Mecca hayMakkah (tiếng Ả Rập:مكةMakkah[ˈmakːa]) là một thành phố tại vùng đồng bằngTihamah thuộcẢ Rập Xê Út[1] và là thủ phủ củavùngMakkah (Mecca). Thành phố nằm trong nội lục, cách thành phố cảngJeddah 70 km, trên một thung lũng hẹp có độ cao 277 m trên mực nước biển, và cách 340 km về phía nam củaMedina. Dân số cư dân thành phố vào năm 2012 là khoảng 2 triệu người, song lượng du khách đông gấp ba lần con số này vào dịphajj ("hành hương") mỗi năm vào tháng thứ 12 theolịch Hồi giáo.
Do là sinh quán củaMuhammad và là địa điểm Muhammad lần đầu được Thượng đế tiết lộ vềQuran (trong một hang đá cách Mecca 3 km),[2][3] Mecca được nhìn nhận là thành phố linh thiêng nhất trongHồi giáo[4] và một cuộc hành hương gọi làHajj là điều bắt buộc đối với mọi tín đồ Hồi giáo có khả năng. Mecca sở hữuKaaba, theo đa số tín đồ thì đây là điểm linh thiêng nhất trong Hồi giáo, cũng như là nơi các tín đồ Hồi giáo hướng đến khi cầu nguyện.
Mecca trong một thời gian dài từng nằm dưới quyền cai trị của các hậu duệ của Muhammad với hiệu làsharif, họ là những quân chủ độc lập hoặc là chư hầu của một thực thể lớn hơn. Thành phố bịIbn Saud chinh phục vào năm 1925. Trong thời hiện đại, Mecca trải qua mở rộng rất lớn về quy mô và hạ tầng, sở hữu nhiều công trình kiến trúc nhưTháp Abraj Al Bait thuộc nhóm toà nhà cao nhất thế giới. Trong quá trình mở rộng này, Mecca bị mất đi một số công trình lịch sử và di tích khảo cổ học, như Pháo đài Ajyad.[5] Ngày nay, có hơn 15 triệu tín đồ Hồi giáo đến Mecca mỗi năm, trong đó có hàng triệu người trong những ngày Hajj.[6] Do đó, Mecca trở thành một trong những thành phố có tính chất thế giới nhất trong thế giới Hồi giáo,[7] song người không theo Hồi giáo bị cấm vào thành phố.[8][9]
"Mecca" là dạng chuyển tự quen thuộc trongtiếng Anh, song chính phủ Ả Rập Xê Út sử dụng cách chuyển tự chính thức làMakkah, nó sát hơn với phát âm trongtiếng Ả Rập.[10][11] Từ "Mecca" trong tiếng Anh đã được biến hoá và mang cả ý nghĩa bất kỳ địa điểm nào thu hút một lượng lớn người, nên một số người Hồi giáo nói tiếng Anh cho rằng việc sử dụng cách viết này cho thành phố là điều xúc phạm.[10] Chính phủ Ả Rập Xê Út chọnMakkah làm chính tả chính thức trong thập niên 1980, song không được biết đến hoặc sử dụng phổ biến trên toàn thế giới.[10] Tên chính thức đày đủ của thành phố làMakkah al-Mukarramah hoặcMakkatu l-Mukarramah (مكة المكرمة,phát âm[makkahalmukarramah] hay[makkatulmukarramah], có nghĩa là "Mecca tôn kính", song còn được dịch thoáng thành "thành phố linh thiêng Mecca".[10]
Tên gọi cổ xưa hoặc ban đầu của địa điểm Mecca làBakkah (còn được chuyển tự thành Baca, Baka, Bakah, Bakka, Becca, Bekka).[12][13][14] Đây là một từ trong tiếng Ả Rập, từ nguyên của nó không rõ, giống như trường hợp của Mecca.[15] Nhiều người cho rằng nó là một từ đồng nghĩa với Mecca, cụ thể hơn thì nó được cho là tên ban đầu của thung lũng nằm tại đó, trong khi các học giả Hồi giáo thường sử dụng nó để chỉ khu vực thiêng liêng của thành phố bao gồmKaaba cùng phần ngay xung quanh nó[16]
Thuật ngữBakkah được sử dụng làm tên gọi chỉ Mecca trongQuran chương 3:96, còn dạng Mecca được dùng trong chương48:24.[15][17] Trong tiếng Nam Ả Rập, tức ngôn ngữ được sử dụng tại phần miền nambán đảo Ả Rập vào thời kỳMuhammad,b vàm có thể thay thế cho nhau. Những đề cập khác đến Mecca thấy trong Quran (6:92, 42:5) thì gọi nó làUmm al-Qurā (أم القرى), nghĩa là "mẹ của mọi khu định cư."[17] Tên gọi khác của Mecca làTihamah.[18]
Tên gọi khác cho Mecca, hoặc là của vùng hoang vu và núi non xung quanh thành phố, làFaran hoặcPharan theo truyền thuyết Ả Rập và Hồi giáo, nói đếnhoang mạc Paran được đề cập trongCựu Testament tạiquyển 21:21.[19] Truyền thuyết Ả Rập và Hồi giáo cho rằng vùng hoang vu Paran làTihamah theo nghĩa rộng và địa điểm nơiIshmael định cư là Mecca.[19] Nhà địa lý họcSyria vào thế kỷ XII làYaqut al-Hamawi viết rằng Fārān là "một từ Hebrew được Ả Rập hoá, một trong các tên gọi của Mecca được đề cập trongTorah."[20]
Mecca nằm dưới quyền cai quản của chính quyền thành phố Mecca, một hội đồng đô thị gồm 14 thành viên được bầu cử ở địa phương, đứng đầu là một thị trưởng (Al-Amin) do chính phủ Ả Rập Xê Út bổ nhiệm. Tính đến tháng 5 năm 2015, thị trưởng của thành phố là Tiến sĩ Osama bin Fadhel Al-Bar.[21][22]
Một bản đồ củaOttoman vào năm 1787 vềMasjid al-Haram và các địa điểm tôn giáo liên quan (Jabal al-Nour)
Lịch sử sơ khởi của Mecca vẫn bị tranh chấp ở mức độ lớn, do không có đề cập rõ ràng về nó trong tài liệu cổ đại trước khi Hồi giáo xuất hiện.[25]Đế quốc La Mã (Roma) đoạt quyền kiểm soát một phầnHejaz vào năm 106,[26] có các thành phố chỉ huy như Hegra (nay gọi làMada'in Saleh), nằm về phía bắc của Mecca. Người La Mã có các mô tả chi tiết về miền tây bán đảo Ả Rập, nhưProcopius, song không nói đến một tiền đồn hành hương và mậu dịch giống như Mecca.[27] Đề cập trực tiếp đầu tiên về Mecca trong tài liệu bên ngoài xuất hiện vào năm 741 trong Biên niên sử Byzantine-Ả Rập, song trong đó tác giả đặt nó tạiLưỡng Hà thay vì tại Hejaz.[27]
Do khu vực có môi trường khắc nghiệt[28] và việc thiếu vắng các tham chiếu lịch sử trong các nguồn La Mã, Ba Tư và Ấn Độ, nên các sử gia nhưPatricia Crone vàTom Holland nghi ngờ trước tuyên bố rằng Mecca là một tiền đồn mậu dịch lớn trong lịch sử.[28][29]
