Dinh Long Hồ hayLong Hồ dinh (chữ Hán: 龍湖營)[1] là một địa danh cũ ởmiền Nam vào thờichúa Nguyễn tronglịch sử Việt Nam.
Do điều kiệnlịch sử vàđịa lý, công cuộc mở rộng lãnh thổ vềphương Nam vẫn luôn là mối quan tâm hàng đầu của cácchúa Nguyễn.
Bởi vậy, tiếp tục đường lối của cha ông, sau khi lực lượng Prea Sot (Sá Tốt)[2][3] từChân Lạp kéo sang quấy nhiễu ởSài Gòn bị đánh đuổi, chúaNguyễn Phúc Chú (hayTrú, ở ngôi:1725-1738) liền sai đặt sở Điều khiển ởSài Gòn, đồng thời lậpchâu Định Viễn, dựngdinh (doanh) Long Hồ, để cai quản hai vùng đất mới là Peam Mesar (Mỹ Tho) và Longhôr (Vĩnh Long) do vua Chân Lạp là Sâtha (Nặc Tha) vừa dâng để cầu hòa sau vụ Prea Sot.Sửnhà Nguyễn chép:
TheoĐào Duy Anh, thì châu và dinh ấy ở phía tây nam dinh Phiên Trấn, và lệ thuộc vào phủ Gia Định.[5]
Buổi đầu, trị sở dinh Long Hồ đặt ở thôn An Bình Đông, thuộc xứ Cái Bè nên còn gọi làdinh Cái Bè (lỵ sở châu Định Viễn cũng đặt tại đây, nay làthị trấn Cái Bè, huyệnCái Bè, tỉnhTiền Giang).[6] Các chức vụ đầu dinh có lưu thủ, cai bạ và ký lục trông coi việc quân sự, hành chính và thuế vụ cho cả một miền đất rộng lớn.
NămMậu Ngọ (1738), chúaNguyễn Phúc Khoát nối ngôi, thì năm sau (1739), Long Hồ dinh có thêm bốn huyện nữa do đô đốcMạc Thiên Tứ đem dâng, đó là: Long Xuyên (vùngCà Mau),Kiên Giang (vùngRạch Giá), Trấn Giang (vùngCần Thơ), Trấn Di (vùngphía Bắc tỉnhBạc Liêu). Sau đó, chúa Nguyễn đem tất cả những miền đấtphương Nam đã mở mang đặt thành ba dinh và một trấn là: Trấn Biên dinh (vùngBiên Hòa), Phiên Trấn dinh (vùngGia Định), Long Hồ dinh (vùngVĩnh Long) và Hà Tiên trấn (vùngHà Tiên).
NămQuý Dậu (1753) thời vua Nặc Nguyên làm vua Chân Lạp, người Côn Man (tức ngườiChiêm Thành sang làm ăn tại xứ ấy) bị hà hiếp. Lại được tin ông vua này vừa thông sứ vớichúa Trịnh để lập mưu đánh mình, lập tức chúa Nguyễn Phúc Khoát saiNguyễn Cư Trinh sang đánh Nặc Nguyên, giải thoát được khoảng 5.000 người Côn Man. Bị truy nã, năm1755, Nặc Nguyên chạy sangHà Tiên nhờMạc Thiên Tứ tâu lên chúa Nguyễn xin dâng hai vùng là Tầm Bôn và Lôi Lạp (nay làTân An vàGò Công) để tạ tội. NămBính Tý (1756), chúa Nguyễn cho sáp nhập hai phủ này vào châu Định Viễn, thuộc Long Hồ dinh.
NămĐinh Sửu (1757), vua Chân Lạp là Nặc Tôn dâng đất Tầm Phong Long (vùngChâu Đốc,Sa Đéc,Tân Châu ngày nay) để tạ ơn chúa Nguyễn, vì đã điều động tướng Trương Phúc Du lấy lại ngôi vị cho mình. Chúa Nguyễn lại sai đem đất ấy sáp nhập vào Long Hồ dinh.
