"Sử" đổi hướng tới đây. Đối với các định nghĩa khác, xemSử (định hướng).
Bài này viết về bộ môn học thuật. Đối với khái quát lịch sử nhân loại, xemLịch sử thế giới. Đối với khái quát lịch sử Trái Đất, xemLịch sử Trái Đất. Đối với các cách dùng khác, xemHistory.
Lịch sử là nghiên cứu có hệ thống vềquá khứ, tập trung chủ yếu vàoquá khứ của loài người. Dưới hình thức một môn học, lịch sử phân tích và diễn giảibằng chứng đểtường thuật lại những gì đã xảy ra và giải thích lý do cũng như cách thức mà sự việc đó xảy ra. Một số nhà lý thuyết xem lịch sử là một mônkhoa học xã hội còn số khác xem đây là bộ phận củanhân văn học hoặc là một bộ môn hỗn hợp. Có nhiều tranh luận tương tự xoay quanh mục đích của lịch sử, chẳng hạn như liệu mục tiêu chính của nó là để khám pháchân lý (hướng lý thuyết) hay là rút ra bài học kinh nghiệm từ quá khứ (hướng thực tiễn). Theo cách hiểu suy rộng, ngoài ý nghĩa lĩnh vực học thuật, thuật ngữlịch sử còn chỉ cả bản thânquá khứ, những thời điểm trong quá khứ hoặc các văn bản riêng lẻ liên quan đến quá khứ.
Lịch sử ra đời dưới hình thức lĩnh vực nghiên cứu ởthời cổ đại thay thế những câu chuyện truyền thuyết, bắt nguồn chủ yếu ởHy Lạp,Trung Quốc và sau này làthế giới Hồi giáo. Ghi chép lịch sử trải qua nhiều biến đổi theo thời gian và ngày càng có tính chuyên nghiệp cao, nhất là vào thế kỷ 19 với sự xuất hiện một phương pháp luận nghiêm ngặt cùng hàng loạt cơ sở học thuật được thành lập. Lịch sử có liên hệ với nhiều lĩnh vực nhưsử luận,triết học,giáo dục vàchính trị.
Dưới dạng một bộmôn học thuật, lịch sử là ngành nghiên cứu về quá khứ, đặc biệt là quá khứ của loài người.[1] Mục tiêu của lịch sử là khái quát và tái hiện những gì đã xảy ra bằng cách thu thập và phân tích cácbằng chứng để tổng hợp thànhtường thuật. Những tường thuật này làm sáng tỏ diễn biến vụ việc, nguyên nhân hình thành và bối cảnh lịch sử cụ thể, qua đó giải thích điều kiện bối cảnh và cơ chếnhân quả liên quan đến chúng. Ngoài ra, lịch sử còn phân tích ý nghĩa của những sự việc trong quá khứ và khám phá nhữngđộng cơ đã thúc đẩy hành động của con người.[2]
Theo một định nghĩa khác,lịch sử chỉ bản thân các sự kiện trong quá khứ. Theo cách hiểu này, lịch sử chính là những gì đã xảy ra thay vì là môn học thuật nghiên cứu những điều đã xảy ra. Ngoài ra,lịch sử còn có một nghĩa khác là ghi chép về quá khứ dưới hình thức văn bản. Văn bản lịch sử là sản phẩm văn hóa phản ánh quá trìnhlý giải và tái cấu trúc thường xuyên từ các nhà sử học. Cách tường thuật trong các văn bản lịch sử có thể thay đổi khi nhà sử học tìm thấy bằng chứng mới hoặc lý giải lại sử liệu hiện có. Trái lại, bản thân quá khứ là bất biến và không thể thay đổi.[3] Một số sử gia tập trung vào các khía cạnh lý giải và giải thích để phân biệt lịch sử vớibiên niên sử, với luận điểm rằng biên niên sử chỉ liệt kê các sự kiện theo trình tự thời gian còn lịch sử hướng đến hiểu biết toàn diện về nguyên nhân, bối cảnh đến hệ quả.[4]
Từ trước đến nay, lịch sử chủ yếu nghiên cứu những gì được con người ghi lại bằng chữ viết. Vì thế, môn này tập trung vào các sự kiện xảy ra sau khi con ngườiphát minh ra chữ viết (gọi làlịch sử ghi chép), còn thời kỳ trước đó, gọi là thờitiền sử,[a] thường do ngànhkhảo cổ học nghiên cứu.[6] Tuy nhiên, sang thế kỷ 20, các nhà sử học đã mở rộng phạm vi và bắt đầu quan tâm nhiều hơn đến quá khứ của loài người trước thời điểm chữ viết ra đời.[7][b]
Giới sử học tranh luận về việc lịch sử là một mônkhoa học xã hội hay là bộ phận củanhân văn học. Tương tự như với khoa học xã hội, nhà sử học xây dựnggiả thuyết, thu thập bằng chứng khách quan và trình bày luận điểm dựa trên bằng chứng đó. Mặt khác, lịch sử cũng liên hệ chặt chẽ với nhân văn học vì phụ thuộc vào các khía cạnh chủ quan gắn liền với sự lý giải,kể chuyện, kinh nghiệm của con người vàdi sản văn hóa.[9] Một số sử gia ủng hộ phân loại theo chỉ một trong hai cách nêu trên, còn số khác xem lịch sử là một môn hỗn hợp không thuộc về phạm trù cụ thể nào theo hướng loại trừ với phạm trù còn lại.[10] Lịch sử đối lập vớingụy sử, một thuật ngữ chỉ sử luận lệch chuẩn do dùng bằng chứng lịch sử gây tranh cãi, cố tình bỏ qua bằng chứng đã xác thực hoặc sử dụng cách thức khác để bóp méo ghi chép lịch sử. Thường được thúc đẩy bởi một sốý thức hệ nhất định, ngụy sử bắt chướcphương pháp lịch sử để truyền bá cách tường thuật thiên lệch, gây hiểu lầm, không dựa trên phân tích nghiêm ngặt và thiếu sự đồng thuận về mặt học thuật.[11]
Đã có nhiều ý kiến được đưa ra về mục đích hoặc giá trị của lịch sử. Một số sử gia cho rằng mục đích chính của lịch sử chỉ đơn giản là tìm rachân lý về quá khứ. Theo quan điểm này, mưu cầu chân lý công tâm là mộtmục đích tự thân và không nên bị ảnh hưởng bởi những mục đích bên ngoài nhưchính trị hay ý thức hệ, vì như vậy có thể xuyên tạc quá khứ và ảnh hưởng xấu đến độ chính xác của nghiên cứu lịch sử. Khi đóng vai trò đi tìm chân lý, lịch sử còn có nhiệm vụ làm sáng tỏ những câu chuyện truyền miệng haythần thoại đã tồn tại từ lâu nhưng thiếu bằng chứng xác thực.[12][c]
Một góc nhìn khác cho rằng giá trị cốt lõi của lịch sử nằm ở những bài học kinh nghiệm để lại cho nhân loại ngày nay. Ý tưởng ở đây là hiểu rõ quá khứ sẽ giúp con ngườira quyết định tốt hơn, chẳng hạn như để tránh lặp lại sai lầm của quá khứ.[14] Ngoài ra, lịch sử còn giúp ta hiểu vềbản chất con người. Trong những bối cảnh và thời đại khác nhau, con người sẽcư xử khác đi, giống như việc người ta du lịch để học hỏi về các nền văn hóa mới vậy.[15] Lịch sử cũng đóng vai trò là chất keogắn kết xã hội. Khi nhiều người có chung một quá khứ, họ hình thành mộtbản sắc tập thể vững chắc, nhờ đó các di sản và giá trị văn hóa được bảo tồn và lưu truyền qua nhiều thế hệ.[16] Đối với một số học giả, bao gồm giớisử gia Whig và học giả Mác-xítE. H. Carr, lịch sử là chìa khóa để am hiểu hiện tại[17] và (theo Carr) định hình tương lai.[18]
Lịch sử đôi lúc cũng được sử dụng làm công cụ chính trị và công cụ tuyên truyền, ví dụ như ca ngợi những truyền thống cũ nhằm giúp giới cầm quyền duy trì hiện trạng hoặc phơi bày những bất công trong quá khứ để thúc đẩy thay đổi.[19] Ở dạng cực đoan, người ta cố ý bỏ qua hoặc xuyên tạc bằng chứng để tạo ra những câu chuyện hoàn toàn sai lệch, dẫn đến ngụy sử hoặcxuyên tạc lịch sử.[11][d] Một số ví dụ tiêu biểu gồm phủ nhận sự tồn tại của nạn diệt chủngHolocaust,diệt chủng Armenia,thảm sát Nam Kinh vàHolodomor.[21]
Lịch sử làcách đọc Hán-Việt của hai chữ歷史 (lìshǐ), trong đólịch nghĩa là 'trải qua' cònsử là 'sách chép việc đã qua'. Theo sử giaĐào Duy Anh, cụm từ này (ánh xạ với tiếng Pháphistoire) có nghĩa là 'biên chép những sự biến thiên diên cách trải qua các đời' hoặc 'biên chép những việc lớn của quốc gia, xã hội'.[23]
Khái niệm về lịch sử trong Hán văn ban đầu chỉ được thể hiện qua mẫu tự史 (shǐ). Chữ này khi viết theogiáp cốt văn thì gần giống với事 (shì) và dùng để chỉ sự kiện.Thuyết văn giải tự củaHứa Thận định nghĩa史 là người ghi chép sự việc; chữ này ghép bởi又 (yòu) và中 (zhōng), trong đó中 tức là 'ngay thẳng' hoặc 'đúng đắn'.[24] Theo nhà sử họcKim Dục Phất [zh], "Văn thư được lưu trữ gọi là中, còn người giữ中 thì gọi là史. Một cái là viết văn còn cái kia là nhân văn".[25]
Cách viết hai mẫu tự歷史 xuất hiện sớm nhất từ phụ chú củaBùi Tùng Chi trongTam quốc chí, trong đó nêu rằngTôn Quyền đã "đọc nhiều quyển sách và văn thư lịch sử cũng như thu thập những thứ đặc biệt, khác lạ". Học giả Ninh Khả nhận định cách ghi này thực chất là bổ sung khái niệm về thời gian mà nhân loại đã trải qua (歷,lì) đối với sự kiện (史), dẫn đến ý nghĩa của thuật ngữ như cách hiểu ngày nay là 'sự kiện trong quá khứ'.[26]
