 | Bài viết này có nhiều vấn đề. Xin vui lòng giúpcải thiện hoặc thảo luận về những vấn đề này bêntrang thảo luận.(Tìm hiểu cách thức và thời điểm xóa những thông báo này) (Tìm hiểu cách thức và thời điểm xóa thông báo này)
|
Đại Việt | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1778–1802 | |||||||||||||
 Triều đường chi ấn | |||||||||||||
.png) Tình hìnhViệt Nam thời điểm giữa năm1788: Lãnh thổ nằm dưới sự quản lý củaNguyễn Huệ Lãnh thổ nằm dưới sự quản lý củaNguyễn Nhạc. Tới cuối năm1788, Nguyễn Nhạc bàn giao lại lãnh thổ này cho Nguyễn Huệ cai quản.Nguyễn Huệ trở thành chỉ huy chung của nhà Tây Sơn. Lãnh thổ nằm dưới sự kiểm soát củaNguyễn Ánh | |||||||||||||
| Tổng quan | |||||||||||||
| Vị thế | Đế quốc | ||||||||||||
| Thủ đô | Quy Nhơn (1778-1788) Phú Xuân (1788-1802) Phượng Hoàng Trung Đô (1788-1802) | ||||||||||||
| Ngôn ngữ thông dụng | Tiếng Việt (Văn tự:Chữ Nôm),Tiếng Chăm,Tiếng Quảng Đông,Tiếng Khách Gia | ||||||||||||
| Tôn giáo | Phật giáo,Nho giáo,Công giáo,Tín ngưỡng dân gian | ||||||||||||
| Chính trị | |||||||||||||
| Chính phủ | Quân chủ chuyên chế | ||||||||||||
| Hoàng đế | |||||||||||||
| Nguyễn Nhạc | |||||||||||||
| Nguyễn Huệ | |||||||||||||
| Nguyễn Quang Toản | |||||||||||||
| Lịch sử | |||||||||||||
| Lịch sử | |||||||||||||
• Thành lập | 1778 | ||||||||||||
• Khởi nghĩa Tây Sơn bùng nổ | 1771 | ||||||||||||
• Nguyễn Nhạc lên ngôi hoàng đế | 1778 | ||||||||||||
• Nguyễn Nhạc thoái vị,Nguyễn Huệ lên ngôi hoàng đế | 1788 | ||||||||||||
• Quang Trung đại phá quân Thanh.Nhà Hậu Lê sụp đổ. | 1789 | ||||||||||||
• Quang Trung băng hà,Nguyễn Quang Toản kế vị. | 1792 | ||||||||||||
• Nguyễn Ánh đánh bạiNguyễn Quang Toản, Tây Sơn sụp đổ. | 1802 | ||||||||||||
| Kinh tế | |||||||||||||
| Đơn vị tiền tệ | Văn | ||||||||||||
| |||||||||||||
| Hiện nay là một phần của |  Lào Việt Nam Trung Quốc Campuchia | ||||||||||||
Nhà Tây Sơn (chữ Nôm: 家西山,chữ Hán: 西山朝 /Tây Sơn triều) là mộttriều đạiquân chủ tronglịch sử Việt Nam tồn tại từ năm1778 đến năm1802, được thành lập trong bối cảnhtranh chấp quyền lực cuối thờiLê Trung hưng (1533–1789). Theo cách gọi của phần lớn sử gia, nhất là các sử gia hiện đại[1] tại Việt Nam thì "nhà Tây Sơn" được dùng để gọi triều đại của anh emNguyễn Nhạc,Nguyễn Lữ vàNguyễn Huệ để phân biệt vớinhà Nguyễn củaNguyễn Ánh (vì cùng họNguyễn). Ngoài ra, "Tây Sơn" cũng chỉ cáclãnh tụ vàquân đội khởi nghĩa xuất thân từ ấpTây Sơn; cũng được dùng làm tên cuộc chiến của Tây Sơn.
Người nắm quyền đầu tiên của nhà Tây Sơn làNguyễn Nhạc, người anh cả, lên ngôi năm1778. Tới năm1788,Nguyễn Nhạc nhường ngôi cho em làNguyễn Huệ, chính là Quang Trung hoàng đế.
Một trong những công tích lớn nhất của nhà Tây Sơn tronglịch sử dân tộc là đã tiến đến rất gần công cuộc thống nhất vàmở rộng lãnh thổ đất nước sau hàng trăm năm Việt Nam bị chia cắt bởi các cuộc tranh giành quyền lực giữa các thế lực lớnMạc –Trịnh –Nguyễn kể từ khinhà Lê sơ (1428–1527) bị sụp đổ, đồng thờitriều đại này đã 2 lần đánh bại quân xâm lược ngoại quốc (quânXiêm La và quânnhà Thanh) bằng nhữngchiến dịch quân sự thần tốc. Tuy nhiên, năm1792, vuaQuang Trung (Nguyễn Huệ) đột ngột qua đời khi còn khá trẻ, người kế vị làQuang Toản còn quá nhỏ (9 tuổi) đã khiến nhà Tây Sơn không cólãnh đạo đủ năng lực, ưu thế dần chuyển sangNguyễn Ánh, một hậu duệ của dòng họChúa Nguyễn nắm quyền trên đấtĐàng Trong trước kia.
Triều đại Tây Sơn tồn tại khoảng 24 năm thì sụp đổ sau khiNguyễn Ánh tiến hành một cuộcchiến tranh toàn diện để tiêu diệt nhà Tây Sơn và thành lậpnhà Nguyễn. Đối vớinhà Nguyễn, nhà Tây Sơn bị xem là giặc phản loạn do họ đã đánh đổ thế lực của chúa Nguyễn. Chính vì thế,nhà Nguyễn tìm nhiều cách xóa bỏ uy tín và những di tích liên quan tới nhà Tây Sơn, nhưng những người mến mộ vẫn ghi nhớ các chiến tích và công lao của nhà Tây Sơn, nhiều nơi đã lập đền thờ các vị vua, tướng lĩnh của triều đại này. Ngày nay, nhà Tây Sơn được coi là một triều đại chính thống của Việt Nam, hoàng đếQuang Trung được coi là ngườianh hùng dân tộc với những chiến công chống ngoại xâm và cũng là người đề ra nhiều cải cách quan trọng trong xây dựng đất nước.[2]
| Chuyên đề |
| Lịch sử Việt Nam |
|---|
 |
|
 Cổng thông tin Lịch sử Việt Nam |
Trongthế kỷ 18, nướcĐại Việt nằm dưới quyền cai trị tượng trưng của vua Lê, có danh mà không có quyền hành chính trị. Quyền lực thực sự nằm trong tay hai gia đình phong kiến, cácchúa Trịnh ở phía Bắc, kiểm soát nhà vua và điều khiển triều đình ởThăng Long và cácchúa Nguyễn ở phía Nam, đóng đô tại thànhPhú Xuân. Hai bên từng đánh lẫn nhau để giành quyền kiểm soát toàn bộ đất nước trong suốt 45 năm và đều tuyên bố trung thành vớinhà Lê để củng cố quyền lực cho mình.
Cuộc chiếnTrịnh Nguyễn phân tranh kết thúc năm1672 và cuộc sống của những người nông dân ở phía Bắc của cácchúa Trịnh khá yên bình. Trong khi đó ở phía Nam, cácchúa Nguyễn dần dần sáp nhập vương quốcChiêm Thành và ảnh hưởng chính trị, quân sự lên vương quốcChân Lạp. Các chúa Nguyễn thường hỗ trợ quân sự cho Chân Lạp để Chân Lạp đánh lại một nước mạnh kế cạnh làXiêm. Từ đó, các Chúa Nguyễn nhận các vùng đất từ Chân Lạp như món quà đền ơn, mở mang thêm lãnh thổĐàng Trong về phía Nam.
Từ giữathế kỷ 18, người nông dân bị bần cùng và họ đã đứng lên khởi nghĩa cả ởĐàng Ngoài lẫnĐàng Trong. So với Đàng Trong, phong trào nông dân Đàng Ngoài mạnh mẽ hơn. Tuy nhiên, các cuộc khởi nghĩaquận He (Nguyễn Hữu Cầu),quận Hẻo (Nguyễn Danh Phương),chàng Lía,Hoàng Công Chất... ở Đàng Ngoài và Đàng Trong nhìn chung đều chưa đủ quy mô, sức mạnh và sự liên kết cần thiết để đánh đổ chính quyền cai trị. Mặt khác, những người cầm quyền lúc đó nhưTrịnh Doanh ở Đàng Ngoài vàNguyễn Phúc Khoát ở Đàng Trong có đủ tài năng, uy tín để huy động lực lượng trấn áp các cuộc khởi nghĩa.
Cuối đời chúaNguyễn Phúc Khoát, ông trở nên lười nhác, ham hưởng lạc mà bỏ bê triều chính. Các quan lại cấp dưới cũng học theo thói xa xỉ đó, nạn tham ô, hối lộ cũng vì thế mà ngày càng nghiêm trọng.Lê Quý Đôn xứ Đàng Ngoài trongPhủ biên tạp lục có nhận xét về thời kỳ cuốichúa Nguyễn là:
Triều đình ngày càng suy yếu, lòng dân chán ghét, các cuộc khởi nghĩa nông dân nổ ra báo hiệu sự cai trị củachúa Nguyễn đã sắp đến hồi kết.
Ba anh em Tây Sơn,Nguyễn Nhạc,Nguyễn Lữ vàNguyễn Huệ, được gọi là"Tây Sơn tam kiệt". Các nguồn tài liệu về thân thế Nguyễn Huệ và anh em Tây Sơn chưa hoàn toàn thống nhất.
Các sáchĐại Việt sử ký tục biên,Đại Nam thực lục tiền biên,Đại Nam chính biên liệt truyện,Khâm định Việt sử Thông giám cương mục đều ghi các thủ lĩnh Tây Sơn là họ Nguyễn, nhưng không nói tổ tiên là họ gì.
Quê gốc của 3 anh em nhà Tây Sơn ở làng Thái Lão huyệnHưng Nguyên,Nghệ An đến năm1986 được nâng lên thành Thị trấn Thái Lão, đến năm1998, thị trấn Thái Lão hợp nhất với xã Hưng Thái thành thị trấnHưng Nguyên ngày nay.
Từ năm1558,Nguyễn Hoàng chạy vàoThuận Hóa đến năm1672, chúa Nguyễn đàng Trong và chúa Trịnh đàng Ngoài đánh nhau cả thảy 7 lần. Trong lần thứ 5 (1655–1656), quân Nguyễn tràn qua Hưng Nguyên lùa bắt dân cùng với tù binh đưa vào Nam (để khai thác vùng Thuận – Quảng đất rộng người thưa) trong đó có ông tổ 4 đời của anh em nhà Tây Sơn là Hồ Phi Long...
Tổ tiên nhà Tây Sơn vốnhọ Hồ ở làng Hương Cái, huyện Hưng Nguyên, tỉnhNghệ An. Họ theo chânchúa Nguyễn vào lập nghiệpmiền Nam khi chúa Nguyễn vượtLũy Thầy đánh ra đất Lê – Trịnh tớiNghệ An (1655). Ông cố của ba anh em Tây Sơn tên là Hồ Phi Long vào giúp việc cho nhà họ Đinh (ở thôn Bằng Chân, huyệnTuy Viễn, tứcAn Nhơn), cưới vợ họ Đinh và sinh được một trai tên là Hồ Phi Tiễn. Hồ Phi Tiễn không theo việc nông mà bỏ đi buôn trầu ở ấpTây Sơn, cưới vợ và định cư tại đó. Vợ của Hồ Phi Tiễn là Nguyễn Thị Đồng, con gái duy nhất của một phú thương đất Phú Lạc, do đó họ đổi họ của con cái mình từ họ Hồ sanghọ Nguyễn của mẹ. Người con là Nguyễn Phi Phúc cũng chuyên nghề buôn trầu và làm ăn phát đạt. Cũng có tài liệu cho rằng họ Hồ đã đổi theo họchúa Nguyễn ngay từ khi mới vào Nam.[4][5][6]
Nguyễn Phi Phúc có tám người con, trong đó có ba người con trai: Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ. Về thứ tự của Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ trong các anh em, các nguồn tài liệu ghi không thống nhất:[7]
Theo một tài liệu mới công bố tại Hội thảo về Tây Sơn, gia đình Nguyễn Nhạc có ít nhất 4 anh em trai, anh đầu là Nguyễn Quang Hoa. Quang Hoa có thể do bị chết sớm hoặc vì lý do nào đó không tham gia lãnh đạo phong trào Tây Sơn, nên không được sử sách ghi lại.[9]
Lớn lên, ba anh em được đưa đến thụ giáo cả văn lẫn võ với thầyTrương Văn Hiến. Chính người thầy này đã phát hiện được khả năng khác thường củaNguyễn Huệ và khuyên ba anh em khởi nghĩa để xây dựng đại nghiệp. Giáo Hiến cho là có sấm truyền:"Tây khởi nghĩa Bắc thụ công" –"Phụ nguyên phục thống". Rồi nói với anh em Nguyễn Huệ: "Các con là người của đất Tây Sơn, Tây Sơn khởi nghĩa sẽ lập nên sự nghiệp lớn ở miền Bắc và hết lòng giúpchúa Nguyễn để phục hồi nền nhất thống... Các con nên đổi thành họ Nguyễn để có danh nghĩa lập công". Do vậy, anh em Tây Sơn từ họ Hồ đổi thành họ Nguyễn.[10]
Trong những năm đầu tiên,Nguyễn Nhạc đóng vai trò quan trọng nhất. Tương truyền trước khi nổi dậy ông từng đi buôn trầu nên được gọi là Hai Trầu. Sửnhà Nguyễn chép rằng ông đượcchúa Nguyễn giao cho việc thu thuế trong vùng nhưng mang tiền thu thuế đánh bạc mất hết, cùng quẫn phải nổi dậy. Theo ý kiến của PGSNguyễn Phan Quang trong sáchPhong trào nông dân Tây Sơn (2003), tình tiết này thực chất là dụng ý nói xấu người "phản loạn" củanhà Nguyễn sau khi họ đã thắng trận.[11]
Ban đầu, quân Tây Sơn nổi dậy và dần đánh chiếm được nhiều lãnh thổ ởĐàng Trong. Lúc này, quân Trịnh nhân lúc chúa Nguyễn suy yếu cũng kéo vào Nam, chiếm đượcPhú Xuân và đánh 1 trận với quân Tây Sơn ởQuảng Nam. Để làm hòa, Tây Sơn đồng ý nghị hòa với quân Trịnh, sau đó sẽ mang quân vào đánhchúa Nguyễn. Chúa Trịnh đồng ý, phong tước cho Tây Sơn và không đánh nữa. Quân Tây Sơn tiếp tục đánh chúa Nguyễn và dần dần chiếm được đất đai và lớn mạnh, bắt đầu có sự tự chủ. Sau khi chiếm được phần lớnĐàng Trong, quân Tây Sơn đánh raĐàng Ngoài, lật đổchúa Trịnh, kết thúc cục diện chia cắtĐại Việt dài 200 năm giữa các chúa Trịnh và chúa Nguyễn.
