| Ngô Thì Nhậm 吳時任 | |
|---|---|
| Tĩnh phái hầu | |
 | |
| Tên chữ | Hy Doãn (希尹) |
| Tên hiệu | Đạt Hiên (達軒) |
| Pháp danh | Hải Lượng thiền sư[1] |
| Thông tin cá nhân | |
| Sinh | |
Ngày sinh | 25 tháng 10 năm 1746 |
Nơi sinh | Tả Thanh Oai |
| Mất | |
Ngày mất | 1803 (57 tuổi) |
Nơi mất | Huế |
| Giới tính | nam |
| Gia quyến | |
Thân phụ | Ngô Thì Sĩ |
Anh chị em | Ngô Thì Hoàng,Ngô Thì Hương |
| Học vấn | Tiến sĩ (Hậu Lê) |
| Chức quan | |
| Tước hiệu | Tĩnh phái hầu |
| Nghề nghiệp | nhà văn,nhà thơ,người uyên bác |
| Tôn giáo | Phật giáo |
| Quốc tịch | nhà Tây Sơn |
| Thời kỳ | Hậu Lê Tây Sơn |
[sửa trên Wikidata]x •t •s | |
Ngô Thì Nhậm hayNgô Thời Nhiệm[a] (chữ Hán:吳時任; 25 tháng 10 năm 1746 – 1803) là một tu sĩPhật giáo, danh sĩ, nhà văn đờiHậu Lê vàTây Sơn, có công lớn trong việc giúptriều Tây Sơn đánh luiquân Thanh.
Ngô Thì Nhậm thông minh, học giỏi, sớm có những công trình về lịch sử. Ông xuất thân trong một gia đình vọng tộc tại Bắc Hà, là con củaNgô Thì Sĩ, người làngTả Thanh Oai, ngày nay thuộc huyệnThanh Trì,Hà Nội. Nhờ truyền thống gia đình văn học và nhờ tư chất thông minh, Ngô Thì Nhậm thành công rất sớm. Mười sáu tuổi đã viết cuốn"Nhị thập tứ sử toát yếu". Mười chín tuổi đỗ đầu kỳ thi Hương. Hai mươi tuổi viết"Tứ gia thuyết phả".
Năm1768, 23 tuổi, ông thi đỗ giải Nguyên, được bổ Hiến sát phó sứHải Dương.
Năm1771, 26 tuổi, ông dự khảo thí ởQuốc tử giám, đỗ ưu hạng đồng thời hoàn thành"Hải đông chí lược", một tập địa phương chí của Hải Dương.
Năm1775, ông thi đỗ thứ năm hàngTiến sĩ tam giáp, cùng khoa vớiPhan Huy Ích. Đạt được học vị cao nhất của thang giá trị học vấn thời đó. Được chúaTrịnh Sâm rất quý mến và nhận xét là "Tài học không ở dưới người". Sau khi đỗ đạt, ông được bổ làm quan Hộ khoa cấp sự trung ở bộ Hộ dưới triềuLê –Trịnh.
Năm 1776, ông được bổ làm Giám sát Ngự sử đàiđạo Sơn Nam, sau đó thăng Đốc đồng trấnKinh Bắc.
Năm 1778, ông vẫn giữ chức Đốc đồngKinh Bắc nhưng kiêm thêm chức Đốc đồngThái Nguyên. Khi đó cha ông làm Đốc đồngLạng Sơn. Cha con đồng triều, nổi tiếng văn chương trong thiên hạ.
Không phụ lòng tin yêu của vương thượng, Ngô Thì Nhậm dâng nhiều kế sách hay trong đạo trị nước, trong đó có các bài biểu nổi tiếng như Giáo nghị, Pháp nghị và Chính nghị. Tuy nhiên, do triều đại Lê – Trịnh đang ở vào thời suy vi, nên dù rất khen kế sách của ông,Trịnh Sâm cũng không thể áp dụng nó vào thực tế.
SauVụ án năm Canh Tý (1780), Ngô Thì Nhậm được thăng làm Công bộ Hữu thị lang. Vụ này khiến cho giới sĩ phu Bắc Hà nghi ngờ Ngô Thì Nhậm là người tố giácTrịnh Khải, nên phải bỏ trốn về quê vợ ở Bách Tính,Nam Định[2] (nay là Bách Tính, xãNam Hồng, huyệnNam Trực, Nam Định) lánh nạn.
