký | Tư Mã Thiên | 130 |
| 2 | Hán thư | Ban Cố | 100 |
| 3 | Hậu Hán thư | Phạm Diệp | 120 |
| 4 | Tam quốc chí | Trần Thọ | 65 |
| 5 | Tấn thư | Phòng Huyền Linh (chủ biên) | 130 |
| 6 | Tống thư | Thẩm Ước | 100 |
| 7 | Nam Tề thư | Tiêu Tử Hiển | 59 |
| 8 | Lương thư | Diêu Tư Liêm | 56 |
| 9 | Trần thư | Diêu Tư Liêm | 36 |
| 10 | Ngụy thư | Ngụy Thâu | 114 |
| 11 | Bắc Tề thư | Lý Bách Dược | 50 |
| 12 | Chu thư | Lệnh Hồ Đức Phân (chủ biên) | 50 |
| 13 | Tùy thư | Ngụy Trưng (chủ biên) | 85 |
| 14 | Nam sử | Lý Diên Thọ | 80 |
| 15 | Bắc sử | Lý Diên Thọ | 100 |
| 16 | Cựu Đường thư | Lưu Hú (chủ biên) | 200 |
| 17 | Tân Đường thư | Âu Dương Tu, Tống Kỳ | 225 |
| 18 | Cựu Ngũ Đại sử | Tiết Cư Chính (chủ biên) | 150 |
| 19 | Tân Ngũ Đại sử | Âu Dương Tu (chủ biên) | 74 |
| 20 | Tống sử | Thoát Thoát (chủ biên) | 496 |
| 21 | Liêu sử | Thoát Thoát (chủ biên) | 116 |
| 22 | Kim sử | Thoát Thoát (chủ biên) | 135 |
| 23 | Nguyên sử | Tống Liêm (chủ biên) | 210 |
| 24 | Minh sử | Trương Đình Ngọc (chủ biên) | 332 |
| - | Tân Nguyên sử | Kha Thiệu Mân (chủ biên) | 257 |
| - | Thanh sử cảo | Triệu Nhĩ Tốn (chủ biên) | 529 |
Đến nay, Sử ký vẫn chưa được dịch trọn bộ ra tiếng Việt. Có các bản dịch phổ biến sau:
Vì là bộ sách ghi chép sử đầy đủ đầu tiên còn lưu truyền lại, Sử ký Tư Mã Thiên là tư liệu cho rất nhiều người sau này sử dụng, đặc biệt nở rộ các tác phẩm dựa lịch sử viết vào thờinhà Minh-Thanh.
{{Chú thích tạp chí}}:templatestyles stripmarker trong|volume= tại ký tự số 1 (trợ giúp)