Sau khi hoàn thành công cuộcNam tiến của mình, trong những năm cuối đời, Vũ vươngNguyễn Phúc Khoát trở nên tự đắc. Ông say mê tửu sắc, không còn thiết tha việc nước nữa. Theo gia phả Nguyễn Phước tộc (hậu duệ chúa Nguyễn) thì:
Chính sự của họ Nguyễn ngay từ thời Vũ vươngNguyễn Phúc Khoát đã gây ra những ảnh hưởng tiêu cực cho dân chúng. Hệ thống thuế khóa phức tạp, cồng kềnh, nặng nề, quan dưới lạm thu khiến dân phải nộp nhiều hơn quy định.[13] Thuế thổ sản có tới hàng ngàn thứ, tính cả những sản vật nhỏ nhặt.[14] Năm1741, Phúc Khoát ra lệnh truy thu thuế của cả những người bỏ trốn. Tới năm1765 lại có lệnh truy thu thuế còn thiếu của 10 năm trước.[15]
Năm1765, Vũ vươngNguyễn Phúc Khoát qua đời, chính quyền chúa Nguyễn rơi vào tay quyền thầnTrương Phúc Loan. Loan thao túng triều chính, tự xưng là "Quốc phó", giếtNguyễn Phúc Luân (cha củaNguyễn Phúc Ánh) và lậpNguyễn Phúc Thuần, lúc đó mới 12 tuổi lên ngôi, tức là Định vương. Trương Phúc Loan trở thành quyền thần lấn lướt trong triều đình, mọi quyền hành đều bị thao túng. Loan nắm giữBộ Hộ, quản cơ Trung tượng kiêm Tàu vụ, thâu tóm mọi quyền lực về chính trị và kinh tế. Loan nổi tiếng là tham lam, thường vơ vét của công, mua quỵt của cácthương nhân nước ngoài. Thuế sản vật các mỏ vàng Thu Bồn, Đồng Hương, Trà Sơn, Trà Vân... đều rơi vào tay Loan, hàng năm Loan chỉ nộp vào ngân sách quốc gia 1-2 phần mười số thuế thu được. Có đợt sau trận lụt, nhà Loan bày vàng ra phơi "sáng chóe" cả sân.[16] Cả nhà họ Trương chia nhau nắm giữ mọi chức vụ chủ chốt. Người bấy giờ gọi là TrươngTần Cối.
Cùng lúc đó, Lại bộ Thượng thưNguyễn Cư Trinh, trụ cột của triều Nguyễn qua đời (tháng 5 năm1767). Họ Trương không còn ai ngăn trở, càng ra sức lộng hành: bán quan tước, ăn tiền tha tội, hình phạt phiền nhiễu, thuế má nặng nề, nhân dân cực khổ. Những người có tài nhưTôn Thất Dục bị Loan tìm cách hãm hại. Tài chính vô cùng kiệt quệ. Cơ nghiệpChúa Nguyễn đến đây là suy vong, nhiều cuộc nổi dậy củanông dân bắt đầu diễn ra.
Năm1769, vị vua mới của nước Xiêm làTaksin tung ra một cuộc chiến nhằm tìm cách lấy lại quyền kiểm soát nướcChân Lạp (Campuchia) vốn chịu nhiều ảnh hưởng củachúa Nguyễn. Quân của Chúa Nguyễn buộc phải lùi bước khỏi những vùng đất mới chiếm.
Thất bại trước những cuộc đụng độ vớiXiêm La cộng với sưu thuế nặng nề cùng tình trạng tham nhũng tại địa phương khiến cho chính quyền chúa Nguyễn đã yếu càng yếu thêm. Nhiều nông dân lâm vào nghèo khổ, mâu thuẫn xã hộiĐàng Trong trở nên gay gắt, lòng dân trở nên chán ghét chúa Nguyễn. Đó chính là thời cơ để ba anh em Tây Sơn bắt đầu khởi nghĩa chống lạichúa Nguyễn.
NămTân Mão niên hiệu Cảnh Hưng thứ 32, Định Vương Nguyễn Phúc Thuần thứ 6, tức năm1771,Nguyễn Nhạc được các người cùng hợp tác và các nhân sĩ đồng bào địa phương tôn làmTây Sơn Vương. Lấy danh nghĩa chống lại Quốc phóTrương Phúc Loan, ủng hộ Hoàng tônNguyễn Phúc Dương là cháu đích tôn của Vũ vươngNguyễn Phúc Khoát.
Bởi Tây Sơn mang danh nghĩa ủng hộ Hoàng tôn Dương và khi đánh trận thường la ó ầm ĩ nên dân gian có câu:
Nguyễn Nhạc tổ chức lại cơ sở:
- Quân sự giao choNguyễn Huệ,Trần Quang Diệu,Võ Văn Dũng,Võ Đình Tú.
- Kinh tế tài chính giao choNguyễn Thung,Bùi Thị Xuân vàNguyễn Lữ.
- Dân sự (hành chính, ngoại giao, tuyên truyền...) giao choVõ Xuân Hoài vàTrương Mỹ Ngọc.
Nguyễn Nhạc và bộ tham mưu nhận thấy địa thế Tây Sơn Hạ không được an toàn, bèn dời tổng hành dinh và các cơ quan trọng yếu lên Tây Sơn Trung. Lấy dãy núi ở dướiđèo An Khê làm mật khu.
Nguyễn Nhạc cùng bộ tham mưu đóng ở hòn núi cao nhất nằm phía nam chân đèo, Nguyễn Huệ cùng Trần Quang Diệu, Võ Văn Dũng đóng tại hòn núi phía bắc. Do đó mà hai ngọn núi này mang tên lànúi Ông Bình vànúi Ông Nhạc.
Khu kinh tế tài chính vẫn đóng ở Tây Sơn Hạ. Và những nơi đã được khai khẩn tiếp tục tăng gia sản xuất. Trườngtrầu vẫn phát triển đều đặn. Các phú gia ở khắpTuy Viễn nhiệt liệt ủng hộ. Kho lẫm được canh coi chu đáo. Tiền, lúa nhiều nhưng không hề bị thâm lạm.
Tháng giêng nămNhâm Thìn (1772), chúa Nguyễn sai Chưởng cơ Tôn Thất Văn đi tuyển xét ởQuy Nhơn. Báo cáo về việc Tây Sơn lập 6 đồn trên vùng Thượng đạo từ năm trước (1771). Nghe tinNguyễn Nhạc bị truy nã gắt gao vì thâm lạm công quỹ, chạy vào núi chiêu tập bọn vong mạng định làm giặc, viên tuần phủ Quy Nhơn làNguyễn Khắc Tuyên cho quân lính đi lùng bắt. Nhưng nhiều lần quan quân đến Tây Sơn Hạ thấy nhân dân làm ăn yên ổn, không thấy dấu vết của giặc đâu cả, Tuyên cho là tin đồn nhảm, nên thôi đem quân càn quét vùng Tây Sơn.
Đầu tháng 4 năm1773, quân Tây Sơn đã kéo nhau từng toán xuống các chợ ngay lúc ban ngày, lấy của nhà giàu chia cho nhà nghèo, đe dọa đốt nhà cửa để bắt người tuân theo. Họ họp từng nhóm khoảng 300 người, riêng vùng Đồng Hươu, Đồng Hào có đến 600 người và họ quấy nhiễu suốt ởPhú Yên, Quy Nhơn.
Tổ chức của họ cứ theo thắng lợi mà trở thành lớn lao, có quy củ hơn. Lúc đầu họ võ tranggiáo mác,cung tên và cảsúng tay nữa. Họ đi bộ, nhưng sau đó, khoảng tháng 8, họ đingựa, cáng và võng. Để bày tỏ vị trí phương nam và tính cách bạo động của quân khởi nghĩa, họ mang mỗi đội một lá cờ đỏ dài độ 9 aunes (khoảng 1mét)
Tháng 5 năm1773, lòng dân địa phương lại hướng hoàn toàn vềNguyễn Nhạc. Viên tri huyện Tuy Viễn không hay biết gì cả. Nhưng vìbiện lại đồn Tây Sơn (có tên là Vân Đồn) không chịu nạp thuế trong hai năm liền, viên tri huyện sai Đốc Trung Đằng đem quân lên vấn tội. Đốc Trung Đằng bị quân Tây Sơn chặn lại đòi giấy tờ, tiền bạc, bị đâm một nhát ở vai trái nên phải cùng lính hầu bỏ chạy.
Thanh thế lớn lên,Nguyễn Nhạc dời quân xuống Kiên Thành tự xưng làm Đệ nhất trại chủ coi 2 huyện Phù Ly và Bồng Sơn, cho Nguyễn Thung làm Đệ nhị trại chủ coi Tuy Viễn, Huyền Khê làm Đệ tam trại chủ coi quân lương.
Tháng 8 nămQuý Tỵ (1773), mọi việc an bài,Nguyễn Nhạc lập đàn cáo trời đất, hợp thức hóa danh vị chức chưởng của chúa tôi và tế cờ xuất quân. Rồi tấn công huyện lỵ Tuy Viễn.
Quân Tây Sơn phát triển nhanh nhờ có được sự ủng hộ rất lớn của dân chúng quanh vùng, nhất là những ngườinông dân nghèo bị bần cùng hóa bởi tình trạng địa chủ chiếm đất và sưu cao thuế nặng củaChúa Nguyễn. Quân ngũ Tây Sơn khi dựng nghiệp có khoảng 150.000 người được chia thành 12 đơn vị, trong đó có 2 đơn vị là người dân tộc thiểu số. Đây là đội quân tiên phong, dũng mãnh dưới quyền chỉ huy của Nguyễn Huệ. Kỵ binh có hơn 2.000 chiến mã, tượng binh có hơn 100 thớt voi.
Những năm đầu tiên, lực lượng của nghĩa quân còn yếu, nhưng được sự giúp đỡ của nhân dân quanh vùng nên ngày càng mạnh lên. Không chỉ những người nông dân nghèo mà cả một số sắc dân thiểu số và lực lượngngười Hoa như hai đạo quân củaLý Tài,Tập Đình. Lực lượng Tây Sơn không những đánh đâu thắng đó mà còn nổi tiếng vì bình đẳng, bình quyền, không tham ô của dân và lấy của người giàu chia cho người nghèo. Nghĩa quân đã từng nêu lên khẩu hiệu"Lấy của nhà giàu chia cho dân nghèo". Điều đó được các giáo sĩTây Ban Nha, điển hình là Diego de Jumilla ghi lại, sáchLes Espagnols dans l'Empire d'Annam trích dẫn như sau:
Được tinTuy Viễn đã vào tay nghĩa quân, Trần Quang Diệu liền chia đại binh mình chỉ huy ra làm ba đội. Một đội giao cho Lê Văn Hưng ở lại hậu phương. Một đội giao cho Võ Văn Dũng cùng Cao Tắc Tựu đi đánh Bồng Sơn, còn mình lãnh một đạo đi đánh Phù Ly cùng La Xuân Kiều. Bồng Sơn và Phù Ly, nghĩa quân kéo đến, chưa đánh đã lấy được. Quân cũng như dân của hai huyện đều hân hoan đón tiếp nghĩa binh. Trần Quang Diệu để Võ Văn Dũng cùng hai học sĩ Cao, La ở lại giữ huyện lỵ hai nơi, còn mình thì đem quân vào hợp với Tây Sơn Vương đánh thành Quy Nhơn.
Tháng 9 nămQuý Tỵ (1773), quân Tây Sơn dùng mưu đánh chiếm được thànhQuy Nhơn.
Thành Quy Nhơn ở giữa Tuy Viễn và Phù Ly. Tường xây bằng đá ong, trên một giải gò cao, chung quanh có hào sâu bao bọc, thế rất vững. Vì vậy nên quân Tây Sơn vây đánh đã ba ngày mà không lấy được. Tuần phủ Nguyễn Khắc Tuyên đóng cửa thành cố thủ. Tương truyền Nguyễn Nhạc tự ngồi vào cũi cho quân lính của mình khiêng đến trá hàng, nộp quân họ Nguyễn. Nửa đêm, ông phá cũi, cùng quân trá hàng làm nội ứng và quân bên ngoài tới phối hợp đánh chiếm thành. Thành này là nơi các nhà buôn, vì đã phải chịu nhiều luật lệ ngăn cấm do triều đình họ Nguyễn đưa ra, đã quay sang ủng hộ tài chính cho Tây Sơn.
Sau khi hạ thành Quy Nhơn, Tây Sơn Vương giao thành choTrần Quang Diệu và các tướng đóng giữ, tự mình đem hai đoàn quân xuống Càng Rang, Nước Ngọt, đánh lấy hai kho lương thực. Hai viên quan giữ kho là Đốc Trưng Đằng và Khâm Sai Lượng chống cự. Lượng bị giết, Đằng tẩu thoát. Vương cho chở hết lương thực về thành Quy Nhơn.
Đi đánh mặt Bắc, Tây Sơn Vương không quên mặt Nam. Vương cửNguyễn Lữ, Nguyễn Văn Lộc và Võ Văn Cao đi vào Phú Yên, Diên Khánh, Bình Thuận để xem xét tình hình, liên lạc cùng VuaThủy Xá (Pơtau Ea), Hỏa Xá (Pơtau Apui), và vận động thân hào nhân sĩ địa phương hưởng ứng cuộc nam chinh. Phái đoàn về trình tâu rõ tình hình, Vương liền cửNgô Văn Sở làm Chinh Nam Đại tướng quân, cùng Nguyễn Văn Lộc, Lê Văn Hưng vào đánh chiếm ba phủ Phú, Diên, Bình.
Mặt tây được hai Vua Thủy, Hỏa yểm hộ, binh Tây Sơn cứ thẳng tiến vào Nam. Đi tới đâu được hoanh nghênh tới đó, và lấy ba thành dễ dàng như trở bàn tay. Tướng nhà Nguyễn là Nguyễn Văn Hiền bị giết và Nguyễn Khoa Kiên bị bắt sống. Đại thắng, Ngô Văn Sở kéo binh về, để Nguyễn Văn Lộc và Lê Văn Hưng ở lại trấn giữ.
Tháng 11 nămQuý Tỵ (1773),Chúa Nguyễn sai các Phò mã Chưởng cơ Nguyễn Cửu Thống, Nguyễn Cửu Sách, Cai cơ Phan Tiến, Cai đội Nguyễn Vệ, Tổng nhung Tống Sùng, Tán lý Đỗ Văn Hoảng từQuảng Nam kéo vào lấy lại Quy Nhơn. Tây Sơn Vương giao thành và mặt nam Quy Nhơn cho Trần Quang Diệu và các tướng tâm phúc. Còn mình và Tập Đình,Lý Tài, Nguyễn Văn Xuân cử đại binh ra chống cự quân chúa Nguyễn.
Quân nhà Nguyễn chia làm hai đạo, theo hai đường thủy, bộ. Đạo bộ binh do Chưởng cơ Nguyễn Vệ chỉ huy, còn đạo thủy quân đi đường bể làm sách ứng. Nguyễn Nhạc chia quân làm 3 đạo, hai bên là cánh quânTrung Hoa vàngười Thượng của Tập Đình, Lý Tài, trung quân làngười Việt do đích thân Nguyễn Nhạc chỉ huy đối chiến.
Đạo bộ binh chưa qua khỏi Bình Đê đã bị quân Tập Đình và Lý Tài chặn đánh. Trông thấy quân Trung Nghĩa và Hoài Nghĩa cao lớn dữ tợn, quân chưởng cơ Vệ khiếp sợ, chưa đánh đã thua chạy, bị truy kích giết sạch. Chưởng cơ Vệ không chống nổi Lý, Tập bị tử trận.
Đạo thủy quân bị bão đắm, chỉ còn thoát có một thuyền do một quanCông giáo điều khiển, thuyền bị dạt vào doi cát tại cửasông Trà Khúc, không tiến được. Vừa lúc ấy gặp quân Tây Sơn Vương kéo ra đánh tan hết chiến thuyền, bắt sống được 50 thủy binh và lấy được 10 khẩu đại bác.
Quân Nguyễn đại bại rút tàn quân chạy về Quảng Nam bị quân Tây Sơn chặn đánh, bỏ lại 4 thớt voi và nhiều xe lương cùng vũ khí. Tây Sơn Vương toàn thắng, đắp một lũy cát tại Bến Ván (Bình Sơn, Quảng Ngãi) giao cho Nguyễn Văn Xuân đóng giữ, rồi đem chiến lợi phẩm trở về Quy Nhơn. Quân Tây Sơn chiếm đượcQuảng Ngãi.
Tháng 12 năm Quý Tỵ (1773), chúa Nguyễn lại cử hai đạo binh vào đánh Tây Sơn Vương.
- Một đạo do Tiết chế Tôn Thất Hương điều khiển kéo thẳng vào Bồng Sơn.