Cha ông mất cùng năm sau vụ án Canh Tý (Trịnh Sâm dẹp tan âm mưu đảo chính của phe cánhTrịnh Tông muốn diệt trừ phe cánhĐặng Thị Huệ vàQuận Huy), do bạo bệnh sau một chuyến đi Nam quan cho việc quan. Do đó Nhậm mới bị cái tiếng"sát tứ phụ nhi thị lang" (giết bốn cha để được chứcThị lang. Bốn cha ý chỉ Ngô Thì Sĩ và ba người bạn vong niên của ông Sĩ làNguyễn Khản - anh traiNguyễn Du, Nguyễn Phương Đĩnh và Nguyễn Khắc Tuân).
Với tư tưởng lấy trung làm đầu, khiNguyễn Huệ mang quân ra đất Bắc lần thứ nhất, Ngô Thì Nhậm đã từng gọiNguyễn Huệ là giặc, từ bỏ đất kinh kì đi"lánh nạn", hưởng thú vui "nhắm rượu với cua béo".
Năm1788, Nguyễn Huệ ra Bắc lần thứ hai, xuống lệnh "cầu hiền" tìm kiếm quan lại của triều cũ. Danh sĩBắc Hà đã đầu quân chonhà Tây Sơn từ trước đó mới chỉ cóTrần Văn Kỉ,[3]Ngô Văn Sở vàĐặng Tiến Đông.[4]
Tuy vậy, tới thời điểm này thì cả vua Lê lẫn chúa Trịnh đều đã đổ. Ngô Thì Nhậm và một số thân sĩ Bắc Hà khác nhưPhan Huy Ích,Bùi Dương Lịch;[5] các tiến sĩNinh Tốn,Nguyễn Thế Lịch,Nguyễn Bá Lan;Đoàn Nguyễn Tuấn (anh rểNguyễn Du);Vũ Huy Tấn;Nguyễn Huy Lượng (tác giả "Tụng Tây Hồ phú")... lần lượt ra làm quan cho nhàTây Sơn.[6] Ngô Thì Nhậm là người đầu tiên trong đám nhân sĩ Bắc Hà tới trình diện ởbộ Lễ. Sau đó, ông nhận được lòng tín nhiệm tuyệt đối của Nguyễn Huệ.
Sử cũ viết khi được Thì Nhậm, Nguyễn Huệ mừng mà rằng:"Thật là trời để dành ông cho ta vậy", và phong cho ông chức Tả thị lang bộ Lại, tước Tĩnh phái hầu, cùng với Võ Văn Ước coi tất cả quan văn võ của triều Lê.
Chỉ chưa đầy một tháng phục vụ chủ mới, Thị lang Ngô Thì Nhậm đã tập hợp được một số cựu thần nhà Lê và soạn ngay một tờ biểu suy tôn để xin Nguyễn Huệ lên ngôi hoàng đế. Công việc có chiều hấp tấp và lộ liễu đó không được mấy người hưởng ứng, những người có tư cách đều không ra, có kẻ bị ép thà tự tử.
Không thể đóng quân mãi ở xa đại bản doanh, thả mồi bắt bóng, ngày chậm tháng chầy có thể đưa đến những bất lợi, Nguyễn Huệ đành phải để một đại tướng trấn giữ miền Bắc, hậm hực kéo quân trở vềThuận Hóa chờ cơ hội khác. Sau ông lại thăng làm Thượng thưbộ Lại - chức vụ cao cấp nhất trongLục bộ.
Cuối nămMậu Thân (1788), do vuaLê Chiêu Thống cầu viện, 29 vạnquân Thanh kéo sangĐại Việt, với chiêu bài diệt Tây Sơn dựng lại nhà Lê.
Ngô Thì Nhậm đã có kế lui binh về giữ phòng tuyếnTam Điệp – Biện Sơn (Ninh Bình) góp phần làm nên chiến thắng củanhà Tây Sơn. Ông nhận định: "Nay, ta giữ quân mà rút về chỗ hiểm Tam Điệp, không bị mất một mũi tên. Cho giặc vàoThăng Long ngủ trọ một đêm, rồi tung quân ra đánh, đuổi chúng đi, có mất gì đâu?".