Sử gia Hy LạpDiodorus Siculus viết về bán đảo Ả Rập trong tác phẩmBibliotheca historica của ông, mô tả một đền thờ linh thiêng: "Và một đền thờ được dựng lên tại đó, là nơi rất linh thiêng và cực kỳ được sùng kính đối với tất cảngười Ả Rập".[30] Mô tả được cho là có thể ám chỉ đến Kaaba tại Mecca, tuy nhiên vị trí địa lý mà Diodorus miêu tả nằm tại tây bắc bán đảo Ả Rập, ở khoảng khu vựcLeuke Kome, gần vớiPetra hơn và nằm trongVương quốc Nabatea cổ và sau là tỉnhArabia Petraea thuộc La Mã.[31][32]
Ptolemy liệt kê danh sách 50 thành phố tại bán đảo Ả Rập, một nơi có tên là "Macoraba". Tồn tại suy đoán rằng đây có thể là một sự ám chỉ đến Mecca. Tuy nhiên, do thiếu mô tả hoặc bất kỳ tài liệu ủng hộ nào khác nên luận điểm này được xem là có thể gây tranh chấp.[33]
Một số bản khắc Thamud được phát hiện tại miền namJordan có tên của một số cá nhân như "Abd Mekkat", có nghĩa là "nô bộc của Mecca".[34] Ngoài ra còn có một số bản khắc khác có các tên người như "Makky" nghĩa là "người Mecca", song Jawwad Ali từĐại học Baghdad đề xuất rằng cũng có khả năng một bộ lạc tên là "Mecca".[35]
Theo truyền thuyết Hồi giáo, lịch sử Mecca có nguồn gốc từAbraham (Ibrahim), ông cho xây dựngKaaba với giúp đỡ từ người con cả của mình làIshmael vào khoảng năm 2000 TCN khi cư dân tại địa điểm được gọi làBakkah rời bỏ thuyết độc thần của Abraham do ảnh hưởng của ngườiAmalek.[36] Cựu Testament trong chươngThánh Vịnh 84:3–6 có một đề cập đến một cuộc hành hương tại thung lũng Baca, người Hồi giáo nhìn nhận rằng điều này có liên quan đến việc đề cập Mecca là Bakkah trong Surah 3:96 củaQuran.
Vào một thời điểm trong thế kỷ V, Kaaba là một địa điểm thờ cúng các vị thần của các bộ lạc dị giáo trên bán đảo Ả Rập. Vị thần dị giáo quan trọng nhất của Mecca làHubal, được bộ lạcQuraysh đưa vào thờ tại đó[37][38] và duy trì cho đến thế kỷ VII.
TrongSharḥ al- Asāṭīr, một bài bình luận trong bảng niên đại kiểumidrash của người Samaria về các tộc trưởng, có niên đại không rõ song có lẽ được soạn vào thế kỷ X, nó cho rằng Mecca được xây dựng bởi những con trai củaNebaioth- con cả củaIshmael.[39][40][41]
Trong thế kỷ V, bộ lạc Quraysh đoạt quyền kiểm soát Mecca, và họ trở thành các thương nhân có kỹ năng. Đến thế kỷ VI, họ tham gia hoạt động mậu dịch gia vị sinh lợi, do chiến tranh ở những nơi khác khiến cho các tuyến mậu dịch chuyển từ các tuyến trên biển nguy hiểm sang các tuyến đường bộ an toàn hơn.Đế quốc Đông La Mã (Byzantine) trước đó từng kiểm soátbiển Đỏ, song nạn hải tặc gia tăng. Một tuyến khác trước đó chạy quavịnh Ba Tư thông qua các sôngTigris vàEuphrates song cũng bị đe doạ lợi dụng từĐế quốc Sassanid, và bị phá vỡ bởi người Lakhm, Ghassan, và các cuộc chiến tranhLa Mã-Ba Tư. Tầm quan trọng của Mecca với vị thế là một trung tâm mậu dịch cũng vượt qua các thành phốPetra vàPalmyra.[42][43] Tuy nhiên, người Sassanid không phải luôn tạo thành mối đe doạ đối với Mecca, như vào năm 575 họ bảo vệ Mecca khỏi cuộc xâm chiếm từVương quốc Axum dưới quyền lãnh đạo của thủ lĩnh theo Cơ Đốc giáoAbraha. Các bộ lạc tại miền nam bán đảo Ả Rập yêu cầu Quốc vương Ba TưKhosrau I viện trợ, đáp lại ông nam tiến đến bán đảo Ả Rập với bộ binh và một hạm đội tàu đến Mecca. Việc Ba Tư can thiệp đã ngăn chặn Cơ Đốc giáo truyền bá về phía đông đến bán đảo Ả Rập, và Mecca cùng Nhà tiên tri Hồi giáo Muhammad "sẽ không lớn lên dưới cây Thánh giá", Muhammad khi đó mới sáu tuổi và sống trong bộ lạc Quraysh.[44]
Đến giữa thế kỷ VI, tồn tại ba khu định cư lớn tại miền bắc bán đảo Ả Rập, tất cả đều nằm dọc bờ biển tây nam giáp biển Đỏ, trong một khu vực có thể ở được nằm giữa biển và các dãy núi lớn ở phía đông. Mặc dù khu vực xung quanh Mecca hoàn toàn cằn cỗi, song đây là nơi giàu có nhất trong ba khu định cư lớn nhờ nguồn nước dồi dào từgiếng Zamzam nổi tiếng, và có vị trí tại giao điểm của các tuyến đường đoàn buôn lớn.[45]
Các điều kiện khắc nghiệt và địa hình của bán đảo Ả Rập khiến các bộ lạc địa phương ở trong tình trạng xung đột gần như liên miên, song vào một lần trong năm họ tuyên bố đình chiến và cùng đi đến Mecca trong một cuộc hành hương thường niên. Đến thế kỷ VII, người Ả Rập dị giáo dùng hành trình này cho mục đích tôn giáo để bày tỏ tôn kính với điện thờ của họ, và để uống nước từ giếng Zamzam. Tuy nhiên, nó cũng là khoảng thời gian mỗi năm để phân xử các tranh chấp, các khoản nợ được giải quyết, và việc mua bán có thể xuất hiện trong các chợ phiên Mecca. Các sự kiện thường niên này khiến cho các bộ lạc có cảm giác về bản sắc chung và biến Mecca thành một trung tâm quan trọng của bán đảo Ả Rập.[46]
Năm con Voi là tên gọi trong lịch sử Hồi giáo, tương ứng với khoảng năm 570 theo Tây lịch. Theo truyền thuyết Hồi giáo,Muhammad sinh vào năm này.[47] Theo các học giả Hồi giáo ban đầu nhưIbn Ishaq,Abraha là người cai trị Cơ Đốc giáo củaYemen, lệ thuộcVương quốc Aksum củaEthiopia, ông cho xây dựng một nhà thờ tạiSana'a gọi làal-Qullays nhằm tôn vinh Quốc vương AksumNegus. Nhà thờ này có tiếng tăm lan rộng, thậm chí còn được chú ý củaĐế quốc Đông La Mã.[47] Abraha nỗ lực chuyển hướng cuộc hành hương của người Ả Rập từ Kaaba đến al-Qullays và cử Muhammad ibn Khuza'i đi chuyển thông điệp đến Mecca vàTihamah rằng al-Qullays tốt hơn nhiều so với các công trình cúng bái khác và còn thanh khiết hơn.