| Ngô Xương Xí 吳使君 | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ngô Sứ quân | |||||
| Vuanhà Ngô (hậu kỳ) | |||||
| Tại vị | 965 -968 | ||||
| Tiền nhiệm | Nam Tấn Vương Thiên Sách Vương | ||||
| Kế nhiệm | Đinh Bộ Lĩnh (Nhà Đinh) | ||||
| Thông tin chung | |||||
| Hậu duệ | Ngô Xương Sắc Ngô Ích Vệ | ||||
| |||||
| Triều đại | Nhà Ngô | ||||
| Thân phụ | Thiên Sách Vương | ||||
Ngô Xương Xí (chữ Hán: 吳昌熾), còn gọi làNgô Sứ quân (吳使君), được chính sử ghi nhận là một trong những thủ lĩnh thời12 sứ quân thế kỷ X. Nhiều tài liệu cho biết ông là con trai của Thiên Sách VươngNgô Xương Ngập, tức là cháu nội của Ngô Tiên chúaNgô Quyền. Sử không ghi rõ năm sinh và năm mất của Ngô Xương Xí, nhưng căn cứ vào hành trạng của Ngô Xương Ngập thì ông sinh khoảng từ năm944 đến trước năm950.
Năm944,Ngô Quyền mất, ủy thác con trưởng Ngô Xương Ngập choDương Tam Kha - em của Dương hậu, vợ Ngô Quyền. Dương Tam Kha lợi dụng chiếm ngôi củanhà Ngô. Theo thần phả,Ngô Xương Ngập chạy về nhà một hào trưởng -Phạm Lệnh Công - ở làng Trà Hương, Nam Sách. Ở đó Ngô Xương Ngập lấy Phạm Thị Ngọc Dung (Uy Duyên), con gáiPhạm Bạch Hổ và sinh ta Ngô Xương Xí.
Dương Tam Kha lên ngôi, xưng là Dương Bình vương, nhậnNgô Xương Văn - em trai Ngô Xương Ngập - làm con nuôi. Năm950 Ngô Xương Văn lật đổ Dương Tam Kha nhưng không giết, chỉ giáng xuống làm Chương Dương công.
Ngô Xương Văn lên ngôi, làNam Tấn Vương, năm950. Ngô Xương Văn cũng cho người đón Ngô Xương Ngập về. Được sự chuẩn y của Dương thái hậu,Ngô Xương Ngập cũng làm vua, xưng làThiên Sách Vương. Lúc đó cùng tồn tại hai vua, sử gọi làHậu Ngô Vương.
Năm954, Ngô Xương Ngập bị bệnhthượng mã phong chết, chỉ còn Ngô Xương Văn. Năm965,Ngô Xương Văn đi đánh thôn Đường (thuộc căn cứ Đường Lâm) và thôn Nguyễn Gia Loan (thuộc phạm vi kiểm soát của sứ quânNguyễn Thái Bình) thì bị phục binh bắn nỏ chết.[1] Tại Cổ Loa các tướngLã Xử Bình,Kiều Tri Hựu,Đỗ Cảnh Thạc,Dương Huy tranh nhau làm vua.
TheoKhâm định Việt sử Thông giám cương mục thìmột viên tướng người họ Ngô là Ngô Xương Xí tụ tập quân giữ Bình Kiều. Tuy nhiên lời chua sách này ghiNgô Xương Xí: con Thiên Sách vươngNgô Xương Ngập.Đại Việt sử lược thì chép sứ quânNguyễn Du Dịch tên Xương Xí. Các cuốn sử trên cùng vớiĐại Việt sử ký toàn thư đều không chép việc Xương Xí nối ngôi vua.
Khi Nam Tấn Vương mất, Ngô Xương Xí chưa tới 20 tuổi, theo lẽ thường sẽ trở thành Vua. Nhưng vì thế lực ngày càng yếu nên Ngô Xương Xí phải lui về giữ đất Bình Kiều. Vùng đất nay được xác định thuộc Triệu Sơn,Thanh Hóa.[2]
Từ khi Dương Tam Kha cướp ngôi của nhà Ngô, nhiều nơi không phục đã nổi lên. Cho tới thời của Ngô Xương Xí thì hình thành 12 đạo quân lớn hơn cả, trấn giữ các địa phương, sử sách gọi làloạn 12 sứ quân. Ngô Xương Xí cũng nằm trong số đó, tứcNgô Sứ quân (吳使君).
Sử sách chép không thật rõ ràng về thời kỳ loạn lạc này, nhất là kể từ cái chết của Nam Tấn VươngNgô Xương Văn. TheoKhâm định Việt sử Thông giám cương mục, một trong những bộ chính sử Việt Nam, đã xảy ra việc "tranh chấp ngôi vua" giữa các đại thầnLã Xử Bình,Kiều Tri Hựu,Đỗ Cảnh Thạc vàDương Huy tại kinh thànhCổ Loa. Có thể trong cuộc tranh chấp đó, Ngô Xương Xí đã phải chạy khỏi kinh thành.
Thành Bình Kiều là một tòa thành do chính Sứ quân Ngô Xương Xí xây dựng trên vùng đất mới chọn sau khi phải dời khỏi triều đìnhCổ Loa. Thành nằm lọt vào giữa vùng đất cáchthành phố Thanh Hóa 25 km về phía Đông, cạnh dãyCửu Noãn Sơn, liền kề phía Bắcnúi Nưa thuộc huyệnNhư Thanh. Vùng đất này ngày nay thuộc xã Hợp Tiến, tỉnhThanh Hóa. Bình Kiều có nghĩa làcầu bằng (tức cầu không cong), nguyên là tên một cây cầu bắc quasông Mau Giếng.