Đánh giá về công lao của Ngô Thì Nhậm, vua Quang Trung nói với tướng sĩ rằng: "Các người đều là chiến tướng, tự nhiên gặp giặc là đánh, mà lâm cơ cần ứng biến thì không đủ tài. Mấy tháng trước, ta phải để Ngô Thì Nhậm ở lại, cộng sự với các ngươi, chính là lo sẵn cho chỗ đó".
Năm1790, vuaQuang Trung đã giao cho Ngô Thì Nhậm giữ chứcBinh bộthượng thư. Tuy làm ở bộ Binh, nhưng Thì Nhậm chính là người chủ trì về các chính sách và giao dịch ngoại giao vớiTrung Hoa. Ông là người đứng đầu một trong những sứ bộ ngoại giao sangTrung Hoa.[7]
Vốn là người văn chương nức tiếng bấy giờ, phần lớn các thư từ bang giao giữaĐại Việt và nhà Thanh đều do chính tay ông soạn thảo. Những văn kiện ngoại giao của Ngô Thì Nhậm thể hiện rõ nguyên tắc về chủ quyền lãnh thổ, danh dự quốc gia với các chính sách mềm dẻo, linh hoạt, cứng rắn. Ngoài ra, Ngô Thì Nhậm hai lần đi sứ sangnhà Thanh vào những dịp rất quan trọng, khoảng các năm 1790, 1792-1793. Khi đi sứ nhà Thanh năm 1790 (đời vuaCàn Long), ông ghé thăm mộ củaNhạc Phi ởHàng Châu và viết bài thơĐề Nhạc Vũ Mục vương miếu (nghĩa là "Đề miếu Nhạc Vũ Mục vương"), sau đó ông ghé thăm Miếu thờNhạc Phi ở Yển Thành (thuộc tỉnhHà Nam,Trung Quốc ngày nay) và viết bài thơĐề Yển Thành Nhạc vương miếu (nghĩa là "Đề miếu Nhạc vương ở Yển Thành"). Ông dốc toàn tài năng chonhà Tây Sơn. Chính sách ngoại giao khôn khéo đối với nhà Thanh, không nghi ngờ gì nữa, là tác phẩm của Ngô Thì Nhậm, không phải là công trạng của Quang Trung.
Theo sáchHoàng hoa đồ phả, trong những lần đi sứ phương Bắc, ông luôn cố gắng để đến tất cả những danh thắng ở Trung Quốc mà người Việt chỉ biết qua sách vở, cũng như tìm kiếm dấu vết củalịch sử Việt Nam trên đất khách.
Sau khi ổn định an ninh một dải đất dài từ ải Nam quan vào tới Bến Ván, Quang Trung đã nghe theo lời cố vấn của hai văn thần quan trọng là Trần Văn Kỷ và Ngô Thì Nhậm để tổ chức lại guồng máy hành chánh, thuế khóa.
Sau một thời gian chiến tranh liên miên, đồng ruộng hoang hóa, xóm làng điêu tàn đổ nát, dân cư xiêu tán, kinh tế kiệt quệ, Quang Trung phải đối phó với những khó khăn chồng chất của thời bình. Trong các kế hoạch bình định, chắc chắn Ngô Thì Nhậm soạn thảo cho Quang Trung kế hoạch tái phối trí dân số và phát triểnnông nghiệp, vì văn bản chính thức của kế hoạch này, "Tờ Chiếu Khuyến nông", được dòng họ Ngô Thì lưu giữ và ghi vào tập"Hàn các anh hoa" của Ngô Thì Nhậm.
Năm 1792, sau khiQuang Trung mất, ông không còn được tin dùng, quay về nghiên cứu Phật học. Ông lập thiền viện, soạn công án, trở thành Hải Lượng thiền sư. Từ một nhà nho nhiệt tín, một nhà chính trị nhiệt tín, ông trở thành đệ tứ tổ của Thiền tông Việt Nam. Ông đã hoàn thành một tác phẩm rất có giá trị là Trúc Lâm Tông Chỉ Nguyên Thanh (1796).
Năm1802, sau khiGia Long tiêu diệt nhà Tây Sơn, Ngô Thì Nhậm,Phan Huy Ích,Nguyễn Thế Lịch và một số viên quan triều Tây Sơn bị đánh bằng roi tạiVăn Miếu năm1803. Nhưng vì có mâu thuẫn trước đó với Ngô Thì Nhậm,Đặng Trần Thường đã cho người tẩm thuốc vào roi để đánh ông. Sau trận đánh đòn, về nhà, Ngô Thì Nhậm chết.