Thuật ngữlịch sử dịch sang tiếng Anh làhistory, bắt nguồn từ chữHy Lạp cổἵστωρ (histōr) tức 'người có học, thông thái'. Từ này phái sinh từ Hy Lạp cổἱστορία (historiā), vốn mang nghĩa rộng gắn với tra vấn nói chung và đưa ra lời chứng. Thuật ngữ sau đó được chuyển tự sangtiếng Latinh cổ điển thànhhistoria. Vào thờiHy Lạp hóa vàLa Mã, ý nghĩa của thuật ngữ có sự chuyển dịch theo hướng nhấn mạnh nhiều hơn vào khía cạnh tường thuật và nghệ thuật trình bày thay vì nghiên cứu và lời chứng.[27]
Từhistory du nhập vàotiếng Anh trung đại vào thế kỷ 14 thông qua chữhistoire củatiếng Pháp cổ.[28] Lúc bấy giờ, nó có nghĩa là 'câu chuyện, truyện kể', gồm cả tường thuật có thật và hư cấu. Vào thế kỷ 15, nghĩa của từ này thay đổi theo hướng bao hàm nhánh tri thức nghiên cứu quá khứ đi đôi với tự sự về quá khứ.[29] Đến thế kỷ 18 và 19, chữhistory dần liên hệ chặt chẽ hơn với tường thuật thực tế và tra vấn dựa trên bằng chứng cùng thời điểm với giai đoạn chuyên nghiệp hóa của nghiên cứu lịch sử, một ý nghĩa hiện còn mang tính chi phối trong cách dùng từ đương đại.[30] Ý nghĩa bao hàm cả truyện kể đơn thuần và tự sự có thật về quá khứ cũng hiện diện trong thuật ngữ lịch sử ở nhiều ngôn ngữ châu Âu khác nhưhistoire (tiếng Pháp),storia (tiếng Ý) vàGeschichte (tiếng Đức).[31]
Phương pháp lịch sử là mộttập hợp các kỹ thuật mà giới sử học áp dụng để nghiên cứu và lý giải quá khứ, bao gồm các quy trình thu thập, đánh giá và tổng hợp chứng cứ.[e] Phương pháp lịch sử nhằm đảm bảo tính nghiêm ngặt, chính xác và độ tin cậy học thuật về cách lựa chọn, phân tích và diễn giảibằng chứng lịch sử.[33] Nghiên cứu lịch sử thường bắt đầu bằng mộtcâu hỏi nghiên cứu để xác định phạm vi đề tài. Một số câu hỏi nghiên cứu tập trung đơn thuần vào mô tả những gì đã xảy ra, trong khi số khác hướng đến giải thích lý do một sự kiện cụ thể xảy ra, bác bỏ giả thuyết đã có hoặc xác nhận một giả thuyết mới.[34]
Để giải đáp câu hỏi nghiên cứu, các sử gia sử dụng nhiều loại bằng chứng khác nhau để tái hiện lại quá khứ và củng cố cho kết luận của mình. Bằng chứng lịch sử thường được chia thành nguồnsơ cấp vàthứ cấp.[35] Nguồn sơ cấp là những thứ được hình thành ngay trong thời kỳ đó. Có nhiều loại nguồn sơ cấp như tài liệu chính thức, thư từ, nhật ký, lời kể của nhân chứng, ảnh chụp, bản ghi âm hoặc ghi hình. Tư liệu sơ cấp còn bao gồm dấu tích lịch sử được tìm thấy quakhảo cổ học,địa chất học vày khoa, ví dụ như hiện vật vàhóa thạch lấy từ các cuộckhai quật. Nguồn sơ cấp cho ta bằng chứng trực tiếp nhất về các sự kiện quá khứ.[36]
Kho lưu trữ chứa lượng lớn sử liệu gốc để các nhà nghiên cứu tiếp cận.[37]
Nguồn thứ cấp là tư liệu phân tích hoặc lý giải thông tin của tư liệu khác.[38] Việc một nguồn tài liệu được phân loại là sơ cấp hay thứ cấp phụ thuộc cả vào bản chất lẫn mục đích sử dụng của tư liệu đó. Chẳng hạn, tài liệu nghiên cứu về chế độ nô lệ được viết bằng cách phân tích các tài liệu lịch sử sẽ là nguồn thứ cấp khi nói về chế độ nô lệ nhưng lại là nguồn sơ cấp về quan điểm của sử gia đó.[39][f] Một trong những tiêu chuẩn phải có của một công trình nghiên cứu lịch sử đáng tin cậy là tính nhất quán với các tư liệu đã có. Nếu các nhà sử học tìm thấy những nguồn tài liệu mới, họ có thể sẽ phải sửa đổi hoặc bác bỏ những câu chuyện lịch sử đã và đang được công nhận.[41] Để tìm kiếm và tiếp cận với sử liệu sơ cấp và thứ cấp, các sử gia thường tra cứukho lưu trữ,thư viện vàbảo tàng. Kho lưu trữ đóng vai trò chủ chốt qua việc lưu lại và công khai vô số tư liệu nguyên bản đến giới nghiên cứu một cách có hệ thống và dễ tiếp cận. Nhờ những tiến bộ công nghệ, giới sử học đang ngày càng tận dụng nguồn tài nguyên trực tuyến với cáccơ sở dữ liệu phong phú cùng những kỹ thuật tìm kiếm và truy cập tài liệu.[42]
Phê phán sử liệu là quá trình phân tích và đánh giá thông tin mà một tư liệu cung cấp.[g] Thông thường, quá trình này bắt đầu bằng phê phán ngoại tại, tức là đánh giá tính xác thực của sử liệu bằng cách đặt ra những câu hỏi như sử liệu này ra đời khi nào, ở đâu, ai là tác giả, mục đích người đó làm ra sử liệu là gì, sử liệu có từng bị chỉnh sửa gì sau thời điểm xuất bản hay không. Ngoài ra, phê phán ngoại tại còn bao gồm phân biệt giữa bản gốc, bản sao và bản làm giả.[44]
Phê phán nội tại là đánh giá nội dung của tư liệu, thường bắt đầu bằng việc làm rõ ý nghĩa những gì tư liệu muốn nói. Việc này bao gồm làm rõ nghĩa những từ ngữ có thể gây nhầm lẫn, hoặc nếu tài liệu viết bằng một ngôn ngữ lạ thì cần phải dịch nó ra.[h] Khi đã hiểu nội dung, bước quan trọng nhất là xác định tính chính xác: thông tin có đáng tin không, có bị bóp méo hay trình bày sai sự thật không, có đầy đủ không, có bỏ sót chi tiết quan trọng nào không. Một cách tiến hành những việc trên là đánh giá khả năng trình bày trung thực sự kiện được nghiên cứu của tác giả về mặt nguyên tắc. Ngoài ra, còn có một số phương pháp tiếp cận khác như đánh giá tầm ảnh hưởng của ý định hay thiên kiến từ tác giả và tham chiếu thông tin với các nguồn đáng tin cậy khác. Nhận biết về thiếu sót của sử liệu giúp các nhà sử học quyết định có nên tin tưởng sử liệu đó hay không, nếu có thì nên tin những khía cạnh gì và nên sử dụng nó như thế nào để xây dựng tường thuật.[46]
Từ bước lựa chọn, phân tích và phê phán sử liệu, sử gia sẽ xác minh được một lượng lớn các luận điểm độc lập về quá khứ. Ở bước tiếp theo, đôi khi còn gọi làtổng hợp lịch sử, nhà sử học sẽ tìm hiểu cách thức liên kết những bằng chứng riêng lẻ đó thành một bức tranh tổng thể.[i] Việc xây dựng góc nhìn bao quát là cần thiết để có sự hiểu biết toàn diện về đề tài nghiên cứu. Đây là một khía cạnh sáng tạo[j] của ghi chép lịch sử nhằm tái hiện và lý giải những gì đã xảy ra thông qua việc xác định mối liên hệ giữa nhiều sự kiện khác nhau.[49] Nhờ đó, sử gia có thể xác định được những sự kiện nào đã diễn ra, nguyên nhân và hệ quả của chúng là gì.[50] Tuy không có kỹ thuật duy nhất nào được chấp nhận rộng rãi, giới sử học vẫn áp dụng nhiều công cụ và cách tiếp cận diễn giải trong quá trình trên.[51]
Một công cụ giúp khái quát và trình bày dễ hiểu các quá trình phát triển phức tạp làphân kỳ lịch sử, tức là chia một khoảng thời gian thành nhiều giai đoạn riêng biệt, mỗi giai đoạn được xác định bởi một chủ đề hoặc quá trình phát triển chủ đạo. Ví dụ,hệ thống ba thời đại thường được sử dụng để phân chia lịch sử loài người thuở đầu thànhthời đại đồ đá,thời đại đồ đồng vàthời đại đồ sắt dựa trên loại nguyên vật liệu và công nghệ chủ yếu đặc trưng cho từng thời kỳ.[53] Một phương pháp khác là nghiên cứu khoảng trống trong ghi chép lịch sử, tức những sự kiện đã từng xảy ra nhưng không để lại bằng chứng đáng kể nào. Những khoảng trống này có thể xuất hiện khi người đương thời cho rằng thông tin quá hiển nhiên nên không cần ghi lại, hoặc khi thông tin bị cố ý giấu giếm hay tiêu hủy.[54][k] Ngược lại, khi có sẵn cáctập dữ liệu lớn thì sử gia có thể sử dụnghướng tiếp cận định lượng. Chẳng hạn, các nhà sử học kinh tế và xã hội thường áp dụng phương phápphân tích thống kê để nhận diện quy luật và xu hướng trong phạm vi tập thể rộng lớn.[57]
Mỗi trường phái tư tưởng có quan điểm riêng về mặt phương pháp luận trong ghi chép lịch sử.[58] Những nhà sử học theochủ nghĩa thực chứng xem nghiên cứu lịch sử là một hoạt động mang tính khoa học và cho rằngbằng chứng thực nghiệm đóng vai trò quan trọng trong việc tìm kiếmchân lý khách quan.[59] Trái lại, các nhàhậu hiện đại phủ nhận tính hợp lệ của nhữngđại tự sự vốn được cho là mang lại một chân lý khách quan duy nhất. Chủ nghĩa hậu hiện đại thay vào đó đề cao bản chấtchủ quan của lý giải lịch sử và xem đây là nền tảng cho sự đa dạng của các quan điểm lịch sử khác nhau.[60] Những nhàMác-xít cho rằng mọi sự phát triển lịch sử đều bắt nguồn từ động lực kinh tế vàđấu tranh giai cấp.[61]Trường pháiAnnales tập trung nghiên cứu các xu hướng kinh tế và xã hội dài hạn, lấy những phương pháp định lượng và tiếp cận liên ngành làm trọng tâm.[62]Sử học nữ quyền nghiên cứu vai trò củagiới tính xã hội trong lịch sử, đặc biệt quan tâm đến việc phân tích kinh nghiệm của phụ nữ và phê phán các quan niệm mang tínhphụ quyền trong chép sử truyền thống.[63]