Cũng ngay năm này, theo đề nghị của ký lục dinh Long Hồ làNguyễn Cư Trinh và thống suất Trương Phước Du, chúa Nguyễn thuận cho dời trị sở dinh Long Hồ và châu Định Viễn về xứ Tầm Bào thuộc địa phận Long Hồ thôn (tức vùng chợVĩnh Long ngày nay). CửTống Phước Hiệp làm lưu thủ, đồng thời chúa Nguyễn còn cho lập ba đạo để hỗ trợ việc coi giữ đó là: Đông Khẩu (ởphía NamSa Đéc),Tân Châu (ở đầuCù lao Giêng, không phải tại thị xãTân Châu bây giờ) vàChâu Đốc.
Đến lúc ấy, Long Hồ dinh là một dinh trấn quan trọng ởphía Nam xứĐàng Trong, vàtrung tâm đầu não của nó có trách nhiệm cai quản cả một vùng đất rộng lớn. Đề cập đến vai trò này, nhà vănSơn Nam viết:
Tháng 11 (âm lịch) nămKỷ Hợi (1779), chúaNguyễn Phúc Ánh duyệt lại bản đồ các dinh trongGia Định, rồi cho dời thủ phủ Long Hồ dinh đến cù lao Hoằng Trấn ở giữasông Hậu. SáchQuốc triều Chính biên toát yếu (tr. 27) chép:
Tuy nhiên, chỉ mới năm sau (Canh Tý,1780), thì lại cho lui về nơi cũ.Trịnh Hoài Đức giải thích:
Năm1779, trên giấy tờ, địa danh Long Hồ dinh xem như không còn tồn tại nữa. Kể từ đó, Long Hồ dinh xưa lần lượt trải qua các tên gọi khác và địa phận cai quản của nó cũng bị thu hẹp dần:
-Năm1779-1804: gọi làHoằng Trấn dinh. Tuy nhiên, vẫn có người gọi theo tên cũ làLong Hồ dinh.
-Năm1804-1808 gọi làTrấn Vĩnh dinh (hayVĩnh Trấn dinh).[10]
-Tháng Giêng năm1808[11]-1832 gọi làVĩnh Thanh trấn[12]
-NămNhâm Thìn (1832), vuaMinh Mạng chiaNam Kỳ thành lục tỉnh (Biên Hòa,Gia Định,Định Tường,Vĩnh Long,An Giang,Hà Tiên), thìVĩnh Thanh trấn trở thànhVĩnh Long tỉnh cai quản 4 phủ, 8 huyện, 47 tổng.[13]
Hiện nay, địa danh Long Hồ chỉ còn là tên của một con sông (sông Long Hồ) chảy qua một địa phận cùng tên đó làhuyện Long Hồ thuộc tỉnhVĩnh Long.
TheoĐại Nam nhất thống chí, thì đất Tầm Bào (nơi đặt trị sở Long Hồ dinh ở Vĩnh Long) là một vùng đất màu mỡ do phù sa consông Cổ Chiên bồi đắp, sông có nước đục nhưng ngọt quanh năm, rất thuận tiện việc trồng tỉa, chăn nuôi và sinh hoạt của cư dân...
Nhờ vậy, địa phận Long Hồ thôn, nhanh chóng trở thành một trung tâm quan trọng về nhiều mặt suốt một thời gian dài. Trong một bài viết trênbáo Vĩnh Long có đoạn:
Đặc biệt về mặt quân sự, ngoài những trận đối đầu ác liệt giữa quânchúa Nguyễn và quânTây Sơn, sử cũ còn ghi lại nhiều trận giao chiến dữ dội giữa quân Việt với quânXiêm và quânChân Lạp ở những vùng đất mà Long Hồ dinh cai quản, và lần nào trị sở Long Hồ dinh ở Vĩnh Long cũng đều đảm nhận vai trò làđại bản doanh, làđầu não của quân đội Việt ở phía cực Nam.
Mãi đến thờithực dân Pháp sang xâm lược Việt Nam, vai trò này vẫn tiếp tục tồn tại mặc dù tên dinh trấn đã khác. Và nó chỉ thật sự chấm dứt kể từ khi lão thầnnhà Nguyễn làPhan Thanh Giản tuẫn tiết và quân Pháp chiếm trọnNam Kỳ năm1867.[14]