Tương truyền Ngô Thì Nhậm vàĐặng Trần Thường có quen biết với nhau.
Chuyện xưa kể lại rằng, học trò của cụNgô Thì Sĩ ngày ấy khá đông, nhưng xuất sắc nhất chỉ có người con trai là Ngô Thì Nhậm và con rể của cụ làPhan Huy Ích. Một lần vui miệng, để khuyến khích cả con rể và con trai, cụ Sĩ bảo hai người hãy cố chiếm lấy cho được vị trí trong cuộc tranh đua khoa giáp. Lúc ông bảo ban như vậy có mặt cả một người học trò khác tên làĐặng Trần Thường. Không thấy thầy nhắc gì đến mình, Đặng Trần Thường cảm thấy bị bẽ mặt, từ đó trong thâm tâm nảy sinh ghen ghét, bực bội với hai người kia.
Nhưng quả thực là lực học của Đặng Trần Thường không bằng hai người họ Ngô và Phan được. Sau kỳthi Hội, hai người này đều đỗ cao, còn Đặng Trần Thường thì bị hỏng. Từ đó, lòng đố kỵ lại tăng lên, Đặng muốn tỏ ra khinh thường bạn để thỏa nỗi bực mình. Vì thế, chọn đúng ngày Ngô Thì Nhậm vinh quy được rước về làng, Thường ra chặn ngay đầu đường kéo quần xuống đái. Các quan và chức dịch sở tại thấy vậy đuổi bắt và đánh Thường mấy chục roi. Thường cho đây là chủ tâm của Ngô Thì Nhậm muốn làm nhục mình, nên từ đó càng căm giận, nhất quyết trả thù cho bằng được.
Lúc Ngô Thì Nhậm được vua Quang Trung trọng dụng thìĐặng Trần Thường đến xin Nhậm tiến cử. Trông thấy vẻ khúm núm làm mất phong độ của kẻ sĩ, Nhậm thét bảo Thường:
Có chuyện lại kể, Nhậm thấy vẻ khúm núm, hèn hạ, xin xỏ của Thường thì khẽ cười mà rằng:
Đặng Trần Thường nghe mà căm tím ruột, hổ thẹn ra về, rồi vào Nam theoNguyễn Phúc Ánh.
Sau khinhà Tây Sơn mất, các võ tướng và một số quan văn bị giải vềHà Nội để bị xử phạt đánh bằng roi ởVăn Miếu, trong số đó cóPhan Huy Ích và Ngô Thì Nhậm. Chủ trì cuộc phạt đánh đòn đó là Đặng Trần Thường.
Trong thế đối nghịch nhau, nhớ lại chuyện xưa, Đặng Trần Thường kiêu hãnh ra vế câu đối cho Ngô Thì Nhậm:
Ngô Thì Nhậm khẳng khái đáp:
Có thuyết nói rằng, nguyên câu đối lại của Ngô Thì Nhậm là:Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, dù thời thế, thế nào cũng thế hoặc là:Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, gặp thời thế, thế nào vẫn thế. Đặng Trần Thường bắt ông phải sửa lại như câu nói"thế đành theo thế" (haythế thời theo thế hoặc làthế thì phải thế). Ngô Thì Nhậm không nói lại. Thường tức giận sai người dùng roi tẩm thuốc độc đánh ông.
Sau trận đòn về nhà,Phan Huy Ích không bị đánh bằng thuốc độc nên còn sống. Còn Ngô Thì Nhậm bị thuốc độc ngấm vào tạng phủ, biết mình không qua khỏi, trước khi qua đời ông có làm bài thơ gửi tặng Đặng Trần Thường như sau:
Nghĩa là: Thương thay Đặng Trần Thường. Nay quyền thế lắm đấy, nhưng khác nào nhưchim yến làm tổ trong cái nhà sắp cháy, rồi sẽ khốn đến nơi. Giống nhưHàn Tín giúpHán Cao tổ, rồi bị Cao tổ giết ở cung Vị Ương. Kết cục của ngươi rồi cũng thế đó.
Dịch thơ:
Quả nhiên sau này bài thơ ứng nghiệm, Thường bịGia Long xử tử.
Ngày nay tạiViệt Nam đang có những con đường, phố và ngôi trường mang tên ông. Trong khi đó, ở các tỉnhmiền Trung vàmiền Nam lại viết làNgô Thời Nhiệm.