- Một đạo do Tổng nhung Thành và Tán lý Đản chỉ huy, kéo đánh lũy Bến Ván. Quân số của binh nhà Nguyễn quá đông, Nguyễn Văn Xuân không chống nổi, phải bỏ Bến Ván rút lên núi, theo thượng đạo về Quy Nhơn. Thành và Đản thừa thắng kéo quân vào Bồng Sơn hiệp cùng quân Tôn Thất Hương chiếm núi Bích Kê (Bình Định).
Tây Sơn Vương hay tin sai Tập Đình và Lý Tài theo đường rừng, đến Trà Câu ở Quảng Nghĩa, để chặn đường về của quân Nguyễn, và Nguyễn Văn Xuân đem quân yểm phục phía nam núi Mồng Gà để làm sách ứng. Còn mình đem quân ra thẳng Bích Kê.
Tại Bích Kê, quân Tây Sơn và quân nhà Nguyễn kịch chiến. Tôn Thất Hương bị tử trận. Quânnhà Nguyễn bị giết gần hết. Thành và Đản rút tàn binh chạy lui, đến Trà Câu bị phục binh Tây Sơn giết chết. Quân Tây Sơn cướp thu được rất nhiều voi ngựa và quân lương quân dụng.
Tây Sơn Vương kéo quân chiếm phủ lỵ Quảng Nghĩa, lưu Nguyễn Văn Xuân lại giữ thành, cùng Tập Đình, Lý Tài kéo đại binh đánh thẳng vào Quảng Nam. Quân của Vương đóng tại sông Cối Giang, quân Lý Tài đóng tại sông Thế Giang huyệnDuy Xuyên. Quân Tập Đình đóng tại bãi cát gần Kim Sơn thuộc Hà Đông để ứng viện.
Cai cơ Tôn Thất Bân đánh không lại quân Tây Sơn liền bỏ chạy về Quảng Nam. Quân Tây Sơn nhanh chóng đánh xuống phía nam, chiếm Bình Khang, Diên Khánh, kiểm soát vùng đất từQuảng Ngãi đếnBình Thuận.
Quân Nguyễn do Thống binh Huy và Hiến quận công Nguyễn Cửu Dật chỉ huy, kéo vào đánh.
Trận đầu bị quân Tây Sơn Vương đánh thua, quân Nguyễn dồn nơi phố Mỹ Thị thuộcHòa Vang. Quân Nguyễn qua 2 ngày chiếm hai lũy. Cánh quân Thượng của Tây Sơn ghi một thắng lợi nhỏ, đuổi viên tướng triều chạy cùng với voi trận nhưng họ không tiến được hơn. Hai bên thường ngày kéo quân giáp trận kịch liệt, không phân thắng bại. Tây Sơn Vương rút quân về Thế Giang, đóng nơi Thiên Lộc thuộc Duy Xuyên, trước sông sau sông cứ hiểm làm đồn lũy.
Thiên Lộc nằm giữa nhiều nhánh sông sâu, thế rất hiểm. Quân Nguyễn không đánh nổi. Nguyễn Cửu Dật bàn mưu cùng Thống binh Huy án binh bất động. Rồi cho đóng chiến thuyền, đặt đại bác, lén theo đường sông, lấy ván chận nước để đưa thuyền xuống, xuất kỳ bất ý, đánh úp đồn Thiên Lộc. Mười tám viên tướng Tây Sơn và quân chống với 3 cánh quân triều 3 mặt: dọc theo chân núi, dọc theo quan lộ và từ các thuyền chiến dưới biển bắn lên. Thủy quân bắn chết được một viên tướng dũng mãnh của Tây Sơn với 2 tên quân. Quân Nguyễn toàn thắng tiến vào, đồn Thiên Lộc thất thủ. Binh củaLý Tài ở Thế Giang cũng bị đánh úp, binh của Tập Đình đến cứu không kịp. Quân Tây Sơn Vương bị đại bại rút về án cứ Bến Ván vàChâu Ổ (Quảng Ngãi).
Tây Sơn Vương chỉnh đốn lại đội ngũ, rồi theo thượng đạo đi tắt ra hội quân cùngTập Đình và Lý Tài. Quân Nguyễn đóng tại Phú Hòa thuộc huyện Hòa Vang, nương thế sông làm hiểm cứ. Tây Sơn Vương dùng chiến thuyền đánh xuống. Nguyễn Cửu Dật dùng kế sa nang, lấy bao đựng cát ngăn nước sông, rồi giả thua chạy, đợi quân Tây Sơn qua khỏi, vớt bao cát lên, nước ào xuống, thuyền Tây Sơn bị đắm khá nhiều. Bị thua quân Cửu Dật, Tây Sơn Vương kéo binh đến Mỹ Thị đánh Thống binh Huy. Huy bị thua kéo tàn binh chạy thoát. Tây Sơn Vương đóng binh tại Mỹ Thị, sai Tập Đình đóng ở Cối Giang, và Lý Tài đóng ở Thế Giang để làm thế ỷ giốc.
Tháng 1 năm1774, Chưởng cơ Tôn Thất Thăng trên đường tiếp chiến đến Quảng Nam nghe tin Tôn Thất Hương thua trận, hoảng sợ bỏ quân chạy suốt đêm. Chỉ trong 7 ngày, quân Tây Sơn chiếm lạiQuảng Nam và cả tỉnh thành.
Tháng 4 năm1774, lưu thủ Dinh Long HồTống Phúc Hiệp đem quân từ Hòn Khói (Nha Trang) Nguyễn Khoa Thuyên ra đánh Tây Sơn. Quân Nguyễn đánh chiếm Bình Thuận. Tống Phước Hiệp để Nguyễn Khoa Toàn ở lại, còn mình kéo binh ra đánh Diên Khánh. Trấn thủ Lê Văn Hưng chặn đánh. Nhưng nhận thấy quân địch đã đông lại có trọng pháo yểm hộ, liệu không thắng nổi, bèn bỏ thành trống, rút toàn quân vềPhú Yên cùng Nguyễn Văn Lộc chống địch. Quân Nguyễn chiếm được Diên Khánh.
Chúa Nguyễn sai Nội Hữu chưởng dinh Tôn Thất Nghiêm đem quân vào Quảng Nam hợp binh đánh quân Tây Sơn.
Họ Nguyễn, khi cuối cùng đã nhận ra sự nguy hiểm của cuộc khởi nghĩa, đã ký hòa ước với ngườiXiêm, từ bỏ một số vùng họ đã chiếm được trong những thập kỷ trước đó. Tuy nhiên không vì thế mà họ Nguyễn được rảnh tay đánh Tây Sơn.
Tháng 5 năm1774, chúaTrịnh Sâm, sau 100 năm giữ hòa bình với chúa Nguyễn, sai Quận ViệpHoàng Ngũ Phúc (1713-1776), một viên tướng lão luyện, mang 4 vạn quân vào nam tấn công Phú Xuân (Huế), cũng lấy danh nghĩa trừng phạtTrương Phúc Loan.
Tháng 9 năm1774, quân Trịnh đến BắcBố Chính. ChúaNguyễn Phúc Thuần triệu Tôn Thất Nghiêm về Phú Xuân, phong Nguyễn Cửu Dật làm Tả quân Đại Đô đốc tước Du quận công chống quân Tây Sơn. Nguyễn Cửu Dật đánh 10 trận buộc Tây Sơn lui về Bến Ván. Trong lúc chiếm đóngQuảng Nam, quân Tây Sơn có đủ thì giờ vơ vét của cải, mang đi 45 con voi, khí giới trong đó có 82 khẩu đại bác màngười Anh và người Hòa (người Nhật) cho chúa Nguyễn để giữ thành.
Việc rút lui này có thể còn do sự hiện diện của 2 chiếc tàuMa cao vừa đến ở đấy. Cho nên, với sự trực tiếp can thiệp của chiếc tàu Diligent ủng hộ chúa Nguyễn, họ đã không ngần ngại pháHội An, vừa để cướp tiền bạc, vừa để trả thù. Bốn năm sau, Chapman ghé đến còn trông thấy cảnh điêu tàn của một nơi mà ngày trước "hàng trăm thuyền bè từ các cửa biển Trung Hoa và Nhật Bản đến mua đường, quế, hồ tiêu, kỳ nam..." Hành động phá phách trong chiến tranh này tất không sao tránh khỏi nhưng cũng đủ làm xa lánh các khách thương mà sau này Tây Sơn cố tìm cách vời đến vì thấy cần thiết, nhưng họ không hoàn toàn đạt được ý muốn.
Tháng 10 năm1774, quân Trịnh vượtsông Gianh. Chúa Nguyễn cho Cai đội Quý Lộc và Câu kê Kiêm Long đến tiếp quân Trịnh. Kiêm Long xúiHoàng Ngũ Phúc tiến quân bằng một câu nói ý"Đường không đi không tới, chuông không đánh không kêu".Hoàng Ngũ Phúc hiểu ý cho quân tiến sát lũyTrấn Ninh. Quân Nguyễn giữ lũy phản loạn, mở cửa lũy tiếp quân Trịnh. Quân Trịnh chiếm dinh Quảng Bình.
Tháng 11 năm1774, chúaTrịnh Sâm đem quân vào Nghệ An trợ chiến. ChúaNguyễn Phúc Thuần buộc phải trói Loan nộp cho Hoàng Ngũ Phúc nhưng rồi quân Trịnh vẫn tiến.
Tháng 12 năm1774, Quân Nguyễn không chống nổi, quân Trịnh chiếm thànhPhú Xuân, buộc chúa Nguyễn Phúc Thuần phải bỏ chạy theo đường biển về Quảng Nam. Hoàng tôn Dương vượtđèo Hải Vân chạy vào Quảng Nam.
Tháng 1 năm1775, chúaNguyễn Phúc Thuần đếnQuảng Nam, triệu Nguyễn Cửu Dật về hộ giá, phong Hoàng tôn Dương làm Thế tử trấn thủ Quảng Nam.
Quân Tây Sơn Vương kéo đến đánh. Tiến quân theo 2 đường đánh ép lại: Tập Đình,Lý Tài lên cửa biển Hợp Hòa, Nguyễn Nhạc đem bộ binh từsông Thu Bồn đổ xuống. Nguyễn Cửu Dật bại trận, chạy lên đóng ở Trà Sơn thuộc huyệnQuế Sơn.
Chúa Nguyễn Phúc Thuần sai Hoàng tôn Dương và Nội đội trưởng Nguyễn Cửu Thận, Ngoại tả Tôn Thất Tĩnh, Chưởng cơ Tôn Thất Chí ở lại Quảng Nam chống Tây Sơn. ChúaNguyễn Phúc Thuần cùng Nguyễn Cửu Dật, Chưởng dinh Tôn Thất Kính, Nguyễn Phúc Ánh vượt biển trốn vào Gia Định (tứcSài Gòn).
Tháng 2 năm1775, quân Trịnh tiếp tục đi về phía nam vượtđèo Hải Vân vào Quảng Nam. Đoàn thuyền củachúa Nguyễn gặp bão, chỉ có thuyền của chúa Nguyễn vàNguyễn Phúc Ánh thoát nạn, còn lại đều tử nạn trên biển.
Tháng 3 năm1775, Nguyễn Nhạc chia quân 3 đường vây bắt Hoàng tôn Dương. Hoàng tôn Dương sai giáo sĩ chiêu hàng tướng của Nguyễn Nhạc ở thượng đạo thành công và tìm đường chạy vào Nam.
Tháng 4 năm1775, Tập Đình, Lý Tài tấn công quân Nguyễn, Hoàng tôn Dương chạy đến Hà Dục bị Tập Đình và Lý Tài bắt được đem vềHội An. Tập Đình muốn giết Hoàng tôn Dương nhưng Lý Tài ngăn cản. Năm1777, Hoàng tôn Dương sau đó cũng dùng kế trốn thoát theo chúa Nguyễn.
Quân Trịnh tiếp tục đi về phía nam vượt đèo Hải Vân và đụng độ với quân Tây Sơn ởQuảng Nam. Quân Tây Sơn thua trận. Tập Đình chạy vềTrung Hoa. Nguyễn Nhạc cùng Lý Tài rút hết quân về Quy Nhơn, đem thế tử Dương theo.
Tháng 5 năm1775, Tống Phước Hiệp chia binh làm hai đạo kéo raPhú Yên. Quân bộ thì đóng tại núi Xuân Đài thuộc Đồng Xuân, quân thủy thì đóng ở đầm Lãnh Úc nằm phía đông nam Đồng Xuân. Rồi đưa thư raQuy Nhơn đòi Tây Sơn Vương trả Đông CungNguyễn Phúc Dương. Nguyễn Nhạc mất Phú Yên, chỉ còn giữ Quy Nhơn và Quảng Ngãi.
Trước tình thế "lưỡng đầu thọ địch",Nguyễn Nhạc xin giảng hòa với quân Trịnh, trên danh nghĩa đầu hàngnhà Lê, xin làm tiên phong đi đánh chúa Nguyễn ở Gia Định. Chúa Trịnh bằng lòng và phong chứcTây Sơn trưởng Hiệu Tráng tiết tướng quân cho Nguyễn Nhạc.
Tháng 7 năm1775, Nguyễn Nhạc saiNguyễn Huệ đánh Phú Yên, quân Nguyễn tan vỡ,Tống Phúc Hiệp phải rút về Hòn Khói.Bùi Công Kế ở Bình Khang vàTống Văn Khôi từ Khánh Hòa đem quân ra chiếm lại Phú Yên đều thất bại, Kế bị bắt sống còn Khôi tử trận.
Tháng 8 năm1775, Hoàng Ngũ Phúc đành xinchúa Trịnh theo thỉnh cầu của Nguyễn Nhạc phong Nguyễn Huệ làTây Sơn trưởng Hiệu Tiên phong tướng quân, rồi dâng biểu về triều, xin quân Trịnh rút vềThuận Hóa và được chấp thuận.
Tháng 10 năm1775, quân Trịnh rút về Phú Xuân. Hoàng Ngũ Phúc bị bệnh, mất trên đường về Bắc.
Tháng 11 năm1775, Tôn Thất Quyền và Tôn Thất Xuân dấy binh chiếm lại phủThăng Bình và phủĐiện Bàn, Quảng Nam. Nguyễn Nhạc liền sai Đặng Xuân Phong đi đánh dẹp. Không phải dùng nhiều công sức, Đặng Xuân Phong mới xáp chiến trận đầu là lấy ngay được Thăng Bình rồi Điện Bàn. Tôn Thất Quyền và Tôn Thất Xuân đều tử trận.
Quảng Nam được dẹp yên, Tây Sơn Vương gọi Nguyễn Văn Xuân ở Quảng Nghĩa về Qui Nhơn cử Đặng Xuân Phong thay thế, và cửNguyễn Văn Tuyết ra trấn thủ Quảng Nam, cùng họ Đặng làm răng môi giữ gìn mặt Bắc.
Từ đó toàn bộ khu vực đèo Hải Vân trở xuống đều thuộc về nghĩa quân Tây Sơn.
Tạm yên mặt Bắc, Tây Sơn tập trung lực lượng tiếp tục việc chinh phục phía nam. Trong gần 10 năm (từ1776 đến1783) quân Tây Sơn nhiều lần vào đánh chiếm Gia Định.
Bấy giờNguyễn Phúc Thuần ởGia Định đượcMạc Thiên Tứ giúp sức, lại có thêm hàng tướng Tây Sơn làLý Tài, thế lực được củng cố.
Trước tình hình đó, tháng 2 năm1776, Nguyễn Nhạc cửNguyễn Lữ làm Tiết chế đem quân đánh Gia Định, lấy được thành Sài Côn, chúa Nguyễn không đề phòng nên đại bại, phải chạy raTrấn Biên (tức là Biên Hòa). Nguyễn Lữ đem lương thực cướp được chở vềQuy Nhơn.
Tháng 3 năm1776, Nguyễn Nhạc cho đắp thành Trà Bàn, tự xưng Tây Sơn Vương, đúc ấn tín. PhongNguyễn Lữ làm Thiếu phó,Nguyễn Huệ làm Long Nhương tướng quân và phong chức cho người mình.