[47] Khi Muhammad ibn Khuza'i đến vùng đất của ngườiKinana, cư dân cử người bắn tên giết chết nhân vật này. Abraha tức giận và thề sẽ tập kích bộ lạc Kinana và phá huỷ đền thờ. Ibn Ishaq nói rằng một thành viên của bộ lạcQuraysh tức giận trước điều này, và đi đến Sana'a rồi lẻn vào nhà thờ vào ban đêm và làm ô uế nó. Abraha[48][49] đem một đội quân lớn hành quân đếnKaaba, gồm nhiều voi chiến, với ý định phá huỷ nơi này. Khi biết tin quân Abraha tiến đến, các bộ lạc Ả Rập là Quraysh, Banu Kinanah,Banu Khuza'a và Banu Hudhayl liên hiệp nhằm phòng thủ Kaaba. Một người đến từVương quốc Himyar được Abraha phái đi khuyên họ rằng Abraha chỉ muốn phá huỷ Kaaba và nếu họ kháng cự thì sẽ bị tiêu diệt.Abdul-Muttalib (ông của Muhammad) bảo cư dân Mecca đi lánh nạn trên các khu đồi, còn ông cùng một số thành viên lãnh đạo của bộ lạc Quraysh vẫn ở quanh Kaaba. Đến khi Abraha tấn công Mecca, con voi dẫn đầu có tên là Mahmud,[50] được thuật là dừng lại tại ranh giới quanh Mecca và từ chối tiến vào. Điều này tạo ra thuyết rằng một dịch bệnh nhưđậu mùa có thể đã khiến cuộc xâm chiếm Mecca này thất bại.[51] Còn theo surahal-Fil, [khi Abraha chuẩn bị tiến vào thành phố] xuất hiện một đám mây đen gồm các con chim nhỏ do Allah phái đến. Các con chim mang các hòn đá nhỏ ở mỏ chúng và ném vào quân Ethiopia, khiến họ tan vỡ.
Cụ của Muhammad được thuật là người đầu tiên sử dụng đoàn buôn lạc đà, chúng có vai trò lớn trong nền kinh tế nhộn nhịp của Mecca. Các liên minh hình thành giữa các thương nhân tại Mecca và các bộ lạc du mục địa phương, các bộ lạc đem hàng hoá như da thuộc, gia súc và kim loại khai thác trên các núi của địa phương đến Mecca, chúng sau đó được chất lên các đoàn buôn và đưa đến các thành phố tạiSyria vàIraq.[52] Các tường thuật lịch sử cũng cung cấp một số dấu hiệu về việc hàng hoá từ các lục địa khác cũng có thể đã đi qua Mecca. Hàng hoá từ châu Phi và Viễn Đông đi qua thành phố trên đường đến Syria gồm có gia vị, da thuộc, thuốc, vải và nô lệ; đổi lại Mecca tiếp nhận tiền, vũ khí, ngũ cốc và rượu vang, rồi phân phối chúng ra khắp bán đảo Ả Rập. Cư dân Mecca ký kết các thoả thuận với cả Đông La Mã và ngườiBedouin, và thương lượng việc qua lại an toàn cho các đoàn buôn, cho họ quyền sử dụng nước và đồng cỏ. Mecca trở thành trung tâm của mộtbang liên lỏng lẻo gồm các bộ lạc, trong đó cóBanu Tamim. Các thế lực khác trong khu vực như Abyssinia, Ghassan, và Lakhm đang suy yếu khiến mậu dịch tại Mecca trở thành thế lực ràng buộc chủ yếu tại bán đảo Ả Rập vào cuối thế kỷ VI.[46]
Muhammad sinh tại Mecca vào năm 570, và do đó Hồi giáo có liên kết chặt chẽ với địa điểm này. Ông sinh ra trong một phái nhỏ làNhà Hashem, thuộc bộ lạcQuraysh. Theo truyền thuyết Hồi giáo thì tại Mecca, trong hangHira trên núiJabal al-Nour, Muhammad bắt đầu nhận các tiết lộ thần thánh từ Thượng đế thông quaTổng thiên thầnGabriel vào năm 610, và chủ trương về thể thứcđộc thần Abraham của ông, tương phản với thuyết dị giáo của cư dân Mecca. Sau khi bị các bộ lạc dị giáo ngược đãi suốt 13 năm, đến năm 622 Muhammad di cư (Hijra) cùng đồng đạo (Muhajirun) của ông đến Yathrib (về sau gọi làMedina). Tuy nhiên, xung đột giữa Quraysh và người Hồi giáo tiếp tục: Hai bên giao tranh trongtrận Badr, kết quả là người Hồi giáo đánh bại bộ lạc Quraysh ra khỏi Medina; còn trongtrận Uhud thì kết quả không dứt khoát. Về tổng thể, các nỗ lực của người Mecca nhằm tiêu diệt Hồi giáo bị thất bại và tỏ ra tốn kém và không thành công. Trong trận chiến Hào vào năm 627, liên quân bán đảo Ả Rập cũng không thể đánh bại lực lượng của Muhammad.[53]
Năm 628, Muhammad cùng các môn đồ của ông muốn đến Mecca để hành hương, song bị bộ lạc Quraysh ngăn cản. Sau đó, người Hồi giáo và người Mecca đạt đượcHiệp định Hudaybiyyah, theo đó bộ lạc Quraysh cam kết ngưng chiến đấu với người Hồi giáo và cam kết rằng người Hồi giáo sẽ được cho phép vào thành phố để tiến hành cuộc hành hương vào năm sau. Điều này có nghĩa là đình chiến trong 10 năm, song chỉ hai năm sau bộ lạc Quraysh vi phạm hoà ước khi tàn sát một nhóm người Hồi giáo và các đồng minh của họ. Muhammad cùng các đồng đạo có đến 10.000 người hành quân đến Mecca. Tuy nhiên, thay vì tiếp tục chiến đấu thì thành phố Mecca đầu hàng Muhammad, ông tuyên bố hoà bình và ân xá cho các cư dân thành phố. Các tín đồ của Muhammad phá huỷ các hình tượng dị giáo, và các địa điểm bị Hồi giáo hoá và chuyển đổi mục đích để thờ phụng Thượng đế. Mecca được tuyên bố là địa điểm linh thiêng nhất trong Hồi giáo, được quy định là trung tâm trong cuộc hành hương của người Hồi giáo, một trongnăm Cột trụ của Hồi giáo. Sau đó, Muhammad trở về Medina sau khi giao cho Akib ibn Usaid làm thống đốc của thành phố. Các hoạt động khác của Muhammad dẫn đến thống nhất bán đảo Ả Rập.[42][53]
Muhammad mất vào năm 632, song với nhận thức thống nhất được ông truyền choUmmah (dân tộc Hồi giáo), Hồi giáo bắt đầu bành trướng nhanh chóng, vươn xa từ Bắc Phi đến châu Á và một phần châu Âu. KhiĐế quốc Hồi giáo phát triển, Mecca tiếp tục thu hút người hành hương từ khắp thế giới Hồi giáo và bên ngoài, do người Hồi giáo đến thành phố để cử hành cuộc hành hương Hajj thường niên. Mecca cũng thu hút các học giả, những người Hồi giáo sùng đạo đến thường trú, vì họ muốn sống gần Kaaba, cùng cư dân địa phương phục vụ người hành hương. Do khó khăn và tốn kém của Hajj, những người hành hương đi thuyền đến Jeddah rồi đi bằng đường bộ, hoặc tham gia các đoàn bộ hành thường niên từ Syria hoặc Iraq.