Lịch sử là một lĩnh vực nghiên cứu rộng bao gồm nhiều phân nhánh. Một số phân nhánh tập trung vào một giai đoạn thời gian cụ thể còn số khác tập trung vào một khu vực địa lý hoặc đề tài nhất định. Một công trình nghiên cứu lịch sử thường có thể có sự kết hợp nhiều hướng chuyên môn khác nhau; chẳng hạn, một tác phẩm về lịch sử kinh tế ở Ai Cập cổ đại có sự tổng hợp các góc nhìn về mặt thời gian, không gian và chủ đề. Đối với đề tài phạm vi rộng, lượng sử liệu sơ cấp liên quan thường quá lớn để có thể khảo cứu hết, buộc sử gia phải thu hẹp tầm vực chủ đề nghiên cứu hoặc sử dụng thêm tài liệu thứ cấp để đi đến kết luận tổng quan.[64]
Phân chia theo trình tự thời gian là một cách tiếp cận thường gặp để sắp xếp tiến trình lịch sử rộng lớn thành nhiều phân đoạn. Việc xác định cácthời kỳ thường dựa trên những đặc trưng nổi bật của một giai đoạn nhất định cùng với các sự kiện quan trọng đánh dấu sự khởi đầu hoặc kết thúc những bước phát triển đó. Tùy vào bối cảnh nghiên cứu và mức độ chi tiết mà một thời kỳ có thể kéo dài từ vài thập kỷ đến hàng thế kỷ.[65] Một hướng tiếp cận tiêu biểu là chialịch sử thế giới thànhthời tiền sử,thời kỳ cổ đại,thời kỳ trung đại,thời kỳ cận đại vàthời kỳ hiện đại.[66][l] Tuy nhiên, tùy theo khu vực và chủ đề nghiên cứu mà có thể có sự khác biệt về ranh giới thời gian giữa các thời kỳ trên và giới sử học cũng có thể sử dụng cách phân kỳ hoàn toàn khác.[68] Chẳng hạn,lịch sử Trung Quốc thường được phân kỳ theocác triều đại chính,[69] trong khilịch sử châu Mỹ lại thường được chia theo các giai đoạntiền Colombo,thực dân và hậu thực dân.[70]
Các nhà sử học sử dụng bằng chứng từ nhiều lĩnh vực khác nhau để nghiên cứu thời tiền sử, bao gồm cả hóa thạch nhưLucy.[71]
Giới sử gia nghiên cứu thời cổ đại khảo sátsự hình thành các nền văn minh lớn đầu tiên ở những khu vực nhưLưỡng Hà, Ai Cập,lưu vực sông Ấn, Trung Quốc và Peru, bắt đầu từ khoảng năm 3500 TCN tại một số nơi. Những biến đổi phức tạp trong xã hội, kinh tế và chính trị đã tạo điều kiện cho việcphát triển các hệ thống chữ viết đầu tiên. Nhờ những thành tựu mới về nông nghiệp, lượng lương thực thặng dư đã giúp các nền văn minh trên nuôi sống được quy mô dân số ngày càng lớn, kéo theo quá trìnhđô thị hóa, sự thành lập nhiều mạng lưới thương mại và sự xuất hiện những đế chế khu vực. Ở giai đoạn sau của thời cổ đại, đôi khi còn gọi làthời kỳ cổ điển, các xã hội tại Trung Quốc, Ấn Độ, Ba Tư và Địa Trung Hải tiếp tục mở rộng và đạt đến đỉnh cao mới về văn hóa, khoa học và chính trị. Cùng lúc đó, nhiều hệ thống tôn giáo và tư tưởng triết học lớn nhưẤn Độ giáo,Phật giáo,Nho giáo,Do Thái giáo vàtriết học Hy Lạp cũng được hình thành tại đây.[75]
Trong nghiên cứu về thời kỳ trung đại (bắt đầu vào khoảng năm 500 CN), giới sử học đề cập đến tầm ảnh hưởng ngày càng sâu rộng của những tôn giáo lớn. Các tôn giáotruyền đạo như Phật giáo,Kitô giáo vàHồi giáo lan tỏa nhanh chóng và trở thànhtôn giáo thế giới, đánh dấu bước chuyển dịch lớn về văn hóa khi dần thay thế nhiều hệ tín ngưỡng khác. Cùng thời điểm, các mạng lưới thương mại liên khu vực phát triển mạnh mẽ, thúc đẩy sự giao lưu về công nghệ và văn hóa. Vào thế kỷ 13 và 14,đế quốc Mông Cổ xâm lược nhiều vùng lãnh thổ ở châu Á và châu Âu và trở thành thế lực thống trị hàng đầu.[76]
Các sử gia chuyên nghiên cứu thời cận đại (bắt đầu khoảng năm 1500 CN) thường tập trung phân tích quá trình trỗi dậy và thâu tóm quyền lực toàn cầu của các nước châu Âu. Những nướcđế quốc thuốc súng này đã tiến hành khai phá vàthực dân hóa nhiều khu vực rộng lớn trên thế giới. Hệ quả là châu Mỹ được kết nối vào mạng lưới toàn cầu, khởi đầu cho một cuộctrao đổi sinh học quy mô lớn với sự di chuyển của cả thực vật, động vật, con người và mầm bệnh.[m]Cách mạng khoa học là xúc tác cho các phát kiến lớn và tăng tốc tiến bộ công nghệ, song song với đó là nhiều bước tiến khác về tri thức nhưchủ nghĩa nhân văn vàthời kỳ Khai Sáng, mở đường cho tiến trìnhthế tục hóa.[78]
Trong nghiên cứu về lịch sử hiện đại (bắt đầu vào cuối thế kỷ 18), giới sử học quan tâm đến cách mà cuộccách mạng công nghiệp làm chuyển dịch các nền kinh tế nhờ việc cho ra đời những phương thức sản xuất hiệu quả hơn. Các cường quốc phương Tâythành lập những đế chế thực dân rộng lớn và củng cố ưu thế nhờ công nghệ quân sự công nghiệp hóa. Sự gia tăng trao đổi hàng hóa, tư tưởng và con người đánh dấu bước đầu của quá trìnhtoàn cầu hóa. Hàng loạt cuộc cách mạng xã hội bùng nổ chống lại cácchế độ chuyên quyền và thực dân, đặt nền móng cho những thể chếdân chủ. Nhiều lĩnh vực như khoa học, công nghệ, kinh tế, mức sống và dân số tăng trưởng với tốc độ chưa từng có bất chấp tàn phá nặng nề từ hai cuộcchiến tranh thế giới, vốn đã làm thay đổi căn bản cán cân quyền lực quốc tế với sự suy yếu vai trò thống trị của châu Âu.[80]
Lĩnh vực nghiên cứu lịch sử cũng có thể được phân loại theo vị trí địa lý.[81] Yếu tốđịa lý đóng vai trò quan trọng trong lịch sử do có ảnh hưởng đếnsản xuất thực phẩm,tài nguyên thiên nhiên, hoạt động kinh tế, ranh giới chính trị và giao lưu văn hóa.[82][n] Một số tác phẩm lịch sử có phạm vi nghiên cứu chỉ ở những khu vực nhỏ như làng xã hay khu định cư, còn số khác tập trung vào các vùng lãnh thổ rộng lớn trải khắp toàn bộ châu lục, ví dụ như lịch sử châu Phi, châu Á, châu Âu, châu Mỹ và châu Đại Dương.[84]
Lịch sử châu Phi khởi đầu với nghiên cứu về sự tiến hóa của người hiện đại về mặt giải phẫu.[86] Các nhà sử học cổ đại mô tả quá trình phát minh chữ viết và cái nôi của nền văn minhAi Cập cổ đại vào thiên niên kỷ 4 TCN.[87] Trong thiên niên kỷ tiếp theo, nhiều nền văn minh và vương quốc tiêu biểu khác được hình thành tạiNubia,Axum,Carthage,Ghana,Mali vàSonghay.[88] Hồi giáo bắt đầu lan truyền khắp Bắc Phi vào thế kỷ 7 CN và trở thành đức tin lớn nhất ở nhiều đế quốc. Trong khi đó, hoạt động thương mại dọc theotuyến xuyên Sahara phát triển mạnh.[89] Từ thế kỷ 15, hàng triệu người châu Phi bị bắt làm nô lệ và đưa sang châu Mỹ trong khuôn khổ cuộcbuôn bán nô lệ Đại Tây Dương.[90] Phần lớn châu lụcrơi vào ách đô hộ của các cường quốc châu Âu vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20.[91] Trước làn sóngchủ nghĩa dân tộc, các nước châu Phi dầngiành lại độc lập trong giai đoạn sauThế chiến II, một thời kỳ chứng kiến tiến bộ kinh tế, tăng trưởng nhanh về dân số và đấu tranh vì ổn định chính trị.[92]
Giới sử học nghiên cứu vềlịch sử châu Á nhận thấy người hiện đại về mặt giải phẫu đã xuất hiện tại đây khoảng 100.000 năm trước.[93] Châu Á được xem là một trong những cái nôi của nền văn minh nhân loại với sự ra đời một số nền văn minh cổ đại đầu tiên ở Lưỡng Hà, lưu vực sông Ấn và Trung Quốc bắt đầu từ thiên niên kỷ thứ 4 và thứ 3 TCN.[94] Thiên niên kỷ tiếp theo, các nền văn minh ở châu Á lục địa sản sinh ra tất cả các tôn giáo thế giới lớn và một số truyền thống triết học tiêu biểu như Ấn Độ giáo, Phật giáo, Nho giáo,Đạo giáo, Kitô giáo và Hồi giáo.[95] Khoảng thời gian này còn chứng kiến việccon đường tơ lụa được thành lập nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho thương mại và trao đổi văn hóa trên khắplục địa Á-Âu, cùng với đó là sự hình thành các đế chế hùng mạnh như đế quốc Mông Cổ.[96] Ảnh hưởng của châu Âu dần gia tăng trong những thế kỷ tiếp theo, mở ra thời kỳ hiện đại, và đạt đỉnh vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20 khi nhiều khu vực của châu Á rơi vào ách cai trị thực dânđến khi Thế chiến II kết thúc.[97] Sau khi giành lại độc lập, các quốc gia châu Á bước vào giai đoạn hiện đại hóa với nền kinh tế và quy mô dân số tăng trưởng nhanh.[98]