Sau khiTống Phúc Hiệp mất, giữaĐỗ Thanh Nhân và Lý Tài phát sinh mâu thuẫn, Lý Tài thế lực lớn mạnh, tháng 11 năm1776, ép chúa Nguyễn nhường ngôi choNguyễn Phúc Dương.
Tháng 1 năm1777, Trịnh Sâm phải phong cho Nguyễn Nhạc trấn thủQuảng Nam tuyên úy đại sứ.
Tháng 3 năm1777, Nguyễn Nhạc cử Nguyễn Huệ làm tướng đánh Gia Định lần thứ 2. Lý Tài thua trận, bỏ chạy khỏi thành, đưa 2 chúa Nguyễn vềHóc Môn, sau lại thua trận phải rút khỏi Hóc Môn, nhưng bị quân Tây Sơn phong tỏa nên cùng đường buộc phải mang tàn quân chạy về Ba Giòng – căn cứ quânĐông Sơn của Đỗ Thanh Nhân, và bị quân Đông Sơn tiêu diệt.[18]
Tháng 4 năm1777, dưới sự chỉ huy của Nguyễn Huệ, quân Tây Sơn lại đánh quân Nguyễn.Nguyễn Phúc Dương vàNguyễn Phúc Thuần bỏ trốn nhưng đều không thoát, bị bắt đem xử tử vào cuối năm1777. Một Hoàng tôn tên làNguyễn Ánh (Nguyễn Phúc Ánh), con trai củaNguyễn Phúc Luân, lúc đó 15 tuổi, chạy thoát rađảo Thổ Chu.
Mỗi năm cứ đến mùa gió thuận thì binh Tây Sơn trẩy thuyền vào Nam ruồng kiếm, quyết tận diệt dòng chúa Nguyễn Phúc.[19][20]
Tuy nhiên, lần nào cùng vậy, sau khi chiếm được Gia Định, chủ tướng (Nguyễn Lữ hoặc Nguyễn Huệ) và quân chủ lực của Tây Sơn rút về giao lại cho một bộ tướng coi giữ, chỉ một thời gian sau lực lượng họ Nguyễn lại tụ tập và nhanh chóng chiếm lại vùngNam Bộ. Nguyễn Ánh được tướng Đỗ Thanh Nhân (Nhơn) đón và lập làm chúa Nguyễn mới (1778). Ánh tụ tập lại lực lượng trung thành, khởi binh từ đấtLong Xuyên,[21] đánh đuổi quân trấn thủ Tây Sơn tại Gia Định, lấy lại thành Sài Gòn. Bấy giờ Nguyễn Ánh mới được các tướng tôn làm Đại Nguyên súy, Nhiếp quốc chính.[22] Nguyễn Ánh tập trung củng cố lực lượng. Tháng 5 năm1778, Nguyễn Ánh chiếmBình Thuận. Năm1780, Nguyễn Ánh xưng vương.
Quân Tây Sơn nhiều lần đánh vào Nam và truy sát nhưng nhờ may mắn, Ánh đều trốn thoát, có lần phải lênh đênh ngoài biển dưới bão mấy ngày.
Năm1781, nội bộ họ Nguyễn bất hòa do Nguyễn Ánh giết chếtĐỗ Thanh Nhân nhưng tháng 5 năm đó, Ánh vẫn đem quân đánh Bình Khang, song không thắng, phải rút lui.
Tháng 3 năm1782, Nguyễn Huệ đem quân đánh Gia Định lần thứ tư, đem quân đánhCần Giờ. Nguyễn Ánh dàn quân chống cự, nhưng quân Tây Sơn cứ ào ạt tiến tới, Nguyễn Ánh thua trận, lui vềBến Nghé. Nguyễn Huệ đuổi theo, Nguyễn Ánh chạy về Ba Giồng, rồi vềHậu Giang, sai Nguyễn Hữu Thụy sang Xiêm cầu viện, Nguyễn Ánh trốn ra đảo Phú Quốc.
Khi cơ bản chinh phục được họ Nguyễn, tăng cường sức mạnh và uy thế, năm1778, sau khi giết đượcNguyễn Phúc Thuần vàNguyễn Phúc Dương, Nguyễn Nhạc tự xưng làm vua, lập triều đại Tây Sơn, đặtniên hiệu làThái Đức, đóng đô tại thànhQuy Nhơn (thànhĐồ Bàn cũ của nướcChiêm Thành), đổi tên thành Hoàng đế thành, phong cho Nguyễn Lữ làm Tiết chế, Nguyễn Huệ là Long Nhương tướng quân, không ràng buộc vớichúa Trịnh nữa.
Sử sáchnhà Nguyễn và một số thư từ của các giáo sĩ ở Gia Định thời đó đều ghi lại việc tấn công người Hoa của Tây Sơn vào năm1782, do nhữngngười Hoa này đã hỗ trợ cho chúa Nguyễn chống lại Tây Sơn. Việc người Hoa trợ giúp cho chúa Nguyễn khiến họ gây nên mối thù với Tây Sơn vàNguyễn Nhạc đã coi người Hoa là đối thủ chiến tranh cần phải diệt trừ. Quân Tây Sơn khi tấn công vàoCù lao Phố thì gặp phải sự chống đối mạnh của quân Hòa Nghĩa (người Hoa) ủng hộNguyễn Ánh tại đây khiến cho một thân tướng là Đô đốcPhạm Ngạn tử trận, binh lính thương vong nhiều,Nguyễn Nhạc nghe tin rất đau xót (Đại Nam thực lục viết:"...Nguyễn Nhạc nghe tin Ngạn chết, đau như mất hai tay"), ông cho rằng đạo quân Hòa Nghĩa toàn làquân Thanh trá hình, rồi nổi giận ra lệnh phá nát khu người Hoa ở Gia Định để trả thù.[23][24]
SáchLịch sử Gia Định – Sài Gòn trước 1802 dẫn lại từGia Định thành thông chí củaTrịnh Hoài Đức, một viên quan người Hoa củanhà Nguyễn năm 1820, đã mô tả cuộc tấn công người Hoa ở Gia Định doNguyễn Nhạc chỉ huy năm1782:[25]
SáchLịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến 1802 củaTạ Chí Đại Trường trích dẫn từĐại Nam thực lục, Đại Nam liệt truyện và thư của các linh mục có mặt ởGia Định lúc đó miêu tả vụ phá hủy khu người Hoa ởChợ Lớn năm 1782 của Nguyễn Nhạc:[27]
Trong thời gian còn chống trả Tây Sơn tạiNam Bộ,Nguyễn Ánh nhiều lần thông qua giám mục Pigneau de Béhaine (hayBá Đa Lộc) để cầu việnngười Pháp nhưng không thu được nhiều kết quả. Do đó Ánh có ý chuyển sang cầu viện ởXiêm La.
Tháng 2 nămGiáp Thìn (1784), Nguyễn Ánh từHà Tiên sang Xiêm La hội kiến với vua Xiêm La là Chất Tri (Chakri, Rama I) tại Vọng Các (Bangkok). Theo quan điểm của các tác giả Việt Nam hiện đại là Nguyễn Lương Bích và Phạm Ngọc Phụng thì đây là lần"cõng rắn cắn gà nhà" đầu tiên của Nguyễn Ánh.[28]
Vua Xiêm sai hai tướng là Chiêu Tăng, Chiêu Sương đem 2 vạn quân thủy cùng 300 chiến thuyền, ngoài ra còn có 3 vạn quân bộ, tiến sangChân Lạp với danh nghĩa giúp vua Chân Lạp, thực chất với ý đồ tạo gọng kìm phía Tây, chờ cơ hội tiêu diệt quân Tây Sơn.
Quân Xiêm nhanh chóng lấy đượcRạch Giá,Ba Thắc,Trà Ôn,Mân Thít,Sa Đéc. Tuy nhiên, do ỷ thế mà đi đến đâu cũng quấy nhiễu dân sự, làm nhiều điều tàn ác, cho nên bị dân chúng oán hận, ngay cả chúaNguyễn Ánh cũng phải nói trong 1 bức thư gởi cholinh mục J. Liot:
Tướng Tây Sơn giữ đất Gia Định là Phò mãTrương Văn Đa, thấy quân Xiêm thế lực mạnh, bèn cố thủ tạiGia Định và sai người vềQuy Nhơn báo. Vua Tây Sơn sai Long Nhương tướng quânNguyễn Huệ đem quân vào đánh.
Sau khi vào Gia Định, Nguyễn Huệ cho bố trí trận địa và nhử quânXiêm đến gần đoạn sôngRạch Gầm và Xoài Mút ở phía trênMỹ Tho, quyết tâm đánh một trận tiêu diệt hết quân Xiêm.
Đêm 19 rạng 20 tháng 1 năm1785 (đêm 9 rạng 10 tháng 12 nămGiáp Thìn) quân Xiêm lợi dụngthủy triều xuôi theo dòng sông để tấn công Mỹ Tho nhằm phá vỡ đội thuyền phòng thủ của Tây Sơn. Quân Tây Sơn giả thua rút dần về hướngMỹ Tho, nhử đối phương lọt vào trận địa mai phục đoạn sôngRạch Gầm – Xoài Mút. Khi quân Xiêm lọt vào trận mai phục, bất ngờ quân Tây Sơn bắn pháo ởcù lao Thới Sơn và bờsông Tiền, khóa chặt hai đầu, dồn quân Xiêm vào thế "tiến thoái lưỡng nan". Bên cạnh đó, hỏa hổ ở hai bên bờ nã đạn tới tấp vào đội hình làm quân Xiêm rối loạn, tinh thần hoang mang rồi bỏ chạy. Cùng lúc đó, một đội thuyền cảm tử chở đầy rơm và những vật liệu dễ cháy đâm thẳng vào thuyền quân Xiêm làm cho số bị chìm, số bị cháy. Trong khi đó, cánh quân bộXiêm La ngay từ đầu đã bị quân Tây Sơn chặn đánh không cho cứu viện.
Chỉ một trận quyết chiến diễn ra không đầy một ngày,Nguyễn Huệ đã tiêu diệt hoàn toàn quân Xiêm. Mấy vạn quân Xiêm chỉ sót lại vài nghìn người, chạy theo đường thượng đạo trốn về nước. Các tướng Chiêu Tăng, Chiêu Sương và Nguyễn Ánh phải bỏ chạy theo đường thủy, bộ về Xiêm La, 4.000 quân chỉ còn lại 800. Cánh quân Xiêm trên bộ nghe tin thất trận cũng tan rã và tháo chạy.
Trận đánh chớp nhoáng là một kỳ tích của Nguyễn Huệ và quân Tây Sơn. Sau trận đánh này, quân Tây Sơn nổi tiếng đến mức số quân Xiêm còn lại phải thốt lên rằng:"Sợ Tây Sơn như sợ cọp".[30]
Đánh dẹp xong, Nguyễn Huệ đem quân vềQuy Nhơn, để Đô đốcĐặng Văn Trấn ở lại giữ đấtGia Định.
TạiBắc Hà, năm1782, Tĩnh Đô vươngTrịnh Sâm chết. Con nhỏTrịnh Cán được lập. Phe người con lớn làTrịnh Tông (hayTrịnh Khải) làm binh biến giết quan phụ chính là Huy quận côngHoàng Tố Lý (Hoàng Đình Bảo, cháu lão tướngHoàng Ngũ Phúc) đưaTrịnh Tông lên ngôi, tức là Đoan Nam vương (1782–1786).
Một tướng cùng phe với quận Huy làNguyễn Hữu Chỉnh không hợp tác với Trịnh Tông, bỏ chạy vào nam hàng Tây Sơn và đượcNguyễn Nhạc rất tín nhiệm.
Bắc Hà ngày một suy yếu. Kinh thànhThăng Long bị quân kiêu binh – những kẻ có công tôn lập chúa Trịnh – càn quấy, tàn phá. Sau khi đánh bật được Nguyễn Ánh ra khỏi lãnh thổ, Nguyễn Nhạc quyết định đánh chiếmPhú Xuân (đất cũ củachúa Nguyễn). Năm1786, ông cử Nguyễn Huệ làm tổng chỉ huy đánh ra Bắc.
Về phía Trịnh, năm1775, sau khi nhận hàng Nguyễn Nhạc, lão tướngHoàng Ngũ Phúc rút đại quân về Bắc, để lại Phạm Ngô Cầu và Hoàng Đình Thể giữ thành Phú Xuân, sau đó không lâu qua đời.
Nguyễn Huệ lập kế lung lạc chủ tướngPhạm Ngô Cầu.[31] Nguyễn Hữu Chỉnh lại dùng kế ly gián Cầu và phó tướngHoàng Đình Thể.[32] Quân Tây Sơn bất ngờ đánh úp thành Phú Xuân. Cầu bỏ mặc Thể chết trận, dâng thành hàng Tây Sơn.
Do sự thuyết phục củaNguyễn Hữu Chỉnh,Nguyễn Huệ quyết định đem quân ra Bắc đánhThăng Long để diệt họ Trịnh dù chưa được lệnh củaNguyễn Nhạc.
Với danh nghĩa "Phù Lê diệt Trịnh", Nguyễn Huệ sai Chỉnh làm tiên phong Bắc tiến. Quân Trịnh rệu rã nhanh chóng thua trận, các danh tướng phần nhiều nghe tinPhú Xuân thất thủ đã khiếp sợ, đến khi nghe quân Tây Sơn kéo ra, đa số đã bỏ trốn.Chúa Trịnh không được lòng dân, bỏ thành Thăng Long chạy, bị dân bắt đem nộp Tây Sơn. Trên đường áp giải,Trịnh Tông tự sát.
Nguyễn Huệ vào thành Thăng Long yết kiến vuaLê Hiển Tông. Tuy về danh nghĩaNguyễn Huệ trao trả quyền chính lại cho vua Lê và nhận phong Nguyên súy Dực chính phù vận Uy quốc công, nhưng trong thực tế, ông nắm toàn bộ quyền chính ởBắc Hà. Do sự sắp xếp của Nguyễn Hữu Chỉnh, vua Lê Hiển Tông gả công chúaNgọc Hân cho Nguyễn Huệ.
Tháng 7 năm1786, vuaLê Hiển Tông qua đời, thọ 70 tuổi. Do ý kiến củacông chúa Ngọc Hân thiên về lập hoàng thân Lê Duy Cận (anh của Ngọc Hân),Nguyễn Huệ muốn hoãn lễ đăng quang của Lê Duy Kỳ. Nhưng do áp lực của tôn thất nhà Lê đối với Ngọc Hân, Nguyễn Huệ đành thu xếp cho Lê Duy Kỳ lên ngôi vua, đó là vuaLê Chiêu Thống. Ít lâu sau, Nguyễn Huệ đem công chúa Ngọc Hân cùngNguyễn Nhạc rút quân về Nam.
Sau khi quân Tây Sơn rút đi, các thế lực củachúa Trịnh từng bỏ trốn khi Tây Sơn kéo ra nhưĐinh Tích Nhưỡng,Hoàng Phùng Cơ trỗi dậy, lậpTrịnh Bồng lên ngôi vương, tức là Án Đô vương, tái lập chính quyền chúa Trịnh.
Tháng 11 năm 1786, chúa Trịnh Bồng đem quân vây chặt cung vua, định phế bỏ Lê Chiêu Thống. Nhờ có Hoàng Phùng Cơ bảo vệ, vua Lê mới chặn đứng được âm mưu của Trịnh Bồng.
Vua Lê Chiêu Thống bèn mờiNguyễn Hữu Chỉnh đang trấn ởNghệ An ra dẹpTrịnh Bồng. Chỉnh nhanh chóng đánh tan quân Trịnh, đốt phủ chúa,Trịnh Bồng bỏ đi mất tích. Họ Trịnh mất hẳn, nhưngNguyễn Hữu Chỉnh lại lộng hành nhưchúa Trịnh trước kia.
| Chuyên đề |
| Lịch sử Việt Nam |
|---|
|
|
| Cổng thông tin Lịch sử Việt Nam |
Sử sách không ghi chép rõ ràng về sự kiện mâu thuẫn giữa anh em Tây Sơn. Có tài liệu nói rằng Nguyễn Nhạc yêu cầu Nguyễn Huệ nộp vàng bạc lấy từ kho của họ Trịnh ởBắc Hà mang về Nam nhưng Nguyễn Huệ không chịu; hơn thế Nguyễn Huệ lại xin Nguyễn Nhạc cho cai quản thêmQuảng Nam và Nguyễn Nhạc không chấp thuận, do đó Nguyễn Huệ chủ động mang quân vào Nam đánh Nguyễn Nhạc.