Mecca chưa từng là thủ đô của nhà nước Hồi giáo nào, song những người cai trị Hồi giáo đã góp phần sửa sang thành phố. Dưới thời trị vì củaUmar (634–44) vàUthman ibn Affan (644–56) lo ngại về nạn lụt khiến đế quốc đưa các kỹ sư Cơ Đốc giáo đến để xây dựng các đập nước ở các miền thấp và xây dựng đê để bảo vệ vùng xung quanh Kaaba.[42]
Muhammad di cư đến Medina khiến trọng điểm rời xa khỏi Mecca, và còn xa hơn nữa khi vị khalip thứ tư làAli lên nắm quyền và chọnKufa (nay thuộc Iraq) làm thủ đô.Đế quốc Umayyad chuyển thủ đô đếnDamascus thuộc Syria cònĐế quốc Abbasi thì chuyển đếnBaghdad nay thuộc Iraq, thành phố này là trung tâm của Đế quốc Hồi giáo trong gần 500 năm. Mecca trở lại trong lịch sử chính trị Hồi giáo trong Nội chiến Hồi giáo lần thứ hai (680–692), khi thành phố nằm trong tayAbd Allah ibn al-Zubayr, một người Hồi giáo phản đối các khalip của Umayyad. Thành phố hai lần bị quân Umayyad bao vây, vào năm 683 và 692. Trong một số khoảng thời gian về sau, thành phố ít có tên tuổi trong chính trị, song duy trì là một thành phố mộ đạo và thông thái nằm dưới quyền cai quản của cácsharif Nhà Hashem.
Mecca vào năm 1910
Năm 930, Mecca bị người Qarmat tấn công và cướp phá, đây là một giáo phái Hồi giáo Ismail theo chủ nghĩa thiên niên kỷ dưới quyền Abū-Tāhir Al-Jannābī và tập trung tại miền đông bán đảo Ả Rập.[54] Dịch bệnhCái chết Đen tấn công Mecca vào năm 1349.[55]
Năm 1517, Sharif Barakat bin Muhammed thừa nhận uy quyền tối cao của Khalip Ottoman song duy trì tự trị địa phương ở mức độ lớn.[56] Năm 1803, thành phố bịNhà nước Saud thứ nhất chiếm lĩnh,[57] họ nắm giữ Mecca đến năm 1813. Sự kiện này là một đòn mạnh vào thanh thế của Đế quốc Ottoman, tức thế lực thực thi chủ quyền đối với thành phố từ năm 1517. Người Ottoman giao nhiệm vụ đoạt lại quyền kiểm soát Mecca cho một chư hầu hùng mạnh của họ làKhedive (phó vương) Ai CậpMuhammad Ali Pasha. Muhammad Ali Pasha tái lập thành công quyền kiểm soát của Ottoman đối với Mecca vào năm 1813.
Mecca thường xuyên bùng phát dịch tả, từ năm 1830 đến năm 1930 dịch tả từng 27 lần bùng phát trong những người hành hương tại Mecca.[58]
TrongChiến tranh thế giới thứ nhất, Đế quốc Ottoman liên minh với người Đức đối đầu với Anh và các đồng minh của họ. Đặc vụT. E. Lawrence của Anh lập mưu với Sharif của Mecca làHussain bin Ali. Hussein bin Ali khởi nghĩa chống Đế quốc Ottoman, và Mecca là thành phố đầu tiên bị quân đội của ông chiếm lĩnh, vào năm 1916. Cuộc khởi nghĩa của Sharif tỏ ra là một bước ngoặt trong chiến tranh trên mặt trận phía đông. Sharif Hussein tuyên bố thành lậpVương quốc Hejaz, và tuyên bố Mecca là thủ đô của quốc gia mới này.
Tin tức tường thuật vào tháng 11 năm 1916[59] qua đầu mối tạiCairo với những người hành hươngHajj trở về, nói rằng với việc nhà cầm quyền Thổ Ottoman biến mất, Mecca trong dịp Hajj vào năm 1916 đã may mắn thoát khỏi nạn tống tiền quy mô và nạn vòi vĩnh phi pháp của người Thổ làm việc cho chính quyền Ottoman.