Do tầm ảnh hưởng lớn đến văn hóa và triết học phương Tây,Hy Lạp cổ đại là một đối tượng nghiên cứu quan trọng đối với các nhà sử học châu Âu.[99]
Trong nghiên cứulịch sử châu Âu, các sử gia mô tả sự xuất hiện của những người hiện đại về mặt giải phẫu đầu tiên cách đây khoảng 45.000 năm.[100] Nhiều công trình nghiên cứu tập trung tìm hiểu những đóng góp quan trọng từHy Lạp cổ đại chovăn hóa,triết học và chính trị gắn liền vớithế giới phương Tây vào thiên niên kỷ thứ nhất TCN,[99] cũng như cảm hứng từ di sản văn hóa của nền văn minh này đối với đế quốcLa Mã vàĐông La Mã.[101]Thời kỳ trung đại bắt đầu với việcđế quốc Tây La Mã sụp đổ vào thế kỷ 5 CN và được đánh dấu bởi làn sónglan truyền Kitô giáo.[102] Từ thế kỷ 15, công cuộc khai phá và thuộc địa hóa từ châu Âu đã làm kết nối các châu lục lại với nhau, trong khi những bước tiến văn hóa, tri thức và khoa học thúc đẩy sự thay đổi của nhiều xã hội phương Tây.[103] Từ cuối thế kỷ 18 đến đầu thế kỷ 20, thế thống trị toàn cầu của châu Âu được củng cố bởi cuộc cách mạng công nghiệp và sự thành lập các thuộc địa lớn.[104] Thế thống trị đó chấm dứt do hậu quả thảm khốc của hai cuộc chiến tranh thế giới.[105] Đến thờiChiến tranh Lạnh, châu lục bị chia cắt thành mộtkhối phía Tây và mộtkhối phía Đông. Cả hai khối cùng thúc đẩy hợp tác chính trị và kinh tế sâu rộng hơn sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc.[106]
Giới sử học khảo sát lịch sử châu Mỹ ghi nhận sự hiện diện những con người đầu tiên vào khoảng 20.000 đến 15.000 năm trước.[107] Châu Mỹ là cái nôi của vài trong số các nền văn minh sớm nhất nhưvăn minh Norte Chico ở Nam Mỹ vàvăn minh Maya vàOlmec ở Trung Mỹ.[108] Thiên niên kỷ tiếp theo chứng kiến sự xuất hiện nhiều đế chế lớn nhưTeotihuacan,Aztec vàđế quốc Inca.[109] Sau khi người châu Âu gia nhập lục địa từ cuối thế kỷ 15, nhiều căn bệnh truyền nhiễm mới lan rộng dẫn đến dân số sụt giảm nghiêm trọng. Việc này cùng với quá trình thực dân hóa đã khiến các đế chế lớn sụp đổ và làm cấu trúc nhân khẩu học cũng như diện mạo văn hóa thay đổi toàn diện.[110]Các phong trào độc lập vào thế kỷ 18 và 19 dẫn đến việc hình thành những quốc gia mới trên khắp châu Mỹ.[111] Đến thế kỷ 20, Mỹ vươn lên trở thành cường quốc toàn cầu và đóng vai trò nổi bật trong cục diện Chiến tranh Lạnh.[112]
Trong nghiên cứu vềlịch sử châu Đại Dương, các sử gia nhận định con người đã xuất hiện tại đây khoảng 60.000 đến 50.000 năm trước.[113] Quá trình phát triểncác xã hội và nền văn hóa khu vực đa dạng được ghi nhận đầu tiên ở Úc và Papua New Guinea, sau mới đến các đảo khác thuộc Thái Bình Dương.[114] Sự gia nhập của người châu Âu vào thế kỷ 16 mang đến nhiều biến đổi sâu sắc, và đến cuối thế kỷ 19 phần lớn khu vực đã bị các nước phương Tây kiểm soát.[115] Châu Đại Dương đã tham gia nhiều cuộc xung đột trong hai cuộc chiến tranh thế giới và trải qua giai đoạnphi thực dân hóa trong thời hậu chiến.[116]
Giới sử học thường giới hạn phạm vi khảo cứu về một chủ đề cụ thể.[117] Một số học giả đề xuất phân chia tổng quát thành ba đề tài chính:lịch sử chính trị,lịch sử kinh tế vàlịch sử xã hội. Tuy nhiên, ranh giới giữa các phân nhánh này là mơ hồ và quan hệ giữa chúng với các phân nhánh đề tài khác nhưlịch sử trí thức không phải lúc nào cũng rõ ràng.[118]
Lịch sử chính trị nghiên cứu tổ chứcquyền lực trong xã hội, tìm hiểu cách thức ra đời, phát triển và tác động qua lại của các cấu trúc quyền lực.Nhà nước hoặc các cấu trúc tương tự nhà nước là đối tượng trọng tâm của lĩnh vực nghiên cứu này xuyên suốt phần lớn lịch sử được ghi chép. Lịch sử chính trị phân tích cơ chếtổ chức nội bộ của một quốc gia, ví dụ nhưbè phái,đảng phái, tầng lớp lãnh đạo và các thể chế chính trị khác. Phân nhánh này còn nghiên cứu về việc hoạch định và thực thichính sách cũng như quan hệ giữa nhà nước với các quốc gia khác.[119] Lịch sử chính trị là một trong những phân nhánh lâu đời nhất của lịch sử do đã được các sử gia như Herodotos và Thucydides nghiên cứu từ thời cổ đại, trong khi các lĩnh vực con tiêu biểu khác chỉ mới được công nhận là phân nhánh độc lập vào thế kỷ trước.[120]
Lịch sử quân sự nghiên cứu về xung đột vũ trang, bao gồm những tiến bộ về công nghệ quân sự nhưmáy bắn đá.[121]
Lịch sử ngoại giao vàlịch sử quân sự có liên hệ mật thiết với lịch sử chính trị. Lịch sử ngoại giao khảo sátquan hệ quốc tế giữa các quốc gia, bao gồm những vấn đề liên quan đếnchính sách đối ngoại như đàm phán, toan tính chiến lược,hiệp ước và xung đột giữa các nước cũng như vai trò của cáctổ chức quốc tế trong những quy trình này.[122] Lịch sử quân sự phân tích sự hình thành, phát triển và tác động của các cuộcxung đột vũ trang trong lịch sử thế giới. Phạm vi nghiên cứu của lịch sử quân sự bao gồm phân tích về các sự kiện cụ thể, chẳng hạn như tìm hiểu một trận chiến hay nguyên nhân gây ra một cuộc chiến tranh. Lịch sử quân sự còn xem xét tổng quan về sự phát triển của chiến tranh, trong đó gồm những tiến bộ vềcông nghệ,chiến lược,chiến thuật,hậu cần và thể chế quân sự.[123]
Lịch sử kinh tế nghiên cứu cách thức sản xuất, trao đổi và tiêu thụhàng hóa. Lĩnh vực này bao quát những khía cạnh kinh tế như sử dụng đất,lao động vàtư bản,cung và cầu hàng hóa, chi phí vàtư liệu sản xuất,phân phối thu nhập vàcủa cải. Các nhà sử học kinh tế thường chú trọng phân tích những xu hướng chung mang tính khách quan, chẳng hạn nhưlạm phát, hơn là hành động và quyết định của cá nhân. Nếu có đủ dữ liệu, họ thường sử dụng các phương pháp định lượng như phân tích thống kê. Ở những giai đoạn trước thời kỳ hiện đại, dữ liệu có sẵn thường bị hạn chế, buộc giới sử học kinh tế phải phụ thuộc vào các nguồn tài liệu khan hiếm và ngoại suy thông tin từ chúng.[124]
Lịch sử xã hội là một lĩnh vực rộng lớn chuyên nghiên cứu những hiện tượng xã hội, song định nghĩa chính xác của nó chưa có sự thống nhất. Một số nhà lý thuyết xem đây là ngành nghiên cứu về cuộc sống thường ngày ngoài phạm vi chính trị và kinh tế, bao gồm tập quán văn hóa, cấu trúc gia đình, quan hệ cộng đồng và giáo dục. Một hướng tiếp cận mật thiết chú trọng nhiều hơn vào khám phá kinh nghiệm từ các nhóm xã hội cụ thể nhưgiai cấp,chủng tộc,giới tính hoặc nhóm tuổi đối với thế giới mình đang sinh sống. Các cách hiểu khác coi lịch sử xã hội là nghiên cứu về những vấn đề xã hội như đói nghèo, bệnh tật và tội phạm, hoặc mở rộng phạm vi để xem xét sự phát triển của toàn thểxã hội nói chung.[125] Một số lĩnh vực có liên hệ gần gũi với lịch sử xã hội bao gồmlịch sử văn hóa,lịch sử giới tính vàlịch sử tôn giáo.[126]
Lịch sử trí thức là lịch sử về tư tưởng, chuyên nghiên cứu quá trình phát triển của các khái niệm, triết lý vàý thức hệ. Nhánh này đặc biệt quan tâm đến các lĩnh vực học thuật nhưng mặt khác còn bao gồm nghiên cứu về tín ngưỡng và định kiến trong đời sống của con người bình thường. Bên cạnh việc tìm hiểu các phong trào trí thức, lịch sử trí thức còn khảo sát bối cảnh văn hóa và xã hội đã góp phần định hình nên những phong trào đó cũng như ảnh hưởng từ chúng đối với các tiến trình lịch sử khác.[127] Là hai trong những lĩnh vực liên quan mật thiết,lịch sử triết học phân tích sự phát triển của tư tưởng triết lý[128] cònlịch sử khoa học nghiên cứu quá trình biến đổi của lý thuyết và thực tiễn khoa học, chẳng hạn như những đóng góp khoa học củaCharles Darwin vàAlbert Einstein.[129]Lịch sử học nghệ thuật là một bộ môn khác có liên hệ với lịch sử trí thức, chuyên suy xét cáctác phẩm nghệ thuật trong lịch sử cùng với sự phát triển của các hình thức,phong cách vàtrào lưu nghệ thuật. Lịch sử học nghệ thuật bao gồm bàn luận về bối cảnh văn hóa, xã hội và chính trị của sáng tạo nghệ thuật.[130]