Theo tài liệu của Giáo sư Phan Đại Doãn công bố vào năm1971 và kết quả khảo sát thực địa tiến hành vào năm1981 thì tòa thành này đắp bằng đất, được xây dựng trên một khu đất vuông vắn, thành có hình vuông, mỗi bề gần 1.800 m. Nay đã trở thành bờ vùng, bờ thửa và lũy tre. Chung quanh thành có vết hào bao bọc, thành cao khoảng 2 m, chân thành rộng từ 3 – 4 m, mặt thành rộng khoảng 2 m. Thành có 4 cửa và bồn góc thành có 4 cồn đất cao. Tòa thành nằm cạnh con sông Mau Giếng, một nhánh của sông Nhơm – thượng nguồn của sông Cầu Quan, đổ vào sông Yên để ra biển qua cửa Ghép. Tên gọi Bình Kiều xuất phát từ một chiếc cầu: cầu Bừng bắc qua sông Mau Giếng ở gần phía Bắc tòa thành.
Theo các tài liệu nghiên cứu, việc bình định Ngô Xương Xí củaĐinh Bộ Lĩnh diễn ra một cách hòa bình. Ngô Xương Xí quy hàng Đinh Bộ Lĩnh. SáchKhâm định Việt sử Thông giám cương mục chép rằng:"...Ðến khinhà Ngô mất, Ðinh Bộ Lĩnh dụ hàng được các sứ quân Ngô Xương Xí, phá được Ðỗ Ðộng củaĐỗ Cảnh Thạc..." Có tài liệu nói rằng sở dĩ ông hàng Bộ Lĩnh vì có sự tác động của cuộc hôn nhân giữaĐinh Bộ Lĩnh vàDương Vân Nga, con gáiDương Tam Kha, rồi ông ngoại ông là Sứ quânPhạm Bạch Hổ hayNgô Nhật Khánh đều là những người có quan hệ thân thích với ông cùng quy thuậnĐinh Bộ Lĩnh.
Bổ sung từ nguồn truyền thuyết kết hợp với di tích sưu tầm được ở Thanh Hóa cho biết, khiĐinh Bộ Lĩnh tiến hành thu phục Bình Kiều của Sứ quân Ngô Xương Xí, ông hành quân vàoÁi Châu, đóng quân tại sườn Cửu Noãn Sơn, có thần nhân (mưu sĩ?) mách bảo: không cần đánh, chỉ cần mở tiệc khao quân, Xương Xí hoảng sợ tất phải xin hàng. Nay ở xã Thọ Tân có đền thờ VuaĐinh Tiên Hoàng.
Cho tới nămMậu Thìn968, đạo quân củaĐinh Bộ Lĩnh sau hàng loạt chiến thắng, thống nhất đất nước, mở ranhà Đinh.Nhà Ngô kết thúc.
TheoPhả hệ họ Ngô Việt Nam, ông có một người anh, là con cả củaNgô Xương Ngập tên là Ngô Xương Tỷ (933-1011), theo nghiệp tu hành, đổi tên làNgô Chân Lưu và sau đượcĐinh Tiên Hoàng phong làmKhuông Việt đại sư.
Ngô Thì Sĩ trongĐại Việt sử ký tiền biên có nhận xét:
Ngô Xương Xí được thờ tạiđền Khai Long sứ quân, thuộc thôn Tân Sơn, xã Văn Hiến, tỉnhNghệ An. Tương truyền đây là nơi Ngô Xương Xí chiêu dân lập căn cứ thời12 sứ quân. Nơi đây cách căn cứ Bình Kiều khoảng 140 km về phía Nam. Sự xuất hiện của ngôi đền thờ ở đấtHoan Châu khẳng định vai trò quân sự của Ngô Xương Xí với một vùng ảnh hưởng rộng lớn khắp châu Ái, châu Hoan, tứcThanh Hóa,Nghệ An ngày nay.Đền Khai Long là 1 ngôi đền thiêng được xây dựng cách đây trên 1.000 năm. Trước đây đền có 3 tòa gồm: thượng điện, trung điện và hạ điện.Đền Khai Long thờ một vị tướng trongThập nhị Sứ quân là Ngô Xương Xí, được phong tặng Thượng thượng Đẳng - Tối linh Đại vương.[4] Gần xã Tân Sơn là xã Trung Sơn cũng có ngôi đền Khai Long cổ kính là nơi thờ tướng quân Ngô Xương Xí.
Ngô Xương Xí cũng được thờ làm Thành hoàng làng Phú Duy, khu An Tiến, xã Hương Sơn, phía namHà Nội. Theo truyền thuyết ở Phú Duy, Thành hoàng làng là tướng Ngô Xương Xí - một trong những thủ lĩnh của12 sứ quân từng đóng quân tại đây. Bãi tập trận của nghĩa quân xưa kia chính là những bãi trên núi quanh đầm Cửa Hương. Tương truyền, đầm Cửa Hương chính là nơi cung cấp nguồn nước sinh hoạt cho nghĩa quân. Vào khoảng trước năm2010, những người đi tìm nguồn sắt đã bắt gặp rất nhiều dấu tích của vũ khí của nghĩa quân được chôn giấu sâu dưới lòng núi.
Ngô Xương Xí cũng được thờ tại Đình làng Phí Trạch, xã Vân Đình,Hà Nội.
| Sứ quân chống đối và bị tiêu diệt |
|  |
|---|---|---|
| Sứ quân liên kết, hàng phục nhà Đinh |
| |
| Các sự kiện chính |
| |
| Các tướng tham gia dẹp 12 sứ quân | ||