Sau trận chiến Mecca vào năm 1924, Sharif của Mecca bị gia tộc Saud lật đổ, và thành phố được hợp nhất vào Ả Rập Xê Út.[60]
Ngày 20 tháng 11 năm 1979, hai trăm phần tử có vũ trang theo chủ nghĩa Hồi giáo dưới quyền nhà thuyết pháp Ả Rập Xê ÚtJuhayman al-Otaibi đãchiếm lĩnh Đại Thánh đường. Họ tuyên bố rằng hoàng tộc Saud không còn đại diện cho Hồi giáo thuần khiết và rằngMasjid al-Haram (Thánh đường thiêng) và Kaaba cần thuộc về những người có đức tin chân chính. Các phiến quân bắt giữ hàng chục nghìn người hành hương làm con tin và tự giam mình trong thánh đường. Cuộc bao vây kéo dài trong hai tuần, kết quả là hàng trăm người chết và thiệt hại đáng kể đối với đền thờ, đặc biệt là hành langSafa-Marwa.Quân đội Pakistan tiến hành cuộc tấn công cuối cùng; họ được giúp đỡ về vũ khí, hậu cần và kế hoạch từ một đội biệt kích tinh nhuệ thuộc lực lượngGIGN củaPháp.[61]
Dưới thời Nhà Saud cai trị, có ước tính rằng kể từ năm 1985 có khoảng 95% công trình lịch sử của Mecca đã bị phá huỷ, hầu hết có niên đại trên một nghìn năm.[5][62] Các di tích lịch sử có tính chất quan trọng về tôn giáo đã bị Nhà Saud phá huỷ gồm năm trong số "bảy thánh đường" nổi tiếng được xây dựng ban đầu bởi con gái của Muhammad và bốn trong số "các đồng đạo lớn nhất" của ông: Masjid Abu Bakr, Masjid Salman al-Farsi, Masjid Umar ibn al-Khattab, Masjid Sayyida Fatima bint Rasulullah và Masjid Ali ibn Abu Talib.[63]
Theo tường thuật, Mecca hiện còn ít hơn 20 công trình kiến trúc có niên đại từ thời Muhammad. Các công trình khác bị phá huỷ bao gồm nhà của vợ của Muhammad làKhadijah; nhà của đồng đạo MuhammadAbu Bakr; nhà của cháu nội MuhammadAli-Oraid và Thánh đường abu-Qubais; nơi sinh của Muhammad bị phá để xây một thư viện; còn Pháo đài Ajyad từ thời Ottoman bị phá để xâyTháp Abraj Al Bait.[64]
Nguyên nhân khiến nhiều toà nhà lịch sử bị phá huỷ là để dành không gian xây dựng các khách sạn, căn hộ, bãi đỗ xe và các cơ sở hạ tầng khác cho những người hành hươngHajj. Tuy nhiên, nhiều công trình bị phá huỷ nằm ngoài các lý do như vậy, như khi phát hiện được nhà của Ali-Oraid,Quốc vương Fahd đích thân ra lệnh san phẳng nó vì sợ nơi này sẽ trở thành một điểm hành hương.[62]
Cuộc hành hương đến Mecca thu hút hàng triệu người Hồi giáo từ khắp thế giới. Có hai cuộc hành hương làHajj vàUmrah.
Hajj là cuộc hành hương 'lớn' được cử hành thường niên tại Mecca và các di tích lân cận. Trong Hajj, có vài triệu người thuộc nhiều quốc tịch sẽ cùng nhau cúng bái. Mọi người Hồi giáo trưởng thành và khoẻ mạnh đều phải tiến hành Hajj ít nhất một lần trong đời nếu như họ có khả năng tài chính và thể chất đến Mecca, và có thể sắp xếp để chăm sóc người phụ thuộc ở quê nhà trong khi họ thực hiện chuyến đi.
Umrah là cuộc hành hương nhỏ hơn, không có tính bắt buộc song được đề nghị trong Qur'an.[65] Thường thì các tín đồ thực hiệnUmrah khi đến thăm Masjid al-Haram.
Mecca là địa điểm xảy ra một số sự kiện và thất bại kiểm soát đám đông do có quá nhiều người đến trong Hajj.[66][67][68] Chẳng hạn vào ngày 2 tháng 7 năm 1990, thảm hoạ xảy ra khi hệ thống thông gió bị hỏng trong một đường hầm bộ hành đông đúc tại Mecca, khiến cho 1.426 người chết do bị nghẹt thở hoặc bị dẫm đạp.[69] Vào ngày 24 tháng 9 năm 2015, hơn 2.000 người hành hươngthiệt mạng trong một vụ dẫm đạp tạiMina khi tham dự nghi lễ ném đá tại Jamarat.[70]
Mecca nằm trên độ cao 277 m so với mực nước biển, và nằm cách biển Đỏ khoảng 80 km.[45] Miền trung Mecca nằm trên một hành lang giữa các ngọn núi và thường được gọi là "hõm Mecca." Khu vực có thung lũng Al Taneem, thung lũng Bakkah và thung lũng Abqar.[42][71] Vị trí nằm tại vùng núi non đã xác định phạm vi mở rộng đương đại của thành phố. Trung tâm thành phố nằm tại khu vực Masjid al-Haram, có độ cao thấp hơn so với hầu hết thành phố. Khu vực xung quanh thánh đường là khu thành cổ. Các đại lộ chính làAl-Mudda'ah vàSūq al-Layl về phía bắc thánh đường, vàAs-Sūg Assaghīr về phía nam. Do Nhà Saud mở rộng Đại thánh đường tại trung tâm thành phố, đã có hàng trăm ngôi nhà bị thay thế bằng các đại lộ và quảng trường thành phố. Các ngôi nhà truyền thống được xây dựng bằng đá địa phương và thường có hai đến ba tầng. Tổng diện tích Mecca hiện nay là 1.200 km².[72]
Vào thời kỳ tiền hiện đại, Mecca sử dụng một vài nguồn nước chính. Đầu tiên là các giếng nước tại địa phương như giếng Zamzam, nước của chúng thường hơi mặn. Nguồn thứ hai là dòng chảy của Ayn Zubayda, nguồn của dòng chảy này là các núi J̲abal Saʿd (Jabal Sa'd) và Jabal Kabkāb, nằm cách vài km về phía đông của Jabal Arafa và cách Mecca khoảng 20 km về phía đông nam. Nước được vận chuyển từ đó bằng các rãnh ngầm. Nguồn thứ ba là mưa, nó được cư dân trữ trong các hồ chứa nhỏ hoặc là các bể nước. Lượng mưa khan hiếm, song cũng gây ra nguy cơ lũ lụt và từng là một mối đe doạ từ những thời kỳ đầu tiên. Theo Al-Kurdī, từng có 89 trận lụt lịch sử cho đến năm 1965, trong đó có vài trận lụt vào thời kỳ Saud. Trong thế kỷ XX, trận lụt nghiêm trọng nhất là vào năm 1942. Kể từ đó, các con đập được xây dựng để cải thiện vấn đề này.[71]
Mecca có khí hậu hoang mạc nóng, nhiệt độ vẫn nóng trong mùa đông khi dao động từ 18 °C đến 30 °C vào ban ngày. Nhiệt độ vào mùa hè thì cực nóng, thường là trên 40 °C vào ban ngày, giảm xuống 30 °C vào ban đêm.[76]