Một số cách phân chia lĩnh vực tập trung vào tầm vực của đề tài nghiên cứu.Lịch sử Vĩ đại là nhánh có tầm vực rộng nhất, bao hàm mọi thứ từVụ Nổ Lớn cho đến hiện tại, kết hợp các yếu tố củavũ trụ học, địa chất học, sinh học và nhân loại học.[8]Lịch sử thế giới là một phân nhánh khác với phạm vi rộng, khảo sát toàn thể lịch sử loài người bắt đầu từ sự tiến hóa của các loài giống người.[138] Các thuật ngữlịch sử vĩ mô haylịch sử vi mô chỉ những cấp độ quy mô phân tích khác nhau, dao động từ các quy luật mang tính toàn cầu đến nghiên cứu chi tiết vềbối cảnh địa phương, cộng đồng nhỏ,gia đình, cá nhân hoặc sự kiện cụ thể.[139] Có liên hệ mật thiết với lịch sử vi mô là thể loạitiểu sử lịch sử, chuyên thuật lại cuộc đời của một cá nhân trong bối cảnh thời đại và di sản mà nhân vật để lại.[140]
Trước khi có chữ viết, tri thức lịch sử được lưu truyền chủ yếu qua truyền miệng.[142] Những bản ghi chép lịch sử sớm nhất thường đan xen giữa các sự kiện có thật với yếu tố thần thoại, chẳng hạn nhưSử thi Gilgamesh từLưỡng Hà cổ đại vàOdyssey, một tác phẩm củaHy Lạp cổ đại được cho là doHomeros sáng tác.[143] Xuất bản vào thế kỷ 5 TCN, cuốnLịch sử củaHerodotos[o] là một trong những công trình nền tảng của truyền thống sử học phương Tây, trong đó tác giả chú trọng vào khảo cứu dựa trên lý tính và bằng chứng thay vì những câu chuyện của Homeros và các thi sĩ khác.[145]Thucydides kế thừa và phát triển phương pháp của Herodotos nhưng tập trung nhiều hơn vào các tiến trình phát triển chính trị và quân sự cụ thể, trái ngược với phạm vi rộng cùng các yếu tốdân tộc chí trong tác phẩm của Herodotos.[146] Sử luậnLa Mã chịu ảnh hưởng lớn từ truyền thống Hy Lạp, kết hợp giữa việc ghi chép sự kiện vàphán xét đạo đức về cácnhân vật lịch sử.[p] Các sử gia La Mã thời kỳ đầu sử dụng phong cáchbiên niên sử, sắp xếp các sự kiện theo từng năm và hầu như không bình luận gì thêm, còn những tác giả về sau ưu tiên nhiều hơn vào tường thuật và phân tích.[148]
Mộttruyền thống chép sử lớn khác ra đời tạiTrung Quốc cổ đại với các tiền thân đầu tiên xuất hiện vào cuối thiên niên kỷ thứ 2 TCN. Truyền thống đó xem biên niên sử là hình thái cao nhất của ghi chép lịch sử và đề cao việc kiểm chứng dựa trên sử liệu. Tập quán này gắn liền vớitriết lý Nho gia và có liên hệ chặt chẽ với bộ máy chính quyền dưới hình thứctriều đại cầm quyền. Các sử gia Trung Hoa đã phát triển một phương pháp chép sử mạch lạc và có hệ thống sớm hơn so với những nơi khác.[150] Công trình củaTư Mã Thiên có ảnh hưởng đặc biệt; phương pháp nghiên cứu tỉ mỉ cùng việc thêm thắt những quan điểm khác với chính thống từ ông đã định hình nên hệ tiêu chuẩn cho sử luận về sau.[151] ỞẤn Độ cổ đại,tự sự lịch sử có sự gắn bó mật thiết với tôn giáo. Chúng thường kết hợp sự kiện có thật với các yếu tố siêu nhiên, điển hình như trongMahabharata.[152]
Tại châu Âu thờitrung đại, lịch sử chủ yếu đượcgiáo sĩ ghi lại dưới hình thức biên niên sử. Giới sử giaKitô giáo lấy truyền thốngHy-La vàDo Thái làm cảm hứng để tường thuật lại quá khứ như một phần trong kế hoạch thiêng liêng do Chúa định sẵn.[153] Những nhân vật tiêu biểu góp phần làm nên tập quán này gồm sử giaEusebius vàBêđa cùng nhà thần họcAugustinô thành Hippo.[154] Ở thế giới Hồi giáo, chép sử cũng chịu ảnh hưởng tương tự từ tôn giáo, lấy góc nhìnHồi giáo để diễn giải quá khứ. Sử luận Hồi giáo nhấn mạnh vàochuỗi truyền tin để bảo đảm độ tin cậy của tự sự lịch sử.[155]Al-Tabari là tác giả của một bộ sử ký công phu, kéo dài từ thuở khai thiên lập địa đến thời đại đương thời với ông.Ibn Khaldun phản tư các vấn đề nền tảng của chép sử về mặt triết lý, ví dụ như những quy luật phổ quát chi phối các tiến trình lịch sử cũng như giới hạn của chân lý lịch sử.[156]
Vào thờinhà Đường (618–907 CN) tại Trung Quốc, ghi chép lịch sử ngày càng được thể chế hóa sâu hơn khi một cơ quan chuyên trách được thành lập năm 629 CN. Cơ quan này đã giám sát công tác biên soạnthực lục, những bộ ghi chép chi tiết làm nền tảng cho bộ chính sử quốc gia. Giới sử gia nhà Đường đề cao sự khác biệt giữa bản thân các sự kiện đã xảy ra và cách mà chúng được phản ánh trong các văn bản lịch sử.[157] Chép sử thờinhà Tống (960–1279 CN) diễn ra qua nhiều thể loại như bách khoa thư, tiểu sử và tiểu thuyết lịch sử, đồng thời lịch sử cũng trở thành một môn học chính tronghệ thống giáo dục Trung Quốc.[158] Tại Nhật Bản, mộttruyền thống chép sử riêng bắt đầu hình thành vào thế kỷ 8 CN, chịu ảnh hưởng từ mô hình Trung Hoa. Tương tự như ở Trung Quốc, ghi chép lịch sử tại đây gắn bó mật thiết vớihoàng thất nhưng các nhà sử học Nhật Bản ít chú trọng hơn vào đánh giá phê phán sử liệu.[159]
Đến thờiPhục Hưng vàcận đại (khoảng năm 1500 đến 1800), các truyền thống sử học dần trở nên gắn kết và ảnh hưởng lẫn nhau.[160] Từ thế kỷ 14 ở châu Âu, phong trào Phục Hưng đã đánh dấu sự chuyển đổi từ quan điểm tôn giáo đặc trưng của thời Trung Cổ sang mối quan tâm mới đối với di sản cổ điển Hy Lạp và La Mã. Các nhànhân văn Phục Hưng sử dụng phương pháp phê phán sử liệu tinh vi nhằm xem xét lại những tác phẩm sử ký tôn giáo trước đây, qua đó góp phần thúc đẩy quá trìnhthế tục hóa trong ghi chép lịch sử. Từ thế kỷ 15 đến 17, giới sử học nhấn mạnh nhiều hơn vào vai tròmô phạm của lịch sử và sử dụng lịch sử như một công cụ để củng cố trật tự xã hội hiện có hoặc phục hồi lý tưởng về quá khứ. Khimáy in ép được phát minh, tài liệu viết trở nên dễ tiếp cận với chi phí phải chăng và việc tiếp nhận tri thức lịch sử dần được mở rộng ra bên ngoài giớigiáo sĩ vàquý tộc. Cùng lúc đó, tư tưởnghướng kinh nghiệm gắn với cuộccách mạng khoa học đã làm dấy lên hoài nghi về khả năng đạt tới chân lý lịch sử phổ quát.[161] Trongthời kỳ Khai Sáng vào thế kỷ 18, ghi chép lịch sử chịu tác động mạnh mẽ từchủ nghĩa duy lý vàchủ nghĩa hoài nghi. Thời gian này, các nhà sử học tìm cách khai phá những quy luật và ý nghĩa sâu xa trong tiến trình lịch sử với mục đích thách thức quyền lực và giáo điều truyền thống bằng lý trí và phương pháp thực nghiệm. Ngoài ra, phạm vi của nghiên cứu lịch sử cũng được mở rộng thêm và tập trung ngày càng nhiều vào các đề tài xã hội và kinh tế cũng nhưso sánh các nền văn hóa khác nhau.[162]
Ở Trung Quốc thờinhà Minh (1368–1644), sự quan tâm của công chúng đối với các ấn phẩm ghi chép lịch sử gia tăng rõ rệt. Bên cạnh những công trình do sử quan biên soạn để tiếp nối thực lục của các triều đại trước, nhiều tác phẩm phi chính thức của các học giả tư nhân cũng phát triển mạnh. Những học giả này thường thể hiện phong cách sáng tạo hơn và đôi khi đưa ra diễn giải và tường thuật khác với chính thống.[163] Tại thế giới Hồi giáo, nhiều tập quán chép sử mới ra đời tại đế quốcSafavid,Mogul vàOttoman.[164] Trong khi đó tạichâu Mỹ, các nhà thám hiểm châu Âu bắt đầu ghi lại và lý giải những tường thuật lịch sử của các dân tộc bản địa. Những câu chuyện này vốn được lưu truyền qua hình thức truyền miệng hoặc ký hiệu tượng hình và thường mang đến cách nhìn khác biệt so với quan điểm lịch sử của châu Âu đương thời.[165]
Leopold von Ranke đã cách mạng hóa tiêu chuẩn học thuật lịch sử nhờ cho ra đời quy trình đánh giá sử liệu sơ cấp kỹ lưỡng.[166]