Có ý kiến bàn thêm rằng, chủ trương của Nguyễn Nhạc là tập trung tiêu diệtchúa Nguyễn, chỉ đánh chiếm phần đất của chúa Nguyễn để thay thế cai trị tại miền Nam và giữ hòa bình với Bắc Hà, cho nên việc Nguyễn Huệ tự ý đem quân Bắc tiến là trái ý Nguyễn Nhạc. Ngay khi biết tin Nguyễn Huệ đánhThăng Long, vua Tây Sơn vội mang quân ra Bắc, thực chất là để gọi em về. Mặt khác, Nguyễn Nhạc không yên tâm với sự phát triển thế lực riêng của Nguyễn Huệ. Trong khi đó, là người có hùng tâm,Nguyễn Huệ có chủ trương tự lực phát triển ra ngoài tầm kiềm chế của Nguyễn Nhạc và việc Bắc tiến của ông không hẳn chỉ vì lời khuyên củaNguyễn Hữu Chỉnh. Đây mới chính là nguyên nhân dẫn tới mâu thuẫn của anh em Tây Sơn.[33]
Sử cũ ghi rất vắn tắt và thật không rõ ràng về sự kiện này, chỉ biết khoảng đầu năm1787, Nguyễn Huệ mang 60.000 quân Nam tiến vây thànhQuy Nhơn. Theo thư của một sốlinh mục Pháp, để có đủ 6 vạn quân vây bọc thành Quy Nhơn, Nguyễn Huệ bắt thêm toàn bộ đàn ông ở Thuận-Quảng làm lính, khiến nhiều vùng không còn đàn ông nữa.Nguyễn Nhạc bị vây ngặt bèn gọiĐặng Văn Trấn đang trấn thủGia Định ra cứu. Trấn vâng lệnh mang quân ra, nhưng đếnPhú Yên đã bị Nguyễn Huệ bắt sống.Nguyễn Huệ nã pháo tới tấp vào thành Quy Nhơn.Nguyễn Nhạc bị vây bức quá phải lên thành khóc xin em đừng đánh thành nữa. Nguyễn Huệ bằng lòng giảng hòa với anh.
Tuy nhiên, theo một giáo sĩ phương Tây tạiViệt Nam lúc đó, anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ tuy mâu thuẫn nhưng cho đến khi Nguyễn Huệ bắt được Đặng Văn Trấn, quân đội hai bên vẫn chưa thực sự đánh nhau thìNguyễn Lữ đứng ra điều đình và hai bên vì tình cảm trong nhà đã đồng ý giảng hòa.[34]
Nguyễn Nhạc phong vương cho hai em, mỗi người chia nhau giữ một khu vực từ tháng 4 năm1787:
Nguyễn Huệ giảng hòa và nhận chức Bắc Bình vương của Nguyễn Nhạc phong. Hai anh em lấy Bản Tân làm ranh giới, từ Thăng Hoa,Điện Bàn ra Bắc thuộc Nguyễn Huệ, từQuảng Ngãi trở vào thuộc vua Thái Đức. Như vậy, vua Thái Đức đã thỏa mãn yêu cầu được cai quảnQuảng Nam của Nguyễn Huệ. Còn Nguyễn Lữ trấn thủ Gia Định, có Thái bảoPhạm Văn Tham giúp sức.
TheoTây Sơn bi hùng truyện củaLê Đình Danh:
Năm1786, khi Nguyễn Huệ đem quân ra đánhThuận Hóa thì sáu người trongTây Sơn thập hổ tướng vàBùi Thị Xuân tháp tùng, vì đánh nhau với nhà Trịnh thì phải đem lực lượng lớn như vậy. Bảy tướng này ở lại với Nguyễn Huệ, không về thànhQui Nhơn nữa. Nhưng gia quyến của họ đều ở trong thành Qui Nhơn.
Nguyễn Huệ đòi vua Thái Đức Nguyễn Nhạc phải trả lại gia quyến cho các tướng rồi động binh. Trước hết, Nguyễn Huệ truyền hịch cho các tướng Tây Sơn đóng quân ở phía Nam Thuận Hóa, rằng Nguyễn Huệ chỉ đem quân về làm áp lực chớ hoàn toàn không có ý chống lại anh mình.
Đầu năm1787, Nguyễn Huệ tổng động viên chừng 6 vạn tới 10 vạn quân Nam tiến. Tướng Tây Sơn vốn tin phục Nguyễn Huệ, đều không có ý chống lại.
Lê Trung, một hổ tướng nhà Tây Sơn và chủ soái của các ải thuộc Quảng Trị, Quảng Bình, lại ra lệnh để cho quân Nguyễn Huệ 'mượn đường', rồi đem quân bản bộ về yết kiến vua Thái Đức. Lê Trung tâu vớivua Thái Đức rằng nếu vua trả lại gia quyến cho các tướng thì Nguyễn Huệ sẽ lui binh và nếu Nguyễn Huệ không lui binh thì ông sẽ tự tử để đền tội. Thái Đức giam Lê Trung lại rồi tự mình làm tướng lo việc phòng thủ.
Đến giữa năm1787, thành Qui Nhơn bị vây được mấy tháng thì Nguyễn Lữ vàĐặng Văn Trấn về đến. Nguyễn Huệ bảoNguyễn Lữ vào thành tìm cách gặp mẹ, để Thái hậu bảo vua trả lại gia quyến cho các tướng. Khi Nguyễn Lữ vào thành, thì bị vua Thái Đức giam lại, vì vua Thái Đức đoán được ý này.
Cuối cùng Đặng Văn Trấn bắn súng đại bác vào mặt thành của Hoàng Đế Thành (đạn súng đại bác ngày xưa không nổ tung ra, nên chỉ như cục sắt, bắn chính xác thì không chết ai). Thái hậu lúc ấy mới biết là thành có biến loạn, đến gặp vua Thái Đức, và cùng vua Thái Đức lên thành nói chuyện với Nguyễn Huệ.
Nguyễn Huệ trình bày lý do động binh, lạy mẹ và anh, rồi ra lệnh giải vây. Vua Thái Đức cũng tuân lời mẹ, trả lại gia quyến cho các tướng.
Nguyễn Huệ dẫn quân về Thuận Hóa, đem theoĐặng Văn Trấn vì Đặng Văn Trấn sợ bị vua Thái Đức trừng phạt.
Việc bất hòa giữa anh em Tây Sơn để lại hậu quả nghiêm trọng và lập tức bị kẻ địch từ hai phía tận dụng.
Ở phía Nam, sautrận Rạch Gầm – Xoài Mút,Nguyễn Huệ đã chủ động giao hảo với vua Xiêm để cởi bỏ thù hằn, do đó vua Xiêm không có ý giúp Nguyễn Ánh trở về lần nữa.[35] Tuy nhiên sau 3 năm lưu vong ở Xiêm, Nguyễn Ánh nhận ra cơ hội này để về nước và đã tập hợp lực lượng, trở về vàotháng 8 năm1787.
Nguyễn Lữ nghe tinNguyễn Ánh trở về vội vã tránh đi nơi khác đểGia Định choPhạm Văn Tham giữ. Sau đó thế quân Nguyễn Ánh ngày càng mạnh khiến Nguyễn Lữ sợ hãi mang quân bản bộ rút chạy vềQuy Nhơn. Quân Tây Sơn đã mỏng lại càng mỏng. Mặc dù sau đó Phạm Văn Tham đã nỗ lực chống trả nhưng vì không được viện binh trợ lực nêntháng 8 năm1788, Nguyễn Ánh chiếm lại được Gia Định.Phạm Văn Tham rút chạy ra ngoài vẫn cố đơn độc chiến đấu để chờ viện binh, nhưng lúc đóNguyễn Nhạc chỉ lo phòng bịNguyễn Huệ Bắc Bình vương ở phía Bắc mà không đoái hoài đến việc cứu phía Nam nữa. Thế cùng sức kiệt, đầu năm1789, Phạm Văn Tham bị Nguyễn Ánh vây chặt, lại bịt đường ra biển về Quy Nhơn nên buộc phải đầu hàng. Tây Sơn lại mấtNam Bộ.
Sau một thời gian để mất Gia Định và trở về Quy Nhơn, Đông Định vươngNguyễn Lữ lâm bệnh qua đời.
Ở Bắc Hà,Nguyễn Hữu Chỉnh nhân lúc Tây Sơn lục đục bèn có ý chống lại Tây Sơn. Nguyễn Huệ pháiVũ Văn Nhậm, con rể của Nguyễn Nhạc, ra tiêu diệt Nguyễn Hữu Chỉnh. Cuối năm1787, quân Tây Sơn do Vũ Văn Nhậm chỉ huy tiến ra bắc. Hữu Chỉnh thua chạy, bị quân Tây Sơn bắt được và xử tử. Tuy nhiên, đến lượtVũ Văn Nhậm chuyên quyền, có ý chống Nguyễn Huệ. Tháng 4 năm1788,Lê Chiêu Thống đã bỏ kinh đô lưu vong. Nguyễn Huệ phải đem quân ra Bắc lần thứ hai, giết Vũ Văn Nhậm. Ông tổ chức lại hệ thống cai trị ở Bắc Hà, đưa các danh sĩ có tên tuổi nhưNgô Thì Nhậm,Phan Huy Ích ra đảm đương công việc.
Sau khi đã lập Sùng Nhượng công Lê Duy Cận làm Giám quốc, Nguyễn Huệ lại rút quân vềPhú Xuân.
Cuối năm1788, vua Thanh làCàn Long saiTổng đốc Lưỡng QuảngTôn Sĩ Nghị chỉ huy hơn 29 vạn quân, huy động từLưỡng Quảng,Vân Nam vàQuý Châu[36] hộ tốngLê Chiêu Thống về Việt Nam với danh nghĩa phùLê, vào chiếm đóngThăng Long.
Càn Long còn đặc cửPhúc Khang An chuyên trách hậu cần. Theo sáchThánh vũ ký, phần "Càn Long chinh phủ An Nam ký" của Ngụy Nguyênđời Thanh, Phúc Khang An đã thiết lập trên 70 đồn quân lương to lớn và kiên cố từ hai đườngQuảng Tây vàVân Nam tới Thăng Long. Riêng chặng đường từ ảiNam Quan tới Thăng Long, Khang An thiết lập 18 kho quân lương trong khi Tôn Sĩ Nghị hành quân.
Quân Tây Sơn do Đại Tư mãNgô Văn Sở chỉ huy, theo mưu kế củaNgô Thì Nhậm, chủ động rút quân về đóng ởTam Điệp – Biện Sơn (Ninh Bình) cố thủ chờ lệnh.
Nghe tin báo, ngày 25 tháng 11 nămMậu Thân (22 tháng 12 năm1788), Bắc Bình vươngNguyễn Huệ xuất quân tiến ra Bắc Hà. Với lý do vua Lê đã bỏ nước và rước giặc về, để có danh nghĩa chính thống,Nguyễn Huệ lên ngôiHoàng đế, lấy niên hiệuQuang Trung.
Ngày 29 tháng 11 nămMậu Thân (26 tháng 12 năm1788), đại quân của hoàng đế Quang Trung tớiNghệ An, dừng quân tại đó hơn 10 ngày để tuyển quân và củng cố lực lượng. Để có thêm quân đánh Thanh, vuaQuang Trung thi hành chính sách cưỡng bách tòng quân. Theo tác giả Hoa Bằng, tất cả đinh nam từ 12, 13 đến 60 tuổi đều phải đăng lính.[37] Theo thư của giáo sĩ La Barette, tất cả nam từ 15 tuổi trở lên đều phải đi lính, người già và phụ nữ phải đi sửa cầu đường.[38] Theo Nguyễn Lương Bích và Phạm Ngọc Phụng, cứ 3 suất đinh thì chọn lấy 1 người đi lính. Trong 10 ngày tuyển quân, Quang Trung đã có thêm khoảng mấy vạn quân, nâng tổng quân số lên tới 10 vạn.[39] TheoĐại Nam chính biên liệt truyện, số quân cũ và mới củaQuang Trung là 10 vạn, được tổ chức thành 5 đạo: tiền, hậu, tả, hữu và trung quân, ngoài ra còn có một độitượng binh gồm 200voi chiến. Quang Trung còn tổ chức lễ duyệt binh ngay tạiNghệ An để khích lệ tinh thần và ý chí quyết chiến, quyết thắng của tướng sĩ đối với quân xâm lượcMãn Thanh. Ngay sau lễ duyệt binh, Quang Trung tiến quân ra Bắc Hà.[40]
Ngày 20 tháng 12 nămMậu Thân (15 tháng 1 năm1789), đại quân của Quang Trung đã ra đến Tam Điệp,Ninh Bình. Sau khi xem xét tình hình, Quang Trung nói với toàn quân rằng chỉ trong 10 ngày sẽ quét sạch quân Thanh.
Sớm hơn cả dự kiến, chỉ trong vòng 6 ngày kể từ đêm 30 Tếtâm lịch, quân Tây Sơn đã đánh tan 29 vạn quân Thanh bằng hàng loạt trận đánh tập kích, mai phục, thần tốc và chớp nhoáng màtrận Ngọc Hồi – Đống Đa là tiêu biểu. Trưa mồng 5 TếtKỷ Dậu –1789, quân Tây Sơn tiến vàoThăng Long.
Tôn Sĩ Nghị dẫn tàn quân bỏ chạy, trên đường chạy liên tiếp bị quân Tây Sơn mai phục chặn đánh. Cuối cùng,Tôn Sĩ Nghị vàLê Chiêu Thống chạy thoát vềTrung Quốc.
Sau cái chết củaNguyễn Văn Duệ rồi sau đó làVũ Văn Nhậm và diễn biến chiến trường Nam Bộ, vua Thái Đức (Nguyễn Nhạc) đã tỏ ra buông xuôi. Không thể kìm chế người em tài ba hơn mình, Nguyễn Nhạc quyết định nhường quyền lãnh đạo cho Nguyễn Huệ để nhà Tây Sơn không còn bị chia rẽ.
Cuối năm1788, ông từ bỏ đế hiệu và niên hiệu Thái Đức, chỉ xưng là"Tây Sơn vương". Ông viết thư choNguyễn Huệ, chỉ xin giữQuy Nhơn và nhường toàn bộ binh quyền, đất đai trong cả nước cho Nguyễn Huệ; đồng thời ông cầu khẩn Nguyễn Huệ mang gấp đại binh vào cứu Nam Bộ (chiếu lên ngôi củaQuang Trung nói rõ vấn đề này, trong đó có đoạn"...về phần đại huynh (Nguyễn Nhạc) có ý mỏi mệt, tình nguyện giữ một phủ Quy Nhơn, tự nhún xưng là Tây Vương, mấy nghìn dặm đất về phương nam thuộc hết về trẫm...")[41]
Tuy nhiên lúc đó, Nguyễn Huệ dù biết lời cầu khẩn của anh nhưng không thể vào Nam tham chiến vì 29 vạn quân Thanh doLê Chiêu Thống rước về đã vượt qua biên giới. Nguy cơ phía bắc rõ ràng lớn và gấp hơn nên Nguyễn Huệ đã lên ngôi Hoàng đế, lấy hiệu làQuang Trung rồi kéo quân ra Bắc và đã nhanh chóng đánh bạiquân Thanh.