Do Mecca nằm trên một hoang mạc nên các cơn bão bụi thường xuất hiện trong thành phố. Gió Shamal xuất hiện tại Mecca vào các tháng mùa hè, loại gió này mang rất nhiều bụi và đạt đỉnh vào buổi sáng song giảm vào ban đêm. Các cơn gió Shamal cũng xuất hiện trong mùa đông nhưng không thường xuyên.[77] Các cơn bão cát hay bão bụi thường tác động đến Mecca hầu như trong mọi tháng song đặc biệt là vào mùa hè.[78] Gió tây đem giông bão đến Mecca vào mùa đông và các cơn đông mưa đá thỉnh thoảng cũng xuất hiện.[79]
Mecca sở hữu thánh đường Hồi giáo lớn nhất thế giới làMasjid al-Haram. Thánh đường nằm quanhKaaba, là nơi người Hồi giáo hướng đến khi cầu nguyện hàng ngày (salat). Thánh đường này còn được gọi phổ biến làHaram hoặcĐại thánh đường.[82]
Do sự thù địch củagiáo phái Wahhabi với việc súng kính dành cho các toà nhà lịch sử và tôn giáo, Mecca đã mất đi hầu hết di sản của mình trong những năm gần đây và ít toà nhà từ 1500 qua còn tồn tại dưới thời Nhà Saud cai trị.[62]
Thành phố đang mở rộng, bao gồm việc xây dựngTháp Abraj Al Bait cao 601 m nằm gần Masjid al-Haram.[83] Đây là toà nhà cao thứ ba thế giới khi nó hoàn thành vào năm 2012. Việc xây dựng tháp này khiến Pháo đài Ajyad từ thời Ottoman bị phá huỷ, gây tranh chấp giữaThổ Nhĩ Kỳ và Ả Rập Xê Út.[84]
Giếng Zamzam là một nguồn nước nổi tiếng. Qishla tại Mecca là một thành trì của Ottoman nằm đối diện với Đại thánh đường và bảo vệ thành phố khỏi các cuộc tấn công. Tuy nhiên, chính phủ Ả Rập Xê Út loại bỏ cấu trúc này để tạo không gian cho các khách sạn và toà nhà kinh doanh nằm gần Đại thánh đường.Hira là một hang nằm gần Mecca, trên một ngọn núi tên làJabal Al-Nūr. Nó nổi tiếng do là nơi Muhammad nhận các tiết lộ đầu tiên cho ông từ Thượng đế thông quaJibreel, còn gọi là Gabriel đối với tín đồ Cơ Đốc giáo.[85][86]
Cổng Mecca nằm trên Xa lộ Jeddah-Mecca, đánh dấu ranh giới khu vực người không theo Hồi giáo bị cấm tiến vào. Cổng được thiết kế vào năm 1979 bởi kiến trúc sư Ai Cập Samir Elabd. Cấu trúc giống với một quyển sách, đại diện cho Qur'an.[87]
Kinh tế Mecca phụ thuộc sâu vào cuộc hành hương thường niên. Theo lời một học giả, "[người Mecca] không có cách kiếm sống nào ngoài phục vụ những người hajj." Nguồn thu từ Hajj trên thực tế không chỉ mang lại sức lực cho kinh tế Mecca mà trong lịch sử còn có tác động sâu sắc đến kinh tế toàn bộ bán đảo Ả Rập. Nguồn thu được tạo ra theo một số cách thức, như đánh thuế những người hành hương. Các loại thuế đặc biệt tăng lên trongĐại khủng hoảng, và nhiều trong số các khoản thuế này tồn tại cho đến năm 1972. Cách khác để Hajj tạo ra nguồn thu là thông qua các dịch vụ cho người hành hương, như hãng hàng không quốc gia của Ả Rập Xê Út làSaudia tạo ra 12% nguồn thu của họ từ những người hành hương. Tiền đi đường của người hành hương để đến Mecca cũng tạo ra nguồn thu; cùng với đó là khách sạn và công ty ở trọ.[71]
Thành phố nhận được 100 triệu USD, trong khi chính phủ Ả Rập Xê Út chi khoảng 50 triệu USD cho các dịch vụ của Hajj. Thành phố có một số ngành công nghiệp và nhà máy, song không còn giữ vai trò lớn trong kinh tế Ả Rập Xê Út, vốn là nền kinh tế chủ yếu dựa vào xuất khẩu dầu.[88]
Nhiều loại hình doanh nghiệp tồn tại trong thành phố kể từ năm 1970 như sản xuất tôn uốn, rèn đồng, cửa hàng mộc, đệm bọc, nhà máy chiết xuất dầu thực vật, nhà máy kẹo, nhà máy bột mì, lò bánh mì, nuôi gia cầm, nhập khẩu thực phẩm đông lạnh, chế ảnh, cơ quan thư ký, nhà máy nước đá, nhà máy đóng chai nước ngọt có ga, tiệm cắt tóc, cửa hàng sách, cơ quan du lịch và ngân hàng.[71]
Thành phố phát triển ổn định trong các thế kỷ XX và XXI, do số lượng người hành hương tham giaHajj tăng lên nhờ tính tiện lợi và khả năng chi trả cho du lịch bằng đường hàng không. Hàng nghìn người Ả Rập Xê Út được thuê quanh năm để giám sát Hajj và làm nhân viên cho các khách sạn và cửa hàng phục vụ người hành hương; các lao động này lại làm gia tăng nhu cầu về nhà ở và dịch vụ. Thành phố hiện được các tuyến đường cao tốc bao quanh, và có các khu mua sắm và nhà cao tầng.[89]
Văn hoá Mecca chịu tác động từ lượng người hành hương đông đảo đến thành phố mỗi năm, và do đó có di sản văn hoá phong phú, trở thành thành phố đa dạng nhất trong thế giới Hồi giáo. Tương phản với phần còn lại của Ả Rập Xê Út, đặc biệt làNajd, Mecca theo lờiThe New York Times, trở thành "một ốc đảo nổi bật" về tự do tư tưởng và thảo luận, cũng như của "chủ nghĩa tự do không chắc" do "người Mecca cho mình là một bức tường thành chống lại chủ nghĩa cực đoan đang len lỏi và đã bắt kịp phần lớn cuộc tranh luận Hồi giáo".[7]
Máy in lần đầu được đưa đến Mecca vào năm 1885 bởiOsman Nuri Pasha, một thống đốc của Ottoman. Trong giai đoạn Nhà Hashem, nó được sử dụng để in công báo chính thức của thành phố có tên làal-Qibla. Chế độ Saud mở rộng nhà máy in này với mức hoạt động lớn hơn, phổ biến công báo chính thức mới của nhà nước làUmm al-Qurā. Từ đó các máy in và kỹ thuật in được đưa đến thành phố từ khắpTrung Đông, hầu hết là thông qua Jeddah.[71]
Mecca có tờ báo riêng mang tênAl Nadwa, song các báo quốc gia và quốc tế khác cũng được phát hành tại Mecca nhưSaudi Gazette,Al Madinah,Okaz vàAl-Bilad. Ba tờ đầu là những báo chính tại Mecca (và các thành phố khác trong nước), tập trung chủ yếu vào các vấn đề tác động đến thành phố. Nhiều đài truyền hình phục vụ khu vực thành phố, gồm có Saudi TV1, Saudi TV2, Saudi TV Sports, Al-Ekhbariya, Arab Radio and Television Network và các nhà cung cấp truyền hình cáp, vệ tinh và chuyên biệt khác.