Ghi chép lịch sử có sự chuyển dịch theo hướngchuyên nghiệp hóa và khoa học hóa vào thế kỷ 19. Sau công trình củaLeopold von Ranke, một phương pháp phê phán sử liệu có hệ thống được thừa nhận rộng rãi và nhiều cơ sở học thuật chuyên về lịch sử như khoa ngành đại học, hiệp hội chuyên môn và tạp chí được thành lập.[167] Cùng với tinh thần khoa học của thời đại,Auguste Comte phát triểnchủ nghĩa thực chứng và đặt ra mục tiêu khám phá những quy luật tổng quát của lịch sử tương tự như với cácđịnh luật trong tự nhiên.[168] Dựa trên triết lý củaGeorg Wilhelm Friedrich Hegel,Karl Marx đã đề xuất một quy luật chung như vậy trong lý thuyết vềchủ nghĩa duy vật lịch sử, cho rằng lực lượng kinh tế vàđấu tranh giai cấp là nguyên nhân cơ bản dẫn đến thay đổi lịch sử.[169] Một bước phát triển quan trọng khác trong giai đoạn này là sự lan tỏa của các phương pháp sử luận châu Âu, vốn dần trở thành hướng tiếp cận chủ đạo trong nghiên cứu học thuật về quá khứ trên thế giới.[170]
Ibn Khaldun là một nhân vật tiêu biểu trong sử luận Hồi giáo.[178]
Sử luận là nghiên cứu về các phương pháp và sự phát triển của nghiên cứu lịch sử. Nhà sử luận suy xét cách thức mà sử gia tiến hành nghiên cứu và viết sử, dẫn đến đây là mộtsiêu lý thuyết dưới dạng lịch sử của lịch sử. Một số nhà lý thuyết sử dụng thuật ngữsử luận theo nghĩa khác để chỉ tường thuật được ghi chép về quá khứ.[179]
Một chủ đề cốt lõi trong sử luận dưới góc độ siêu lý thuyết tập trung vào chuẩn mực củabằng chứng và luận cứ trong khảo cứu lịch sử. Giới sử luận nghiên cứu và hệ thống hóa cách thức sử gia sử dụng tư liệu để xây dựng nên tự sự về quá khứ, trong đó có việc phân tích những giả thiết lý giải làm cơ sở cho quá trình xây dựng tự sự. Một số vấn đề khác có liên quan bao gồmvăn phong và thủ pháptu từ được trình bày trong các tác phẩm lịch sử.[180]
Qua việc so sánh công trình của các sử gia, giới sử luận có thể xác định trường phái tư tưởng dựa trên phương pháp nghiên cứu, giả định và phong cách chung.[181] Chẳng hạn, nhà sử luận khảo sát đặc trưng củatrường pháiAnnales như việc sử dụng dữ liệu định lượng từ nhiều bộ môn hay mối quan tâm chủ yếu đến các quá trình kinh tế và xã hội dài hạn.[182] Sự so sánh còn mở rộng cho toàn thể thời kỳ từ cổ đại đến hiện đại. Bằng cách này, nhà sử luận có thể vạch ra tiến trình phát triển của lịch sử với tư cách một môn học thuật, từ đó cho thấy các phương pháp, đề tài và mục tiêu nghiên cứu chủ đạo đã thay đổi theo thời gian như thế nào.[183]
Triết học lịch sử[q] suy xét những nền tảng lý thuyết của lịch sử. Bộ môn này quan tâm cả về bản thân quá khứ như là một chuỗi các sự kiện liên kết lẫn nhau và về lĩnh vực học thuật chuyên nghiên cứu quá trình đó. Những hiểu biết và cách tiếp cận từ một số phân nhánh triết học khác nhưsiêu hình học,tri thức luận,thông diễn học vàluân lý học có ảnh hưởng nhất định đến triết học lịch sử.[185]
Khi suy xét quá trình lịch sử, triết gia khám phá những thực thể cơ bản làm nên các hiện tượng lịch sử. Một số cách tiếp cận phụ thuộc chủ yếu vào niềm tin và hành động của cá nhân còn số khác bao hàm cảtập thể và các thực thể chung khác nhưvăn minh,thiết chế,ý thức hệ và lực lượng xã hội.[186] Một chủ đề liên quan quan tâm bản chất của cáccơ chế nhân quả liên kết những sự kiện lịch sử với nguyên nhân và hệ quả của chúng.[187] Một quan điểm cho rằng có những quy luật tổng quát của lịch sử để xác định hướng tiếp diễn của sự kiện, tương tự như cácđịnh luật trongkhoa học tự nhiên. Theo một góc nhìn khác, quan hệ nhân quả giữa các sự kiện lịch sử là duy nhất và được định hình bởi những yếu tố tùy cơ.[188] Trước đây, một số nhà triết học đã đưa ra luận cứ rằng hướng đi tổng quát của chiều dài lịch sử luôn tuân theo những quy luật lớn. Theo một luận điểm, lịch sử có tính tuần hoàn, tức là ở quy mô đủ lớn thì các sự kiện riêng lẻ hoặc xu hướng chung luônlặp lại theo chu kỳ. Một lý thuyết khác khẳng định lịch sử là một quy trình tuyến tínhcó mục đích, đang chuyển động tới một mục tiêu xác định trước.[189][r]
Các chủ đề triết học lịch sử và sử luận có điểm tương đồng do chúng cùng quan tâm đến tiêu chuẩn củalý luận lịch sử. Nhà sử luận thường tập trung nhiều vào mô tả các phương pháp và tiến trình phát triển cụ thể trong nghiên cứu lịch sử. Trái lại, nhà triết học lịch sử có thiên hướng khám phá những quy luật tổng quát hơn, bao gồm đặt ra những câu hỏi đánh giá về việc phương pháp và giả thiết nào là đúng đắn.[191] Lý luận lịch sử đôi khi được vận dụng làm phương pháp giải thích hiện tượng trong triết học và các bộ môn khác. Phương pháp này, vốn hay gọi làchủ nghĩa lịch sử, lập luận rằng hiểu biết về một sự vật hay hiện tượng nào đó đòi hỏi phải nắm được bối cảnh lịch sử đặc thù hoặc quá trình tiến hóa của nó. Ví dụ, chủ nghĩa lịch sử vềchân lý cho rằng chân lý phụ thuộc vào hoàn cảnh lịch sử, tức là không thể tồn tại chân lý xuyên lịch sử. Chủ nghĩa lịch sử tương phản với các hướng tiếp cận tìm kiếm sự hiểu biết vượt thời gian và phổ quát về chủ thể.[192]
Nhiều tranh cãi trong triết học lịch sử xoay quanh khả năng tồn tại một tường thuậtkhách quan về lịch sử. Nhiều nhà lý thuyết nhận định lý tưởng đó là không thể đạt được và chỉ ra nguyên nhân nằm ở bản chấtchủ quan trong cáchlý giải sự kiện, khía cạnh tự sự của lịch sử cũng như ảnh hưởng của giá trị và thiên kiến cá nhân trong quan điểm và hành động của các nhân vật lịch sử và nhà sử học. Theo một góc nhìn, một số dữ kiện nhất định có tính khách quan, chẳng hạn như dữ kiện về thời điểm xảy ra hạn hán hoặc quân đội nào bị đánh bại. Song, góc nhìn này không đảm bảo tính khách quan tổng quát do sử gia vẫn phải lý giải và tổng hợp dữ kiện để đi đến một tự sự chung phản ánh các xu hướng và tiến trình phát triển lớn.[193] Vì vậy, một số nhà sử học nhưG. M. Trevelyan vàKeith Jenkins đã khẳng định toàn bộ lịch sử đều có thiên kiến và cho rằng tự sự lịch sử không thể tách rời khỏi những giả định chủ quan và phán xét giá trị.[194]
Một số cách nhìn gắn với chủ nghĩa duy thực,chủ nghĩa kinh nghiệm và chủ nghĩa tái thiết[195] xem lịch sử là sự tìm kiếm chân lý hoặc tri thức, những gì mà chúng xem là có thể phục dựng được qua việc đánh giá nghiêm ngặt và diễn giải cẩn trọng các bằng chứng.[196][s] Nhiều học giả khác phê phán quan điểm đó, nhấn mạnh vào bản chất chủ quan và thiên vị của tri thức lịch sử.[t] Những nhàchủ nghĩa quan điểm cho rằng quan điểm lịch sử vốn dĩ đã có tính chủ quan do đòi hỏi phải chọn lọc sử liệu hay nghiên cứu cụ thể và xác định thông tin nào có thể coi là sự thật lịch sử. Họ lập luận mọi phát biểu chỉ có thể mang tính khách quan trong phạm vi nội tại hoặc khi xét tương đối với một trong nhiều góc nhìn lịch sử cạnh tranh lẫn nhau.[201] Một cách nhìn theochủ nghĩa hoài nghi hoặcthuyết tương đối cực đoan hơn còn khẳng định không có tri thức lịch sử nào có thể được chứng tỏ là khách quan.[202][u] Sự nhấn mạnh về tính chủ quan đó đã được mở rộng trong các lý thuyếthậu hiện đại, vốn nhận định con người không thể nhận thức quá khứ một cách khách quan bởi ý nghĩa của lịch sử thực chất được kiến tạo qua văn bản do con người sáng tạo ra với ngôn ngữ "cấu thành nên thế giới theo cách mà chúng ta nhận thức nó".[204][v] Đáp lại xu hướng trên, các nhà tân duy thực khẳng định lại vai trò trung tâm của phương pháp luận kinh nghiệm trong phân tích lịch sử. Họ thừa nhận sức ảnh hưởng của đánh giá chủ quan nhưng tin rằng chân lý lịch sử vẫn có khả năng đạt tới được.[206][w]
Lịch sử là môn bắt buộc tại trường học ở hầu hết quốc gia.[207]