Sau khi đánh bại quân Thanh,Quang Trung trở thành nhà lãnh đạo tối cao của triều Tây Sơn và là vị Hoàng đế duy nhất cai trị tại Việt Nam (Nguyễn Nhạc đã bỏ đế hiệu,Lê Chiêu Thống đã chạy sangTrung Quốc, cònNguyễn Ánh khi đó địa bàn còn nhỏ hẹp và chưa xưng đế). Tình hình với Quang Trung rất thuận lợi: ông có được uy tín lớn sau chiến công chống quân Thanh, đượcnhà Thanh công nhận là vị vua chính thống của Việt Nam (thay thế địa vị củanhà Hậu Lê), lại dẹp bỏ được mâu thuẫn trong nội bộ nhà Tây Sơn và nắm quyền lãnh đạo thống nhất.
Trên cơ sở đó,Quang Trung đã lập ra các chiến lược rất lớn nhằm triệt để đánh bại các thế lực đối địch còn lại để thống nhất đất nước. Sự nghiệp thống nhất đất nước, sáng lập một triều đại mới đã đến rất gần.
Ngay sau chiến thắngKỷ Dậu, Quang Trung vội trở lạiPhú Xuân để đề phòngNguyễn Ánh, trao lại binh quyền choNgô Văn Sở vàNgô Thì Nhậm.
Một mặt lo chống thù trong giặc ngoài, mặt khác vua Quang Trung rất quan tâm tới việc xây dựng đất nước. Vua khuyến khích người hiền tài ra giúp nước, phân phối đất đai cho những người nông dân nghèo, thúc đẩythủ công nghiệp từng bị cấm trước kia, cho phéptự do tôn giáo, mở cửaViệt Nam với ngoại thương quốc tế và bỏchữ Hán như làchữ viết chính thức, chọn chữ viết chính thức của các khu vực Nguyễn Huệ cai trị làchữ Nôm.
Sau chiến thắng quân Thanh, Quang Trung quyết định dựng nghiệp lớn, việc đầu tiên là thành lập một kinh đô. Ông chọn đấtNghệ An để lập Trung Đô, tứcPhượng Hoàng Trung Đô.Hoàng Xuân Hãn viết:"Có thể tin chắc rằng Phượng Hoàng trung đô ở khoảng giữa núi Mèo (núi Kỳ Lân) và núi Quyết. Địa thế thành rất dễ giữ. Phía trước có sông Cồn Mộc vàsông Lam, phía bên có núi Quyết, đều là hào và thành thiên nhiên. Ở giữa thành, còn dấu thành trong, và nền nhà. Nhất là có nền cao ba bậc ở phần bắc, mà ngày sau,đời Nguyễn dùng làm nền xã tắc. Chắc đó là chỗ Quang Trung ngự triều trong khi tạm nghỉ ởNghệ An."
Về ngoại giao, ngay từ trước khi giao chiến với quân Thanh, Quang Trung đã tính đến chiến lược ngoại giao vớinhà Thanh. Theo phương lược vạch sẵn, với tài ngoại giao khéo léo củaNgô Thì Nhậm, Tây Sơn nhanh chóng bình thường hóa bang giao với nhà Thanh. Vua ThanhCàn Long đã cho sứ giả vào tận Phú Xuân để phong vương cho Nguyễn Huệ; rồi hoàng đế Quang Trung giả đã sang triều kiến và dự lễ mừng thọ 80 tuổi của vua Càn Long nhà Thanh.
Theo sử sách, vai trò ngoại giao của Ngô Thì Nhậm chỉ được biết tới khi ông được cử lênLạng Sơn đàm phán với quan nhà Thanh ngày 22 tháng giêng nămKỷ Dậu (1789) ngay sau khi cuộc chiến vừa chấm dứt. Tuy nhiên lần giao thiệp sơ bộ này không thành công và vua Quang Trung phải đưa lên một phái đoàn khác.
Để tỏ thiện chí, bên ta đề nghị sẽ trả lại những tù binh đã bị bắt và bằng lòng nạp cống theo các lệ cũ của tiền triều, như vậy có nghĩa lànhà Thanh phải chính thức công nhận Nguyễn Huệ làAn Nam quốc vương. Lúc đó Tôn Sĩ Nghị vẫn còn nắm quyền tổng đốc Lưỡng Quảng, đang trấn trọng binh ởTrấn Nam Quan để đề phòng Việt quân tấn công sang, nhận được thư của vua Quang Trung, y rất tức giận vì thấy rõ bên ta đưa ra điều kiện trước, nếu có phong vương mới chịu trả tù binh, nên đã thốt lên "quả là đáng ghét".
Tôn Sĩ Nghị liền sai Tả giang đạo Thang Hùng Nghiệp cầm lá thư vứt trả lại. Còn vuaCàn Long sau khi nhận được tin liền mật chỉ bảo Tôn Sĩ Nghị rằng vứt trả biểu văn chưa đủ uy lực nên phải kèm theo điều kiện là yêu cầu vua Quang Trung trước khi đưa biểu văn tới phải đem những người đã giết các tướng lãnhnhà Thanh ra xử trước ba quân để làm gương, nếu không sẽ saiPhúc Khang An sẽ đem quân sang hỏi tội.
Trong số thư từ qua lại có cả bức thư trần tình doPhan Huy Ích soạn nhưng vì lời lẽ ngạo nghễ nên Thang Hùng Nghiệp không dám trình lên. Bức thư đó vì thế không lưu lại trong văn khố nhà Thanh mà chỉ còn lại một tờ biểu cầu phong tương đối nhũn nhặn.
Theo sử sách tổng kết, dường như bất cứ quốc gia nào đàm phán với Trung Hoa đều hay bị họ tìm cách "ăn gian" một vài điểm. Lần này họ lại định lấy của ta 40 dặm đất nhà Thanh lấn chiếm trước đây nhưng vuaUng Chính đã phải trả lại. Vũ Huy Tấn và Nguyễn Hữu Chu hai vị sứ thần đã phải lặn lội "bảy lần gõ cửaNam Quan" mới đạt được thắng lợi to lớn đến như thế.
Sau khi được chấp thuận phong vương, vua Quang Trung cử cháu là Nguyễn Quang Hiển đưa một phái đoàn 60 người sang tậnYên Kinh triều cận, tiếp nhận sắc phong và ấn An Nam quốc vương đem về nước.
Sau hai phái bộ chính thức của nước ta sang Yên Kinh, vị trí củaĐại Việt đối với nhà Thanh càng thêm nổi bật. Cao điểm trong bang giao giữa hai nước thời kỳ đó là phái đoàn sang dự lễBát Tuần Vạn Thọ của vua Cao Tông (Càn Long) do chính vua Quang Trung cầm đầu nói lên tầm quan trọng của nước ta đối với nhà Thanh.
Việc nhà Thanh công nhận nhà Tây Sơn khiếnLê Duy Kỳ (Chiêu Thống) phải uất hận chết ởTrung Quốc cuối năm1792.
Quân Thanh, lực lượng cứu trợ chonhà Lê, bị đánh tan nhưng các lực lượng thân nhà Lê vẫn tiếp tục hoạt động ở phía bắc khiến vua Quang Trung tiếp tục phải đánh dẹp. Em Lê Duy Kỳ (Chiêu Thống) làLê Duy Chi được sự hợp tác của các tù trưởng Hoàng Văn Đồng, Nông Phúc Tấn đẩy mạnh hoạt động ởCao Bằng,Tuyên Quang. Duy Chi tìm cách liên kết với các tù trưởng ngườiVạn Tượng (vương quốc Viêng Chăn thời vua (Chao)Nanthasen (tức Chiêu Nan) và vua (Chao)Intharavong Setthathirath III (tức Chiêu Ấn)) để chống Tây Sơn. NướcXiêm La khi đó cũng muốn trả thù Tây Sơn sauTrận Rạch Gầm – Xoài Mút nên tìm cách khống chế nướcVạn Tượng và tràn sang tác động tới các tù trưởng người Việt ởTrấn Ninh,Quy Hợpxứ Nghệ An và liên lạc với cựu thần nhà Lê là Trần Phương Bính.[42] Mặt khác, Xiêm La cũng liên lạc vớiNguyễn Ánh ở Gia Định để cùng Duy Chi tổ chức tấn công Tây Sơn. Theo kế hoạch này, quân Duy Chi sẽ đánh xuống từ Cao Bằng, Nguyễn Ánh đánh lên từ Gia Định, còn quân Vạn Tượng và Xiêm sẽ đánh vàoThanh Hóa,Nghệ An.[43]
Đứng trước nguy cơ bị tấn công từ ba mặt, sau khi thực hiện thành công việc bang giao vớinhà Thanh, đầu năm1791, Quang Trung tập trung đối phó với Lê Duy Chi và quân Vạn Tượng – Xiêm. Ông sai sứ sang Trấn Ninh, Quy Hợp để thăm dò tình hình nhưng bị vua Vạn Tượng bắt giữ và nộp cho Xiêm La. Xiêm La sai sứ mang cờ và trống của Tây Sơn vàoGia Định cho Nguyễn Ánh để khuyến khích Ánh ra quân.[44]
Quang Trung quyết định ra quân. Ông sai hoàng tửNguyễn Quang Thùy đang trấn thủThăng Long cùng các tướng Bắc Hà mang quân đánh Lê Duy Chi; saiTrần Quang Diệu vàLê Trung mang quân đánh Trấn Ninh, Quy Hợp. Quang Thùy đánh lên Cao Bằng nhanh chóng đánh bại và bắt được cả Lê Duy Chi, Hoàng Văn Đồng và Nông Phúc Tấn mang vềThăng Long xử tử.
Ở phía tây,Trần Quang Diệu cũng nhanh chóng diệt được Trần Phương Bính ở vennúi Hồng Lĩnh.[45] Tới tháng 6 năm1791, Quang Diệu mang 3 vạn quân sang Trấn Ninh bắt được các tù trưởng thiệu Kiểu, thiệu Đế. Tháng 8 năm đó, Quang Diệu đánh bại Quy Hợp. Tháng 10, quân Tây Sơn tiến sang Vạn Tượng. Vua Vạn Tượng là Chao Nan (Chao Nanthasen) không chống nổi phải bỏ trốn sang Xiêm. Quang Diệu tiến vàoViên-chăn đến tận biên giới Xiêm, các tướng Vạn Tượng là Tả Phan Dung, Hữu Phan Siêu tử trận. Tháng 10/1791, Tây Sơn chiếm xongVạn Tượng.
Nguyễn Ánh ở Gia Định không dám ra quân.[45]Chân Lạp là đồng minh của Tây Sơn cũng chuẩn bị lực lượng để phối hợp nếu quân Tây Sơn vượt biên giớiVạn Tượng tiến vào Xiêm hoặc Gia Định khiến các giáo sĩ ở Gia Định lo sợ, chuẩn bị tìm đường chạy.[46] Nhưng Trần Quang Diệu đi đánh xa lâu ngày, được lệnh rút về.
Đầu năm1792, quân Tây Sơn trở vềĐại Việt. Không lâu sau, lực lượng phù Lê của Trần Quang Châu ởKinh Bắc cũng bị tiêu diệt.
Giữa năm1792,Quang Trung đã gửi thư đếnCàn Long cầu hôn một nàng công chúa Thanh triều và "xin" hai tỉnhQuảng Đông vàQuảng Tây. Ông cũng sai Đô đốcVũ Văn Dũng làm Chánh sứ sang triều kiến vua Càn Long. Tuy nhiên, dự định không thực hiện được vì cái chết đột ngột và bí ẩn của ông. (Xem bài viết vềQuang Trung)
Việc Quang Trung chiếm Vạn Tượng chỉ trong mấy tháng đã làm rung động cả ba thế lực làXiêm –Cao Miên vàNguyễn Ánh. Tháng 4/1792, vua Xiêm viết thư đề nghị Nguyễn Ánh chung sức chống Tây Sơn, nhưng nhân tiện lại đòi Nguyễn Ánh cắt đấtLong Xuyên,Kiên Giang vàBa Xắc để làm điều kiện. Nguyễn Ánh trả lời là không nhường đất, nhưng chấp nhận đề nghị của vua Xiêm là hợp lực đánh Tây Sơn. Thư trả lời của Nguyễn Ánh có viết:"Vương [vua Xiêm] thì đem trọng binh đánhNghệ An. Giặc giữ Nghệ An thì vương đánh ngả trước, quả nhân [chỉ Nguyễn Ánh] đánh ngả sau; nếu giặc giữPhú Xuân thì vương quấy rối ở ngả sau, quả nhân đánh ngả trước, đầu đuôi giáp đánh thì giặc không còn đi đâu được nữa."
Sau khi Nguyễn Ánh tấn công chớp nhoáng tiêu diệt thủy quân củaNguyễn Nhạc ởThị Nại tháng 7-8/1792, Quang Trung quyết định thực hiện một chiến dịch lớn nhằm tiêu diệt tận gốc thế lực củaNguyễn Ánh. Ông truyền hịch cho dân hai miền Quảng Ngãi và Quy Nhơn, trước khi hành quân để đánh vàoGia Định.
Kế hoạch của vua Quang Trung là điều động 20-30 vạn quân thủy bộ; bộ binh theo đường núi quaLào đánh xuốngCao Miên, chiếm mặt sau Sài Gòn; thủy binh vào cửa bểHà Tiên đánh lênLong Xuyên,Kiên Giang, chiếm mặt trước Sài Gòn. Kẹp quân Nguyễn Ánh vào giữa để bao vây tiêu diệt, không để cho đối phương có đường trốn thoát.
Trước tình hình hết sức khẩn cấp,Bá Đa Lộc và những sĩ quan Pháp trong quân Nguyễn Ánh liệu thế không chống đỡ nổi Quang Trung, tính chuyện bỏ trốn. Trong thư gửi cho M. Létondal ngày 14/9/1791,giám mục Bá Đa Lộc viết:"... Nhà vua đã không biết lợi dụng cơ hội mà ông ta có được để đánh bại kẻ thù, mà lại để chúng có thì giờ hoàn hồn và chúng thấy rõ tất cả những đồn đại về việc người Âu đến giúp chỉ là chuyện hão. Ông ta (Nguyễn Ánh) bắt dân đóng thuế và làm dịch vụ nặng nề, và lúc này, dân chúng bị nạn đói đe dọa nên họ có vẻ mong quân Tây Sơn đến. Trong tình trạng hiện thời, nếu chúng quả quyết đến tấn công, thì nhà vua khó có thể đương đầu lại được... Tôi rất sợ không đi kịp trước khi tai họa xẩy ra cho nhà vua, nếu có sự ấy."
Kế hoạch đang chuẩn bị thì ngày 16/9/1792, vuaQuang Trung băng hà. Trong bài thơĐại Việt sử thi, Hồ Đắc Duy tiếc nuối việc Quang Trung qua đời quá sớm và đột ngột:
Kể từ năm1787, với sự giúp đỡ mạnh mẽ hơn của người Pháp thông quagiám mục Pigneau de Béhaine (tứcBá Đa Lộc),Nguyễn Ánh quay trở lạiGia Định. Trước đó, ngày25 tháng 1 năm1787, Bá Đa Lộc (giáo sĩ người Pháp làm cố vấn cho Nguyễn Ánh) đã thay mặt Nguyễn Ánh kýHiệp ước Versailles (1787) với Pháp. Theo đó, vua Pháp đồng ý cử sang 4 chiếc tàu chiến và một đạo binh: 1.200 lục quân, 200 pháo binh, 250 lính da đen ở Phi Châu (Cafres) và đủ các thứ súng ống thuốc đạn để đánh Tây Sơn. Ngược lại, sau khi chiến thắng, Nguyễn Ánh phải nhường đứt cho nước Pháp cửaHội An (Faifo) vàđảo Côn Lôn (Poulo-Condore), chủ quyền các vùng đất đó sẽ vĩnh viễn thuộc về nước Pháp ngay lúc quân đội Pháp chiếm đóng hòn đảo nói trên. Đúng lúc đó thì nước Pháp xảy ra Cách mạng, vua Pháp không thực hiện Hiệp ước nhưng Bá Đa Lộc đã kêu gọi các thương nhân người Pháp trợ giúp cho Nguyễn Ánh.[47]
Các hoạt động quyên góp tiền sau này hay xây dựng, sửa sang thành Gia Định,Vĩnh Long,Châu Đốc,Hà Tiên,Biên Hòa,Bà Rịa, huấn luyện cơ đội pháo thủ, tổ chức bộ binh và rèn luyện binh lính theo lốichâu Âu, trung gian mua tàu chiến và vũ khí... đều có sự góp sức của những người Pháp doBá Đa Lộc chiêu mộ, kêu gọi.[47] Việc củng cố Gia Định cộng thêm sự giúp đỡ của người Pháp đã giúp cho thế lực của Nguyễn Ánh ngày càng mạnh, có thể đối đầu với Tây Sơn.