Tại Mecca vào thời kỳ tiền hiện đại, các môn thể thao phổ biến nhất là vật ngẫu hứng và chạy bộ.[71]Bóng đá hiện là môn thể thao phổ biến nhất tại Mecca, thành phố có một số câu lạc bổ thể thao thuộc hàng lâu năm nhất tại Ả Rập Xê Út, như Al-Wahda FC (thành lập vào năm 1945). Sân vận động Quốc vương Abdulaziz là sân vận động lớn nhất tại Mecca với sức chứa 38.000 chỗ ngồi.[91]
Giống như tại các thành phố Ả Rập khác,Kabsa (một món được nêm gia vị gồm gạo và thịt) là bữa trưa truyền thống phổ biến nhất, song món mandi từYemen (gồm gạo và thịt nấu kiểu tandoori) cũng phổ biến. Các món thịt nướng nhưshawarma,kofta vàkebab được bán nhiều tại Mecca. Trong dịpRamadan, đậu răng ngựa ngâm dầu ô liu (ful medames) vàsamosa là các món phổ biến nhất và được ăn vào lúchoàng hôn. Các món này luôn xuất hiện trong các nhà hàng Liban, Syria và Thổ Nhĩ Kỳ.
Sự pha trộn của các dân tộc và quốc tịch khác nhau trong cư dân Mecca có tác động đáng kể đến ẩm thực truyền thống địa phương. Thành phố được mô tả là một trong các thành phố Hồi giáo có tính thế giới nhất, với một nền ẩm thực quốc tế.[92]
Theo truyền thống trong dịp Ramadan, nam giới (gọi là Saggas) cung cấp nước khoáng và nước quả ép cho những người Hồi giáo để họ ăn điểm tâm vào hoàng hôn. Ngày nay, Saggas kiếm tiền bằng cách cung cấp các loại đồ ăn ngọt nhưbaklava vabasbosa cùng với các đồ uống nước quả ép.
Trong thế kỷ XX, nhiều chuỗi đồ ăn nhanh đã mở cửa hàng nhượng quyền tại Mecca, phục vụ người dân địa phương và khách hành hương.[93] Các đồ ăn ngoại lai thường được các khách hành hương đem đến.[94]
Mật độ dân số tại Mecca ở mức rất cao, hầu hết cư dân thường trú tại Mecca sống trong khu thành cổ, và nhiều người làm việc trong ngành kinh doanh mà người địa phương gọi làngành kinh doanh Hajj. Một quan chức Ả Rập Xê Út từng phát biểu "Chúng tôi chưa từng ngưng việc chuẩn bị cho Hajj."[95] Trong suốt cả năm, các dòng người hành hương tiến vào thành phố để thực hiện các nghi lễ củaUmrah, và trong các tuần cuối cùng của thángDhu al-Qidah, có trung bình 4 triệu người Hồi giáo đến thành phố để tham gia các nghi lễ gọi là Hajj.[96]
Người hành hương thuộc các dân tộc và xuất thân khác nhau, chủ yếu đến từ Trung Á, Nam Á, Đông Nam Á, châu Âu, Trung Đông và châu Phi. Nhiều người hành hương ở lại và trở thành cư dân của thành phố. Người đến từ Myanmar là một cộng đồng lâu năm, có sự bền vững với số lượng khoảng 250.000 người.[97] Ngoài đa dạng do Hajj, bùng nổ dầu mỏ trong 50 qua tại Ả Rập Xê Út khiến hàng trăm nghìn người nhập cư đến lao động trong thành phố.
Người không theo Hồi giáo bị cấm đến Mecca theo luật pháp của Ả Rập Xê Út,[8] và việc sử dụng các tài liệu gian lận để làm điều này có thể dẫn đến việc bị bắt giữ và khởi tố.[98] Lệnh cấm cũng được áp dụng cho người thuộc giáo pháiAhmadiyya vì họ được cho rằng không phải là người Hồi giáo.[99] Tuy vậy, có nhiều người không theo Hồi giáo từng đến thành phố, trường hợp đầu tiên được ghi lại làLudovico di Varthema vào năm 1503.[100] Người sáng lậpSikh giáo làGuru Nanak Sahib đến Mecca vào tháng 12 năm 1518.[101] Một trong những người nổi tiếng nhất làRichard Francis Burton,[102] ông đến với thân phận tín đồ pháiSufiQadiriyyah từAfghanistan vào năm 1853.
Giáo dục chính thức bắt đầu phát triển trong giai đoạn cuối Ottoman, tiếp tục một cách chậm chạp qua thời Nhà Hashem. Nỗ lực lớn đầu tiên nhằm cải thiện tình hình là của một thương gia Jeddah tên là Muhammad ʿAlī Zaynal Riḍā, ông lập ra Madrasat al-Falāḥ tại Mecca vào năm 1911–12.[71]
Hệ thống trường học tại Mecca có nhiều trường học công lẫn tư, dành cho cả nam sinh và nữ sinh. Tính đến năm 2005, thành phố có 532 trường công và tư cho nam sinh, và 681 trường công và tư cho nữ sinh.[103] Ngôn ngữ giảng dạy trong các trường công và tư là tiếng Ả Rập, còn tiếng Anh được nhấn mạnh với vị thế là ngôn ngữ thứ hai, song một số trường tư do các thực thể nước ngoài thành lập, như các trường quốc tế, đã sử dụng tiếng Anh làm ngôn ngữ giảng dạy. Họ cũng được phép dạy chung các nam sinh và nữ sinh.
Đối với giáo dục bậc cao, thành phố chỉ có một trường đại học là Đại học Umm Al-Qura, trường được thành lập vào năm 1949 với hình thức là trường cao đẳng, và trở thành một đại học công lập vào năm 1979.