Lịch sử là một bộ phận trongchương trình học tại trường phổ thông ở hầu hết quốc gia.[207] Giáo dục lịch sử giai đoạn đầu hướng tới khơi dậy sự hứng thú cho học sinh về quá khứ và giúp học sinh làm quen với các khái niệm cơ bản của tư tưởng lịch sử. Bằng việc xây dựng nhận thức lịch sử nền tảng, môn lịch sử hướng đến nuôi dưỡngý thức về bản sắc cá nhân và cộng đồng trên cơ sở hiểu biết về nguồn gốc văn hóa.[208] Môn học thường đi theo hình thức tự sự qua việc trình bày những câu chuyện đơn giản, tập trung vào các nhân vật lịch sử hoặc nguồn gốc của ngày lễ, lễ hội và tập quán địa phương.[209] Giáo dục lịch sử nâng cao ởtrường trung học bao hàm phạm vi đề tài rộng hơn, từ lịch sử cổ đại đến hiện đại ở cả cấp độ địa phương và toàn cầu. Giai đoạn giáo dục này còn nhằm giúp học sinh làm quen với các phương pháp nghiên cứu lịch sử, bao gồm năng lực lý giải và đánh giá phê phán luận điểm lịch sử.[210]
Có nhiềuphương pháp giảng dạy được giáo viên lịch sử áp dụng, bao gồm thuyết trình về các tiến trình phát triển lịch sử, đặt câu hỏi để tạo sự tương tác và kích thíchtư duy phản biện, hoặc tổ chức thảo luận nhóm về các đề tài lịch sử. Học sinh làm việc trực tiếp với sử liệu để học cách phân tích và lý giải bằng chứng ở cả hình thức cá nhân và làm việc nhóm. Các em cũng tham gia ghi chép lịch sử để phát triển kỹ năng liên kết tư duy một cách rõ ràng và thuyết phục.Đánh giá qua kiểm tra viết hoặc vấn đáp được thực hiện nhằm đảm bảo đạt được các mục tiêu của môn học.[211] Phương pháp truyền thống trong giáo dục lịch sử thường là trình bày nhiều dữ kiện như ngày xảy ra sự kiện lớn và tên tuổi của các nhân vật lịch sử mà học sinh phải ghi nhớ. Ngược lại, một số cách tiếp cận hiện đại chú trọng khuyến khích tương tác tích cực và hiểu biết liên ngành sâu hơn về các quy luật tổng quát, tập trung vào cả những gì đã xảy ra, vì sao chúng xảy ra và ý nghĩa của chúng đối với hiện tại.[212]
Giáo dục lịch sử ở trườngcông lập phục vụ nhiều mục đích. Một kỹ năng cốt lõi mà môn này hướng đến là năng lực lịch sử, tức khả năng lĩnh hội, phân tích phê phán và phản ứng trước diễn giải lịch sử. Bằng nhận thức về các tiến trình phát triển lớn trong quá khứ, học sinh có thể làm quen với nhiều bối cảnh của đời sống con người, từ đó hiểu rõ hơn thời đại mà mình đang sống cùng với các nền văn hóa đa dạng. Giáo dục lịch sử còn nhằm bồi dưỡng ý thức vềbản sắc văn hóa qua việc kết nối học sinh với các di sản, truyền thống và phong tục tập quán, chẳng hạn như giới thiệu về những yếu tố biểu tượng gồm di tích, tượng đài, nhân vật lịch sử và lễ hội.[213] Hiểu biết về quá khứ chung và di sản văn hóa có khả năng đóng góp cho sự hình thànhbản sắc dân tộc và giúp học sinh sẵn sàng trở thànhcông dân tích cực. Khía cạnh chính trị này của giáo dục lịch sử có thể dẫn đến tranh cãi về việc nên đưa những chủ đề nào vàosách giáo khoa phổ thông và thậm chí đã từng gây ra cái gọi làchiến luận về lịch sử đối với chương trình học ở một số khu vực.[214] Yếu tố chính trị có khả năng làm các đề tài nhạy cảm bị diễn giải theo hướng thiên lệch nhằm củng cố hình ảnh di sản quốc gia một cách tích cực hơn so với thực tế.[215][x]
Ngoàigiáo dục chính quy trong nhà trường, lịch sử còn được giảng dạy theohình thức không chính quy ngoài lớp học.Lịch sử đại chúng được thể hiện tại những nơi nhưbảo tàng và khu tưởng niệm, trong đó thường chọn lọc một số hiện vật để chuyển tải những câu chuyện lịch sử cụ thể.[217] Lịch sử đại chúng bao gồmlịch sử phổ biến, vốn có mục tiêu làm cho quá khứ trở nên hấp dẫn và dễ tiếp cận đến đối tượng khán giả rộng rãi và không chuyên trong các phương tiện truyền thông như sách, chương trình truyền hình hay nội dung trực tuyến.[218] Một phương tiện giáo dục lịch sử không chính quy khác làtruyền thống truyền miệng với sự lưu truyền những tự sự về quá khứ qua nhiều thế hệ.[219]
Lịch sử sử dụng mộtphương pháp luận liên ngành dựa trên những phát kiến từ các lĩnh vực nhưkhảo cổ học,địa chất học,di truyền học,nhân loại học vàngôn ngữ học.[220][y] Khảo cổ học nghiên cứu những tạo tác lịch sử do con người chế tạo và các hình thứcvăn hóa vật thể khác. Những phát hiện của giới khảo cổ mang lại hiểu biết quan trọng về các hoạt động của con người và quá trình phát triển văn hóa trong quá khứ.[222] Sự diễn giải bằng chứng khảo cổ đặt ra những thách thức riêng, khác biệt so với việc phân tích nhóm tác phẩm lịch sử thông thường ghi chép bằng chữ viết. Điều này đồng thời cũng mở ra những cơ hội mới từ việc trình bày thông tin chưa được ghi chép, cho phép sử gia tiếp cận quá khứ của những xã hội chưa có chữ viết và các nhóm thiểu số trong xã hội có chữ viết qua sự nghiên cứu di tích văn hóa vật chất. Trước khi khảo cổ học hiện đại xuất hiện vào thế kỷ 19,nghiên cứu đồ cổ là nền tảng ban đầu của bộ môn này và đóng vai trò chủ yếu trong bảo tồn tạo tác lịch sử.[223]
Địa chất học và các mônkhoa học Trái Đất khác giúp sử gia hiểu được bối cảnh môi trường và các quá trình vật lý ảnh hưởng đến xã hội trong quá khứ, bao gồm điều kiệnkhí hậu, cảnh quan và hiện tượng tự nhiên.[224] Di truyền học cung cấp thông tin then chốt về nguồn gốc tiến hóa của loài người,di dân,tổ tiên và biến đổinhân khẩu học.[225] Nhân loại học tìm hiểuvăn hóa và hành vi của con người với các khía cạnh nhưcơ cấu xã hội, hệtín ngưỡng và thực hành nghi lễ, mang đến cơ sở tri thức cho việc lý giải sự kiện lịch sử.[226]Ngôn ngữ học lịch sử nghiên cứu sự phát triển của ngôn ngữ theo thời gian, có vai trò cần thiết khi cần diễn giải văn bản cổ đại và đồng thời cũng cung cấp thông tin về quy luật di dân và trao đổi văn hóa.[227] Giới sử học còn sử dụng bằng chứng từ các lĩnh vực khác thuộckhoa học vật lý, khoa họcsinh học vàkhoa học xã hội cùng vớinhân văn học.[228]
Do có liên quan đếný thức hệ và bản sắc dân tộc, lịch sử có quan hệ gần gũi vớichính trị và những lý thuyết lịch sử có thể tác động trực tiếp đến quyết định chính trị. Chẳng hạn, việc một nước cố gắng sáp nhập lãnh thổ của nước khác theochủ nghĩa phục hồi lãnh thổ thường có nguyên nhân nằm ở các lý thuyết lịch sử cho rằng vùng lãnh thổ tranh chấp đó thuộc về nước đầu tiên trong quá khứ.[229] Lịch sử cũng đóng vai trò trọng tâm ở cái gọi làtôn giáo lịch sử, vốn đặt nền tảng giáo lý của mình trên những sự kiện lịch sử. Ví dụ,Kitô giáo thường được phân loại là tôn giáo lịch sử do tập trung vào các sự kiện xoay quanh ChúaGiê-su.[230] Lịch sử còn có liên hệ với nhiều lĩnh vực khác thông qua nghiên cứu về quá khứ của chính những lĩnh vực đó nhưlịch sử khoa học,toán học,triết học vànghệ thuật.[231]
^Một số nhà lý thuyết xác địnhthời sơ sử là một giai đoạn riêng biệt sau thời tiền sử, kéo dài từ lúc chữ viết được phát minh đến khi xuất hiện những bản chép sử đầu tiên.[5]
^Lịch sử Vĩ đại (Big History) do nhà sử học David Christian xây dựng vào cuối thập niên 1980 có phạm vi trải dài đến Vụ Nổ Lớn, bao hàm sự phát triển vũ trụ và quá trình tiến hóa sinh học của sự sống bên cạnh lịch sử thế giới.[8]
^Các sử gia thời kỳ đầu như Herodotos và Thucydides đã coi tự sự của Homeros cùng những nhà thơ khác là không tưởng và không chính xác.[13]
^Một cách nhìn có liên quan làchủ nghĩa xét lại lịch sử, vốn nhằm lật lại những quan điểm đã được củng cố về lịch sử. Xét lại lịch sử gồm nhiều dạng, từ đưa ra bằng chứng và phương pháp mới chống lại tư duy hiện tại đến chỉ trích giá trị hoặc tầm quan trọng của các sự kiện hoặc nhân vật lịch sử. Một số nhà lý thuyết sử dụng thuật ngữchủ nghĩa xét lại theo nghĩa trung lập để chỉ bất kỳ sự bác bỏ hoặc diễn giải lại luận điểm chính thống. Số khác cho rằng thuật ngữ gắn với việc làm bỏ qua bằng chứng xác thực và kết hợp các quan niệmtương đối hoặc hoài nghi một cách cực đoan để biện minh góc nhìn ngụy sử, cố ý làm suy giảm uy tín của tri thức đã được khẳng định về các sự kiện lịch sử thông qua phê phán tri thức luận.[20]