Nhà nghiên cứu Maybon, trong cuốn sách"La Relation Bissachère và Histoire moderne du pays d'Annam", in năm 1920 tổng kết công trạng của những người Pháp doBá Đa Lộc chiêu mộ trong việc trợ giúp Nguyễn Ánh chống Tây Sơn như sau:
Trong lúc Nguyễn Huệ bận đối phó tình hình Bắc Hà,Nguyễn Lữ qua đời, Nguyễn Nhạc bất lực, Ánh nhanh chóng chiếm lại đất đai ở Nam Bộ rồi đánh lấn ra Diên Khang,Bình Thuận – đất của Nguyễn Nhạc. Nguyễn Nhạc già yếu không cứu được chỉ còn lo giữQuy Nhơn,Quảng Ngãi,Phú Yên.
Khi nghe tin quân Thanh giúp Chiêu Thống sang đánh Tây Sơn và đã tiến chiếmThăng Long, Nguyễn Ánh từng sai người chở 50 vạn cângạo ra giúp quân Thanh để có thêm thế lực trợ giúp việc đánh Tây Sơn, nhưng thuyền đi giữa đường bị đắm hết.[48]
Sau khi được anh trai là Nguyễn Nhạc trao lại binh quyền, vua Quang Trung đang định chuẩn bị đem quân vào Nam đánh Gia Định thì đột ngột qua đời (1792). Con làNguyễn Quang Toản còn nhỏ tuổi lên nối ngôi, tức là vuaCảnh Thịnh. Không có người lãnh đạo đủ năng lực, nhà Tây Sơn nhanh chóng suy yếu. Nội bộ xảy ra tranh chấp, quyền hành rơi vào tay ngoại thíchBùi Đắc Tuyên.
Năm1793, Nguyễn Ánh đem quân đánh Nguyễn Nhạc.Nguyễn Nhạc cầu cứu ra triều đình Phú Xuân. Quang Toản saiNgô Văn Sở,Phạm Công Hưng đem 17.000 quân và 80 thớt voi vào cứu, quân Nguyễn Ánh rút lui. Quân Phú Xuân nhân đó lại chiếm luôn đất đai của Nguyễn Nhạc. Lúc đó Nguyễn Nhạc đang bệnh trên giường, nghe tin đất phong của con mình làNguyễn Văn Bảo bị chiếm mất thì uất quá thổ huyết mà qua đời. Quang Toản an trí Nguyễn Văn Bảo ra huyện Phù Ly, phế làm Hiếu công và cai quản toàn bộ đất đai của dòng trưởng.
Tuy nhiên nội bộ Tây Sơn lại mâu thuẫn, các tướng tranh quyền. Nguyễn Huệ có bà vợ họ Phạm mất trước ông, là mẹ củaQuang Toản (tức vua Cảnh Thịnh). Mẹ của Phạm Hoàng hậu trước khi sinh Bà đã có một đời chồng họ Bùi. Sử quan Nguyễn cho biết rằng mẹ của Phạm Hoàng hậu khi lấy họ Bùi đã đẻ ra Bùi Văn Nhựt (sau này là Hình bộ thượng thư),Bùi Đắc Tuyên (Thái sư), đến khi lấy người họ Phạm mới đẻ ra Phạm Hoàng hậu (có lẽ sinh năm1759). CònBùi Thị Xuân là "cháu gái họ của Tuyên". Vậy thì Quang Toản (Cảnh Thịnh) không có bà con gì với Bùi Thị Xuân cả, nhưng chỉ vì sự liên hệ với bà ngoại mà phải gọi Bùi Văn Nhựt, Bùi Đắc Tuyên là cậu.
Vũ Văn Dũng giếtBùi Đắc Tuyên vàNgô Văn Sở (1795), Quang Toản nhỏ tuổi nên không làm gì được.Trần Quang Diệu đang đi đánh Nguyễn Ánh, nghe tin bị nghi oan đành rút quân về.Nguyễn Văn Bảo cùng các tướng cũ nổi dậy chiếm Quy Nhơn nhưng bị dập tắt và giết chết.Lê Trung bị nghi ngờ sau đó bị giết,Nguyễn Văn Huấn cũng bị giết.[cần dẫn nguồn]
Biến loạn tạm thời dẹp yên nhưng đã làm chính quyền Tây Sơn suy sụp. Do Quang Toản đã giết Lê Trung trong vụ biến loạn tạiPhú Xuân nên con rể Trung làLê Chất bỏ sang hàng Nguyễn Ánh.[49] Ánh nhân thời cơ đó ra sức Bắc tiến.
Năm1800, Nguyễn Ánh chiếm được Quy Nhơn, tướng Vũ Tuấn đầu hàng. Quang Toản saiTrần Quang Diệu vàVõ Văn Dũng đem quân vào chiếm lại. Tướng của Nguyễn Ánh làVõ Tánh tử thủ cầm chân hai danh tướng Tây Sơn trong hơn một năm. Năm1801, Nguyễn Ánh nhận thấy tinh binh Tây Sơn đều tập trung cả ở chiến trườngQuy Nhơn nên mang quân chủ lực vượt biển ra đánh Phú Xuân. Quang Toản thua trận bỏ chạy ra Bắc.
Đầu năm1802, Tây Sơn chiếm lại thành Quy Nhơn,Võ Tánh tự vẫn. Nhưng lúc đó Nguyễn Ánh đã ồ ạt Bắc tiến tớiNghệ An.Trần Quang Diệu vội mang quân ra cứu, bị quân Nguyễn chặn đường, phải vòng qua đườngVạn Tượng (Lào). Tới Nghệ An thì thành đã mất, quân sĩ bỏ chạy gần hết, vợ chồngTrần Quang Diệu –Bùi Thị Xuân bị bắt,Vũ Văn Dũng không biết trốn đi đâu. Có thuyết nói Vũ Văn Dũng trốn thoát và ẩn náu ở vùngTây Nguyên, sống đến 90 tuổi, mất vào đờiThiệu Trị (1841-1847).[cần dẫn nguồn]
Giữa năm1802, Nguyễn Ánh tiến ra chiếm đượcThăng Long,Quang Toản không chống nổi, bỏ chạy và bị bắt. Nguyễn Ánh đã trả thù gia đình Quang Toản và những người theo Tây Sơn vô cùng tàn bạo: Quang Toản bị 5 ngựa xé xác. Mộ của vuaThái Đức và vuaQuang Trung bị quật lên, hài cốt bị giã thành bột nhồi vào thuốc súng và bắn đi,hộp sọ bị bỏ vào vò và giam trong ngục (những người thương tiếc Tây Sơn vẫn gọi là "Ông Vò"). Nữ tướngBùi Thị Xuân và con gái bị voi giày,Trần Quang Diệu do thờ mẹ già 80 tuổi có hiếu nên không bị hành hình quá dã man mà chỉ bị chém đầu.
Nhà Nguyễn ra sức truy sát những quan lại và hậu duệ của nhà Tây Sơn. Đến năm Minh Mạng thứ 12 (1831), quan quân nhà Nguyễn vẫn tiếp tục truy tìm hậu duệ của Tây Sơn, bắt được Nguyễn Văn Đức (con trai Nguyễn Nhạc) và Nguyễn Văn Đâu (con của Đức), cả hai đều bị chém ngang lưng. Nhà Tây Sơn có còn sót lại hậu duệ nào hay không, đến nay vẫn chưa rõ ràng.
Giáo sư Nguyễn Phan Quang đã tập hợp ý kiến của các nhà nghiên cứu về vấn đề "Nguyễn Huệ và Nguyễn Ánh – ai thống nhất quốc gia" như sau:[50]
Giáo sư Ca Văn Thỉnh viết trong quyển"Hào khí Đồng Nai":[53]
Nhìn chung những ý kiến trên chia thành các luồng:
Theo đánh giá của ngườichâu Âu thì quân đội Tây Sơn rất tinh nhuệ, trang bị nhiều vũ khí tân kỳ ở thời đó. Quân Tây Sơn có nhiều loại súng ống bao gồm cả súng đại bác vàsúng hỏa mai.Súng đại bác được dùng để phòng thủ, nếu đưa ra trận thì dùng voi kéo hay chở nên rất cơ động. Quân Tây Sơn cũng được huấn luyện để tự pha chế lấy thuốc nổ và người Âu Châu đã kinh ngạc vì lính Tây Sơn nạp đạn rất nhanh: trong khi quân Anh phải thực hiện đến 20 động tác cho mỗi lần nạp đạn thìngười Việt chỉ cần có 4 động tác.
Theo nhiều sách cổ chép lại, quân Tây Sơn có rất nhiều "hỏa hổ", là một loại vũ khí hình ống. SáchHổ trướng khu cơ củaĐào Duy Từ mô tả:"Hỏa đồng còn có tên là hỏa hổ, có bầu lớn dài chừng một thước, khi lâm trận phun lửa, trong ống tống nhựa thông ra, trúng phải đâu, lập tức bốc cháy... vì lửa cháy dữ dội, nên gọi là hỏa hổ". Theo các nhà nghiên cứu, hỏa hổ thời Tây Sơn được cải tiến từ các hỏa đồng (ống lửa) hạng nhỏthời Lê sơ. Trong tay nghĩa quân Tây Sơn, nó được dùng một cách tập trung, ồ ạt, tạo thành hỏa lực giáp chiến hết sức lợi hại. Ngoài ra, quân Tây Sơn có"Hỏa cầu", là một quả cầukim loại rỗng ruột hoặc bằng giấy quết nhựa bên ngoài, có tay cầm, to cỡ quả bưởi, bên trong nhồi thuốc nổ, chất cháy, mảnh gang, sắt vụn và các quả cầu con. Khi sử dụng thì châm ngòi nổ và ném vào đối phương, có thể coi đây là một loạilựu đạn sơ khai. Quân Tây Sơn đã sử dụng hỏa cầu trong trận đốt cháy tàu Manuel năm1782 và trong trận tấn công đồn Ngọc Hồi năm1789.
Súng đại bác loại nhỏ (small cannon) thì có thể mang trên lưng và bắn một loại đạn nặng chừng hơn 100 gram. Một người lính cõng cái nòng súng (barrel), dài chừng 2 thước, trong khi một người lính khác mang cái "giá" là một khúc gỗ tròn dài cũng chừng cái nòng súng. Khi tác xạ, cái giá được dựng lên bằng hai cái càng hay một cái chạc cao khỏi mặt đất chừng 1mét, nòng súng sau đó để lên trên giá trong một cái ngàm sắt. Người lính có thể điều chỉnh độ nhắm và kiểm soát bằng một cái báng tì lên trên vai. Các loại súng này rất tiện lợi cho việc di chuyển và phục kích quân địch.
Hỏa hổ và hỏa cầu không phải là loại vũ khí hoàn toàn mới nhưng cách sử dụng sáng tạo của quân Tây Sơn đã nâng cao hiệu quả của chúng. Quân Tây Sơn đã chế tạo ra hỏa hổ bằng những ống tre, trở thành một vũ khí cá nhân gọn nhẹ. Nếu đem so với những khẩu pháo nặng hàng trăm kg của quânchúa Trịnh hay củanhà Minh,nhà Thanh thì sự sáng tạo này rất có giá trị. VuaQuang Trung còn kết hợp hỏa hổ, hỏa cầu với voi chiến tạo thành một lực lượng đột kích mạnh, nhanh chóng phá vỡ đội hình của đối phương. Sửnhà Thanh viết như sau:"Trên lưng mỗi con voi có ba, bốn người lính chít khăn đỏ, ngồi ném tung hỏa cầu lưu hoàng ra khắp nơi, đốt cháy cả người nữa".
Quân Tây Sơn thường dùng tượng binh phá kỵ binh, dùng hỏa hổ, hỏa cầu gây rối loạn bộ binh đối phương, rồi cho quân xông lên giáp lá cà bằng các vũ khí thông thường. Dưới sự chỉ huy linh hoạt của vuaQuang Trung, chiến thuật này đã nhanh chóng đánh bại quân đối phương.
Tây Sơn thập thần binh khí[54] là danh xưng người đương thời gọi để chỉ 10 binh khí nổi tiếng của quân Tây Sơn, gồm có:
Tây Sơn ngũ thần mã[54] là danh xưng của năm con ngựa chiến nổi tiếng của quân Tây Sơn, gồm có:
Quân thủy Tây Sơn là một đội quân có tính chất nhảy vọt tronglịch sử Việt Nam, vượt xa quân thủy Trịnh – Nguyễn, vượt cả quân thủy củaMinh Mạng trong thời kỳ thịnh đạt nhất củanhà Nguyễn.
Kỹ nghệ đóng thuyền của quân Tây Sơn rất tiến bộ, đó là kỹ thuật chia đáy thuyền thành các khoang khác nhau. Vì thế thuyền sẽ không bị chìm dù va phải đá ngầm.
Barizy, Chaigneau là những sĩ quan Pháp từng trực tiếp giáp mặt với quân thủy Tây Sơn đã mô tả những chiến hạm Tây Sơn, trang bị tới 50-60 khẩu đại bác hạng nặng. Chính sử nhà Nguyễn gọi đó là loại thuyền "Định Quốc Đại Hiệu".
Thủy quân Tây Sơn chia các tàu ra làm nhiều hạng:
"Đại Nam thực lục tiền biên" ghi: Năm1782, Nguyễn Ánh đem vài trăm chiến thuyền vào cửaCần Giờ, tham dự trận thủy chiến ở sông Thất Kỳ giang. Dù thủy quân Nguyễn Ánh đã có 2 tàu Tây và người Tây chiến đấu dũng cảm như Emmanuel, song cũng không địch nổi thủy quân Tây Sơn. Barizy tường thuật về lực lượng của hạm đội Tây Sơn doVũ Văn Dũng chỉ huy như sau:"Lực lượng này gồm có 673 chiến hạm đủ cỡ lớn nhỏ. Trong số này, có những chiến hạm lớn trang bịsúng đại bác và thủy thủ đoàn nhiều hơn cả những chiến hạm lớn nhất kiểuTây phương mà quân Nguyễn có". Ngoài ra, trong một bức thư củaJeaptiste Chaigneau cho biết riêng ở Quy Nhơn, thủy đội Tây Sơn có 54 tàu, 93 chiếc thuyền, 300 pháo hạm, 100 tàu buồm trang bị rất hùng hậu.
Dưới thời vuaQuang Trung, quân đội Tây Sơn có kỷ luật rất tốt. Quân đội Tây Sơn nghiêm cấm việc cướp bóc, phá hoại người dân. Theo Montyon, trong chiến tranh Nguyễn Ánh – Tây Sơn,"một đoàn quân khác [quân Tây Sơn] đến vây thành của vua Nam Hà [Gia Định] nhận được kỷ luật sắt: lính không được lấy gì của dân mà không trả đúng giá, không được vào nhà dân mà không được họ cho phép. Binh lính hai bên đánh nhau, dân đứng nhìn, tiếp tế cho quân đội và được trả đúng giá những gì họ cung cấp, chỉ bắt buộc phải công nhận người chiến thắng làm minh chủ".
Ở những khi đóng quân và phải ổn định trật tự thì kỷ luật thép được áp dụng. Theo thư của giáo sĩ Le Roy ởNam Định viết cho ông Blandin ởParis ngày11 tháng 7 năm1786 thì:... Những người Nam Hà này (quân Tây Sơn) đã áp dụng sự xử án khắc nghiệt, tố cáo chẳng cần đợi xét xử lôi thôi, họ đã chém đầu những bọn trộm cướp hay tất cả những kẻ nào bị người ta tố cáo làtrộm cướp. Người ta rất lấy làm thích sự xử phạt như vậy và sự liêm khiết của quân Tây Sơn. Vì họ không cướp bóc của ai, họ chỉ biết chặt đầu những kẻ đó mà thôi. Điều đó đã tạo ra sự yên lành ở một vài nơi trong một thời gian."