Viễn thông trong thành phố được nhấn mạnh từ sớm dưới thời Nhà Saud. Quốc vươngAbdul Aziz Al-Saud (Ibn Saud) thúc giục chúng tiến bộ do ông nhận ra đây là một phương thức tiện lợi và giúp cai quản tốt hơn. Trước đó, trong thờiQuốc vương Husayn có khoảng 20 máy điện thoại trong toàn thành phố; đến năm 1936 con số này tăng lên 450, chiếm khoảng một nửa số máy điện thoại của toàn quốc. Trong thời gian này, các đường dây điện thoại được mở rộng đến Jeddah và Ta'if, song không đến thủ đôRiyadh. Đến năm 1985, Mecca cùng với các thành phố khác trong nước đã sở hữu các phương tiện truyền thông điện thoại, máy điện báo, phát thanh và truyền hình hiện đại.[71]
Truyền thông phát thanh hạn chế được hình thành trong Vương quốc Hejaz dưới thời Nhà Hashem. Đến năm 1929, các trạm vô tuyến được lập ra tại nhiều thị trấn khác nhau trong vùng, tạo ra một mạng lưới hoàn chỉnh về chức năng vào năm 1932. Ngay sau Chiến tranh thế giới thứ hai, mạng lưới hiện hữu được mở rộng và cải tiến trên mức độ lớn. Kể từ đó, truyền thông phát thanh đã được sử dụng rộng rãi trong việc chỉ dẫn cuộc hành hương và thông báo cho người hành hương. Điều này bắt đầu vào năm 1950 và cho đến khoảng năm 1957 thì Đài Phát thanh Makka trở thành đài mạnh nhất tại Trung Đông. Âm nhạc không được phát từ đầu, song dần được đưa vào nội dung chương trình.[71]
Mecca chỉ có sân bay Mecca Đông với quy mô nhỏ và không có dịch vụ hàng không, do đó thành phố được phục vụ bởiSân bay quốc tế quốc vương Abdulaziz nằm tạiJeddah, cách trung tâm thành phố khoảng 100 km. Nhằm phục vụ lượng lớn khách hành hương Hajj, sân bay này có một nhà ga Hajj chuyên biệt, chứa được đồng thời 47 máy bay và có thể tiếp nhận 3.800 khách hành hương mỗi giờ trong dịp Hajj.[104]
Al Mashaaer Al Mugaddassah Metro là một tuyến đường sắt đô thị tại Mecca, được khánh thành vào năm 2010.[105] Tuyến đường sắt này có nhiều dài 18,1 km, vận chuyển khách hành hương đến các di tích thiêng liêng lànúi Arafat,Muzdalifah vàMina thuộc thành phố trong dịp Hajj nhằm giảm tắc nghẽn trên các tuyến đường bộ.[106] Mecca Metro có tên chính thức là "Đường sắt đại chúng Makkah", là một hệ thống đường sắt đô thị gồm bốn tuyến được lên kế hoạch cho thành phố.[107] Nó sẽ giúp[107] Al Mashaaer Al Mugaddassah Metro vận chuyển khách hành hương trong dịp Hajj.
Một tuyến đường sắt cao tốc liên tỉnh (Kế hoạch đường sắt cao tốc Haramain còn gọi là "đường sắt miền tây") được bắt đầu xây dựng từ năm 2009. Tuyến có chiều dài 444 km, liên kết các thành phố linh thiêngMedina và Mecca thông qua Thành phố kinh tế Quốc vương Abdullah,Rabigh, Jeddah và Sân bay quốc tế Quốc vương Abdulaziz.[108] Tuyến đường sắt này được lên kế hoạch cung cấp vận chuyển an toàn và thuận tiện với tốc độ 320 km/h, sẽ giảm thời gian qua lại giữa Mecca và Medina xuống dưới hai tiếng.[109]
Một số xa lộ liên tỉnh giúp liên kết thành phố Mecca:[110][111]
Xa lộ 40 – liên kếtJeddah đến Mecca và Mecca đếnDammam.
Xa lộ 15 – liên kếtTaif đến Mecca và Mecca đếnMedina.
^A Saudi tower: Mecca versus Las Vegas: Taller, holier and even more popular than (almost) anywhere else,The Economist (ngày 24 tháng 6 năm 2010), Cairo.
^Holland, Tom; In the Shadow of the Sword; Little, Brown; 2012; Page 303: 'Otherwise, in all the vast corpus of ancient literature, there is not a single reference to Mecca – not one'
^The New Encyclopædia Britannica: Micropædia Volume 8. USA: Encyclopædia Britannica, Inc. 1995. p. 473.ISBN0-85229-605-3
^abHolland, Tom; In the Shadow of the Sword; Little, Brown; 2012; Page 471
^abCrone, Patricia; Meccan Trade and the Rise of Islam; 1987; Page 7
^Holland, Tom; In the Shadow of the Sword; Little, Brown; 2012; Page 303
^Translated by C H Oldfather,Diodorus Of Sicily, Volume II, William Heinemann Ltd., Luân Đôn & Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, MCMXXXV, p. 217.
^Jan Retsö, The Arabs in Antiquity (2003), 295–300
^Photius, Diodorus and Strabo (English): Stanley M. Burnstein (tr.), Agatharchides of Cnidus: On the Eritraean Sea (1989), 132–173, esp. 152–3 (§92).)
^G. Lankester Harding & Enno Littman, Some Thamudic Inscriptions from the Hashimite Kingdom of the Jordan (Leiden, Netherlands – 1952), Page: 19, Inscription No. 112A
^Jawwad Ali, The Detailed History of Arabs before Islam (1993), Vol.4, Page: 11
^Hawting, G. R. (1980). “The Disappearance and Rediscovery of Zamzam and the 'Well of the Ka'ba'”.Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London.43 (1): 44–54 (44).doi:10.1017/S0041977X00110523.JSTOR616125.
^ʿAbdu r-Rahmān ibn Nāsir as-Saʿdī.“Tafsir of Surah al Fil – The Elephant (Surah 105)”.Translated by Abū Rumaysah. Islamic Network.Bản gốc lưu trữ ngày 20 tháng 12 năm 2010. Truy cập ngày 15 tháng 3 năm 2013.This elephant was called Mahmud and it was sent to Abrahah fromNajashi, the king of Abyssinia, particularly for this expedition.
^“The Lure Of Mecca”. Saudi Aramco World.Bản gốc lưu trữ ngày 13 tháng 1 năm 2010. Truy cập ngày 6 tháng 4 năm 2010.
^Dr Harjinder Singh Dilgeer says that Mecca was not banned to non-Muslim till nineteenth century;Sikh History in 10 volumes, Sikh University Press, (2010–2012), vol. 1, pp. 181–82
Bosworth, C. Edmund biên tập (2007). “Mecca”.Historic Cities of the Islamic World. Leiden:Koninklijke Brill.
Dumper, Michael R. T.; Stanley, Bruce E. biên tập (2008), “Makkah”,Cities of the Middle East and North Africa, Santa Barbara, USA:ABC-CLIO
Rosenthal, Franz;Ibn Khaldun (1967).The Muqaddimah: An Introduction to History. Princeton University Press.ISBN0-691-09797-6.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết)
Watt, W. Montgomery. "Makka – The pre-Islamic and early Islamic periods."Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. ngày 6 tháng 6 năm 2008
Winder, R.B. "Makka – The Modern City."Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. ngày 6 tháng 6 năm 2008
.jpg)
.jpg)