Chiến tranh Tây Sơn-Chúa Nguyễn lần 1 (1771-1785)
Chiến tranh Đại Việt-Xiêm La (1785)
Chinh phạtChân Lạp (1785)
Chiến tranh Tây Sơn-Chúa Trịnh (1775-1786)
Xung đột nội bộ (1787)
Chiến tranh Đại Việt – Đại Thanh (1789)
Chinh phạtViêng Chăn (1791)
Chiến tranh Tây Sơn-Chúa Nguyễn lần 2 (1787-1802)
Nhà Tây Sơn từ khi vua Thái Đức lên ngôi năm1778 đến khi Cảnh Thịnh bị bắt năm1802 được tất cả 24 năm, có 3 vua:
Nếu tính từ khi Nguyễn Nhạc khởi binh từ năm1771 thì cộng tất cả là 31 năm.
Sơ đồ nhà Tây Sơn:
| Nguyễn Phi Phúc | |||||||||||||||||||||||||||||
| 1.Thái Đức Hoàng đế | Đông Định vương | 2.Quang Trung Hoàng đế | |||||||||||||||||||||||||||
| Tiểu triều | 3.Cảnh Thịnh Hoàng đế | ||||||||||||||||||||||||||||
Trong sử sách nhà Nguyễn, nhà Tây Sơn thường bị mô tả là "giặc cướp" và phê phán nặng nề các nhân vật của triều đại này, những hành vi xấu xa cũng thường bị gán cho nhà Tây Sơn. Ví dụ: Theo các sách sửĐại Nam thực lục,Khâm định Việt sử Thông giám cương mục củaNhà Nguyễn ghi rằng"do đánh bạc tiêu mất tiền thu thuế, Nguyễn Nhạc bèn trốn vào Tây Sơn làm trộm cướp, những người vô lại và người nghèo đói phần nhiều phụ theo, vì thế thủ hạ có đến vài ngàn người. Nhạc cùng em là Văn Huệ, Văn Lữ chia nhau quản lãnh, rồi đi đánh cướp đồn ấp"[55][56][b] Tuy nhiên, theo các nhà nghiên cứu, tình tiết "Nguyễn Nhạc thua bạc nên đi trộm cướp" thực chất là chuyện thêu dệt của Nhà Nguyễn sau khi họ đã đánh bại Tây Sơn nhằm hạ uy tín đối thủ.[57]
Nhà Tây Sơn cũng bị coi là "ngụy triều" và "phản loạn" bởi nhà Nguyễn, bởi ban đầu họ đưa ra khẩu hiệu lật đổ quyền thầnTrương Phúc Loan và ủng hộ hoàng tônNguyễn Phúc Dương lên ngôi chúa,[58][59] tuy nhiên về sau lại hành quyết Nguyễn Phúc Dương và Nguyễn Phúc Thuần vào năm 1777 cũng như truy sát hậu duệ chúa Nguyễn, quật phá lăng mộ các chúa Nguyễn.[60]
Tuy nhiên, trong một số chi tiết đã cho thấy thực sựnhà Nguyễn ghi nhận tài năng của các lãnh đạo triều Tây Sơn. SáchĐại Nam thực lục của nhà Nguyễn chép lại lời tâu của bề tôiNguyễn Ánh về Tây Sơn:
Đến đầu thế kỷ 20, khi thế lực nhà Nguyễn đã suy yếu, nhà Tây Sơn lại bắt đầu đánh giá lại. Thời Tây Sơn chính là một trong những thời kỳ nhiều biến động nhất tronglịch sử Việt Nam trên khắp phạm vi lãnh thổ, thậm chí cả những biến cố bên ngoài biên giới có liên quan (Campuchia,Lào,Thái Lan,Trung Quốc,Pháp). Khi chúaNguyễn Phúc Khoát về cuối đời bỏ bê triều chính, quyền thần Trương Phúc Loan lũng đoạn chính sự làm cho chính quyền Đàng Trong suy đồi, rồi quân Tây Sơn nổi dậy từ cuốithế kỷ 18, cho tới đầuthế kỷ 19 khi nhà Tây Sơn bị tiêu diệt thì chiến tranh mới kết thúc, kéo dài suốt 30 năm. Phần lớn các cuộc chiến lớn nhỏ đều có sự tham gia của quân Tây Sơn. Các phe phái chính trị chủ yếu trong nước tham gia thời kỳ này bao gồmchúa Trịnh ở phía Bắc,vua Lê với sự hậu thuẫn của Trung Quốc,chúa Nguyễn ở phía Nam và quân Tây Sơn ở dải miền Trung.
Quan điểm xem nhà Tây Sơn là "ngụy triều", hay "phản nghịch" ngày nay đã được xem xét lại, vì trong lịch sử Việt Nam khi triều đại sau lật đổ triều đại trước cũng có những hành vi tương tự. Giáo sư sử học Văn Tạo trong bài viết "Nhà Mạc và vấn đề ngụy triều" đã so sánh:"Họ Trịnh và họ Nguyễn lấy tiếng là giúp nhà Lê nhưng thực ra là lo làm lợi cho mình. Họ Trịnh phù Lê nhưng lại phế truất và giết các vua Lê. Họ Nguyễn phù Lê nhưng chỉ lo phát triển cơ đồ riêng và cái cớ chống họ Trịnh... Mạc là ngụy công khai, Trịnh Nguyễn là ngụy giấu mặt".[62]
Theo nhà sử họcTrần Trọng Kim viết năm1920, trong tác phẩmViệt Nam sử lược đã đánh giá phân minh rằng: xét riêng với nhà Nguyễn thì Tây Sơn là kẻ địch (vì họ đã đánh đổchúa Nguyễn), nhưng xét về công lao với đất nước, với dân tộc thì phải coi đây là một triều đại chính thống, sánh ngang vớinhà Đinh,nhà Lê:
Theo nhà nghiên cứuphương Tây Geogres Dutton thì:[63]
Sau khi định đô ởQuy Nhơn, vuaThái Đức không có đóng góp gì đáng nói về văn trị. Văn trị nhà Tây Sơn vẫn chủ yếu là thành tựu của vuaQuang Trung nhờ ông biết trọng dụng nhân tài. Việc khuyến khích phát triểnkinh tế và dùngchữ Nôm chứng tỏ ông không chỉ là một người lãnh đạo "võ biền" đơn thuần. ĐánhXiêm,Thanh, nhưng cũng ngay lập tức, Quang Trung chú trọng nối lại hòa bình bằng ngoại giao với các nước này. Tuy nhiên, thời gian trị vì của ông quá ngắn ngủi khiến tác dụng của những biện pháp cai trị của ông chưa có hiệu quả rõ nét.
Đáng chú ý là việc trọng dụngchữ Nôm đã biểu lộtinh thần quốc gia mãnh liệt muốn tách khỏi ảnh hưởng từchữ Hán. Quang Trung tuy trọngkhoa cử,chữ Nho vẫn được dùng nhưng trong chiếu, biểu, sắc, dụ, thi phú,văn Nôm đã được đặt vào một địa vị quan trọng.[64]
Vốn là con người có óc thực tế, vua Quang Trung sau khi lên ngôi liền nghĩ ngay việc đúc tiền bằngđồng để tiêu dùng trong nước và có sự thuận tiện trong việc thương mại. Năm Quang Trung thứ tư (1791) do cần chuẩn bị việc đánhMãn Thanh, nhà vua đã cho đi thu gom các đồ bằng đồng tốt trong nước để đem làm binh khí và đúc tiền cho rộng tài nguyên.[65]
Tương truyền Nguyễn Huệ, Nguyễn Nhạc và Nguyễn Lữ đều là những người rất giỏi võ nghệ và là những người khai sáng ra một sốvõ phái Bình Định. Nguyễn Huệ khai sángYến phi quyền, Nguyễn Lữ sáng tạoHùng kê quyền, và cả ba anh em Tây Sơn sáng tạoĐộc lư thương. Tây Sơn tam kiệt có vai trò rất lớn cho sự hình thành, phát triểnVõ thuật Bình Định, là những đầu lĩnh sáng tạo, cải cách các bài quyền, bài binh khí để truyền dạy cho ba quân trong giai đoạn đầu khởi nghĩa.[66]
Chỉ trong một thời gian ngắn kể từ khi khởi sự, nhà Tây Sơn đã lập được rất nhiều chiến tích quân sự: từ Nam ra Bắc, Tây Sơn đánh đổ cả hai tập đoàn phong kiến đã có trên 200 năm làchúa Trịnh vàchúa Nguyễn, sau đó còn đánh bại cả quân ngoại viện do tàn dư của các thế lực cũ đưa vào là quân Xiêm và quân Thanh. Điều đáng nói hơn là trong số những chiến tích võ công đó có nhiều chiến thắng hiển hách, vang dội, nổi tiếng trong lịch sử dân tộc. Sử quannhà Nguyễn làTrần Trọng Kim viết năm1920, trong tác phẩmViệt Nam sử lược đã đánh giá chiến thắng 20 vạn quân Thanh của Tây Sơn là"Tưởng từ xưa đến nay nước ta chưa có võ công nào lẫm liệt như vậy".
Trong 3 anh em, nổi bật nhất là vua Quang Trung. Ông là hoàng đế bách chiến bách thắng, lập nhiều chiến tích quân sự nhất tronglịch sử Việt Nam. Cả cuộc đời binh nghiệp của ông, dù dưới danh hiệuLong Nhương tướng quân,[e]Bắc Bình vương hayHoàng đế Quang Trung, ông đều lập công trạng hiển hách, chưa từng thất bại một trận nào.[67] Do những chiến tích vang dội, Nguyễn Huệ được các giáo sĩ Tây phương so sánh vớiAlexandros Đại đế[68] vàAttila.[69]
Gras de Préville, thuyền trưởng tàu Pandour của Pháp ở Gia Định năm1788 đã viết vềNguyễn Huệ và quân đội của Tây Sơn như sau:"Tây Sơn rất mạnh; quân đội của Nguyễn Huệ nếu không thiện chiến cũng rất đông; Nguyễn Huệ có voi để kéo pháo, và hơn nữa, Nguyễn Huệ có rất nhiều thuyền chiến, chiến hạm và tàu thuyền để chở quân đội. Nguyễn Huệ có nghị lực, có tài năng..."[70]
Năm Minh Mạng thứ 12 (1831) quan quânnhà Nguyễn vẫn tiếp tục truy tìm hậu duệ của Tây Sơn, bắt được Nguyễn Văn Đức, Nguyễn Văn Lương và Nguyễn Văn Đâu. Đâu là con của Đức, cả hai đều bị chém ngang lưng. Từ đây Tây Sơn bị tận diệt. Tuy nhiên Đỗ Bang còn đưa ra nghi vấn về việc Nguyễn Văn Đức là con của Nguyễn Nhạc.Nguyễn Nhạc đặt niên hiệu cho mình là Thái Đức thì không có lý do gì lại đặt tên con mình là Đức. Nhiều khả năng đây chính là con củaQuang Trung vàLê Ngọc Hân. Và nếu có như vậy thì lúc bị bắt ông đã gần 40 tuổi, không thể chỉ có một người con là Nguyễn Văn Đâu, càng củng cố cho giả thuyết trên. Ngoài ra một số tư liệu mà Đỗ Bang cung cấp thì bà Nguyễn Thị Bích đã cùng con bà chạy thoát khỏi sự tru diệt củaNguyễn Ánh.
Với sự xuất sắc của nhà lãnh đạo, tài năng của các tướng lĩnh và sự ủng hộ rộng rãi của dân chúng, Tây Sơn đã tiêu diệt rất nhiều kẻ thù. Đặc biệt dưới quyền chỉ huy củaNguyễn Huệ, đó là đội quân bách chiến bách thắng.[71] Vậy thì vì sao đội quân đó không thể triệt tiêu hoàn toàn lực lượng tàn dư củaNguyễn Ánh để gây thành hậu họa sau này?
Theo Giáo sưNguyễn Phan Quang thì:[72]
Cùng với các nguyên nhân trên, nguyên nhân quan trọng nhất dẫn đến sự sụp đổ của nhà Tây Sơn khiến lực lượng của Nguyễn Ánh chiến thắng lập nênnhà Nguyễn chính là cái chết quá sớm và đột ngột của vuaQuang Trung:
Theo Cao Tự Thanh, với việc tàn pháCù lao Phố, sát hạingười Hoa ở đây nên trong suốt hơn 10 năm Tây Sơn vẫn không được đông đảo nhân dân miền Nam ủng hộ.[73] Tuy nhiên, đây là ý kiến trên cơ sở các tài liệu của sử sáchnhà Nguyễn, triều đại đối địch với nhà Tây Sơn. Theo ý kiến của một nhà nghiên cứuphương Tây hiện đại làGeorges Dutton,[74] sự khốn khổ của người dân trong thời nội chiến là tình trạng chung ở mọi vùng miền, dưới các chính thể khác nhau – bất kể là Tây Sơn hay chúa Nguyễn – trong những thời điểm nhất định:[75]
Cũng theo Georges Dutton thì"việc hào quang hóa phong trào Tây Sơn trong trí tưởng tượng của dân chúng vàothế kỷ 19... Khả năng cách nhìn ưu ái dành cho phong trào và chính thể Tây Sơn có thể là sản phẩm của mối ác cảm mà dân chúng dành chonhà Nguyễn, cũng nhiều bằng khả năng đó chính là ký ức tập thể thật sự về nhà Tây Sơn".[76]
Dù sao đi nữa, tên tuổi của nhà Tây Sơn với những chiến công đánh giặc giữ nước (đặc biệt là của vuaQuang Trung) vẫn còn ghi mãi trong lịch sử và ký ức của người dân, các bộ sử củanhà Nguyễn cũng không sao chối bỏ được, dù đây là một trong những triều đại ngắn nhất tronglịch sử Việt Nam.
TạiHà Nội, bức tượngQuang Trung được tạc trongchùa Bộc dưới hình thức Đức Ông. Hàng năm, vào ngày mồng 5 Tết âm lịch, tại quậnĐống Đa, Hà Nội thường tổ chức hộiGò Đống Đa để kỷ niệm chiến thắng Ngọc Hồi – Đống Đa đánh tan quân Thanh của vua Quang Trung.
Dù Tây Sơn mất nhưng còn nhiều ảnh hưởng về sau, không những trong nhân dân mà ngay cả vớinhà Nguyễn. Theo sách"Truyện cũ cố đô" củaNguyễn Đắc Xuân, vào đời cháu nội củaNguyễn Phúc Ánh là Nguyễn Phúc Miên Tông làm vua, tức là vuaThiệu Trị (1841-1847), có sứ giảnhà Thanh đến. Vốn là người hay chữ, Thiệu Trị ra vế đối cho hai hoàng tử làNguyễn Phúc Hồng Bảo vàNguyễn Phúc Hồng Nhậm (sau là vuaTự Đức) rằng:
Không cần suy nghĩ, Hồng Bảo đọc ngay:
Vế đối về chữ nghĩa thì thật chỉnh không thể bắt bẻ nhưng về nội dung thì thật "phản nghịch". Thiệu Trị nghe như sét đánh ngang tai, cố bình tĩnh gượng cười rồi trách Hồng Bảo:
Sau đó một phần vì việc này mà Thiệu Trị truất ngôi con trưởng của Hồng Bảo, lập Hồng Nhậm làm thái tử, sau Nhậm trở thành vuaTự Đức.[77]
{{Chú thích web}}:|họ= có tên chung (trợ giúp)| Tiền nhiệm: Nhà Hậu Lê (hư danh) Chúa Trịnh (bắc) Chúa Nguyễn (nam) | Triều đại Việt Nam 1778-1802 | Kế nhiệm: Nhà Nguyễn |