^Hiểu theo nghĩa hẹp, phương pháp lịch sử đôi khi chỉ bao gồm việc đánh giá hoặc phê phán sử liệu.[32]
^Định nghĩa chính xác vềnguồn sơ cấp vànguồn thứ cấp là vấn đề còn tranh cãi. Việc một nguồn tư liệu cụ thể được phân loại là sơ cấp hay thứ cấp không phải lúc nào cũng có sự thống nhất. Ví dụ, trong trường hợp một người không xuất hiện trong một cuộc bạo loạn nhưng đưa tin về vụ việc đó ngay sau khi xảy ra, một số nhà sử học xem tin bài đó là nguồn sơ cấp còn số khác xem đó là nguồn thứ cấp.[40]
^Quan niệm lấy đánh giá sử liệu làm trọng tâm củaLeopold von Ranke có tầm ảnh hưởng lớn đến nghiên cứu lịch sử.[43]
^Bối cảnh và thời điểm xuất bản tài liệu thường được xét đến để hiểu được nghĩa của các thuật ngữ mà tài liệu đang sử dụng. Chẳng hạn, nếu một tài liệu tiếng Anh dùng từawful, sử gia phải xác định xem từ này thể hiện nghĩa hiện đại 'tồi tệ' hay nghĩa cũ 'đáng kinh ngạc'.[45]
^Điều này trở nên đặc biệt khó khăn nếu các sử liệu khác nhau đưa ra thông tin dường như mâu thuẫn nhau.[47]
^Sự sáng tạo và trí tưởng tượng cần có cho bước này là một trong những lý do khiến một số nhà lý thuyết xem lịch sử là mộtmôn nghệ thuật thay vì là một mônkhoa học.[48]
^Chẳng hạn,Martha Washington đốt toàn bộ thư từ giữa bà với chồngGeorge Washington, để lại khoảng trống kéo dài hàng chục năm về mối quan hệ giữa hai người.[55] Sự tồn tạicấm kỵ (ví dụ như cấm kỵđồng tính luyến ái) là một nguyên nhân khác gây ra khoảng trống, có thể dẫn đến hiện tượng có ít thông tin về chủ đề được ghi lại.[54] Thông lệ xóa tên người đã mất bị xem là kẻ thù khỏi ghi chép công khai được gọi làdamnatio memoriae.[56]
^Có nhiều bất đồng về thời điểm bắt đầu và kết thúc chính xác của mỗi thời kỳ. Các cách phân kỳ khác có thể lấy những khoảng thời gian chồng chéo nhau hoặc khác biệt nhiều so với thông thường.[67]
^Những căn bệnh mới cùng với sự xâm lược và bóc lột quân sự từ châu Âu đã gây ra mất mát lớn về nhân mạng và dẫn đến sự gián đoạn văn hóa trong các cộng đồng bản địa ở châu Mỹ cũng như một số hậu quả nghiêm trọng khác.[77]
^Nhấn mạnh mối quan hệ mật thiết giữa địa lý và lịch sử,Jules Michelet viết trong lời nói đầu cuốnHistoire de France năm 1869: "không có cơ sở địa lý, con người, những người làm nên lịch sử, dường như đang quá hạnh phúc".[83]
^Herodotos thường được xem là "cha đẻ của lịch sử" nhưng cũng bị gọi là "cha đẻ của dối trá" bởi không phải mọi tự sự của ông đều đáng tin.[144]
^Khía cạnh này cũng có thể thấy ở một mức độ nào đó trong những tác phẩm của các sử gia Hy Lạp như Herodotos vàPolybius.[147]
^Lý thuyết lịch sử là một thuật ngữ có liên hệ mật thiết đôi lúc được dùng làm từ đồng nghĩa.[184]
^Một số triết gia có luận điểm tương tự nhưFrancis Fukuyama rằng "hồi kết của lịch sử" đã đến dựa trên tuyên bố cho rằng quá trình tiến triển ý thức hệ của loài người đã đạt đến cực hạn.[190]
^Những phê phán này dựa trên một số luận cứ như: việc phục dựng toàn bộ quá khứ là bất khả; khi sự kiện đã trôi qua, không thể kiểm chứng tường thuật so với sự kiện mà chỉ có thể kiểm chứng so với tường thuật khác; ghi chép lịch sử do sử gia nối kết và xây dựng, và quá trình tạo lập tự sự bao gồm lý giải và đọc hiểu có chọn lọc;[198] tự thân bằng chứng cũng là chủ quan một cách tất yếu do nội dung trong bằng chứng được nối kết thông qua người tạo ra nó và sự tồn tại qua các quá trình chọn lọc.[199] Từ góc nhìn này, nhận thức muộn và lý thuyết hóa hiện đại cũng cho phép sử gia kết hợp bằng chứng và đưa ra lý giải vốn chỉ có thể thấy được sau khi sự việc đã xảy ra dưới góc độ thiên lệch, tức là lịch sử dưới hình thức quá khứ đã biết là sản phẩm do con người tạo ra.[200]
^Trong những người đề xướng quan điểm theo thiên hướng thuyết tương đối cóE. H. Carr, tác giả củaWhat Is History? (1961) vốn khảo sát tác động từ bối cảnh lịch sử và xã hội đến cách lựa chọn và phân tích dữ kiện của giới sử học.[203]
^Một số học giả cho rằng việc nhận diện bản chất chủ quan của tư liệu lịch sử là cơ hội để mở ra các lĩnh vực nghiên cứu và phương pháp mới trong làm việc với chủ thể lịch sử; đồng thời cũng mang lại những hướng tiếp cận mới trong phân tích sử liệu, phê phán tự sự chính thống và cho phép nhà sử học làm việc với nhiều khái niệm khác nhau.[205]
^Chẳng hạn, một số sách giáo khoa lịch sử cấp trung học phổ thông của Nhật Bản đãbị chỉ trích do cố ý hạ thấp những hoạt động thực dân và tham chiến của nước này.[216]
d'Arcy 2012, § The Intersection of European and Indigenous Worlds, § The Impact of Pre-Colonial European Influences, § European Settler Societies and Plantation Colonies
d'Arcy 2012, § Times of Anxiety: World Wars, Pandemic, and Economic Depression, § Post-War Themes: The Nuclear Pacific, Decolonization, and the Search for Identity
Aldenderfer, Mark (2011)."Era 1: Beginnings of Human Society to 4000 BCE" [Thời kỳ 1: Khởi nguyên xã hội loài người đến năm 4000 TCN].World History Encyclopedia [Bách khoa toàn thư lịch sử thế giới] (bằng tiếng Anh). Quyển 2. Greenwood Publishing Group. tr. 1–327.ISBN978-1-85109-930-6.
Antonellos, Steven; Rantall, Jayne (2017)."Indigenous History: A Conversation" [Bàn về lịch sử người bản địa].Australasian Journal of American Studies (bằng tiếng Anh). Quyển 36 số 2. tr. 115–128.JSTOR26532936.
Bayly, C. A. (2006). "Modern Indian Historiography" [Sử luận Ấn Độ hiện đại]. Trong Bentley, Michael (biên tập).Companion to Historiography [Cẩm nang sử luận] (bằng tiếng Anh).Routledge. tr. 663–677.doi:10.4324/9780203991459.ISBN978-1-134-97023-0.
Bentley, Michael (2006). "General Introduction: The Project of Historiography" [Giới thiệu chung: Công cuộc của Sử luận]. Trong Bentley, Michael (biên tập).Companion to Historiography [Cẩm nang sử luận] (bằng tiếng Anh).Routledge. tr. xi–xvi.doi:10.4324/9780203991459.ISBN978-1-134-97023-0.
Birke, Dorothee; Butter, Michael; Köppe, Tilmann (2011)."Introduction" [Giới thiệu].Counterfactual Thinking - Counterfactual Writing [Tư duy phản thực tế - Cách viết phản thực tế] (bằng tiếng Anh). de Gruyter. tr. 1–11.doi:10.1515/9783110268669.ISBN978-3-11-026866-9.
Breisach, Ernst (2005)."Historiography: An Overview" [Tổng quan về sử luận]. Trong Jones, Lindsay (biên tập).Encyclopedia of Religion [Bách khoa toàn thư tôn giáo] (bằng tiếng Anh) (ấn bản thứ 2). Macmillan Reference. tr. 4024–4035.ISBN978-0-02-865981-7.
Bulliet, Richard; Crossley, Pamela; Headrick, Daniel; Hirsch, Steven; Johnson, Lyman; Northrup, David (2015).The Earth and Its Peoples: A Global History [Trái Đất và con người: Lịch sử thế giới] (bằng tiếng Anh). Quyển 1 (ấn bản thứ 6).Cengage Learning.ISBN978-1-285-44567-0.Lưu trữ bản gốc ngày 29 tháng 4 năm 2024. Truy cập ngày 2 tháng 9 năm 2025.
Carr, David (2006)."Philosophy of History" [Triết học lịch sử]. Trong Borchert, Donald M. (biên tập).Encyclopedia of Philosophy. 7: Oakeshott - Presupposition [Bách khoa toàn thư Triết học. 7: Oakeshott - Tiền giả định] (bằng tiếng Anh) (ấn bản thứ 2). Thomson Gale, Macmillan Reference. tr. 386–399.ISBN978-0-02-865787-5.
Coleman, D. C.; Floud, Roderick; Barker, T. C.; Daunton, M. J.; Crafts, N. F. R. (1988)."What Is Economic History … ?" [Lịch sử kinh tế là gì … ?]. Trong Gardiner, Juliet (biên tập).What Is History Today … ? [Lịch sử ngày nay là gì … ?] (bằng tiếng Anh). Macmillan Education UK. tr. 31–41.doi:10.1007/978-1-349-19161-1_4.ISBN978-1-349-19161-1.
Collingwood, R. G. (1967)."The Nature and Aims of a Philosophy of History" [Bản chất và mục tiêu của triết học lịch sử].Essays in the Philosophy of History [Các bài luận về triết học lịch sử] (bằng tiếng Anh). Nhà xuất bản Đại học Texas. tr. 34–56.OCLC17517213.
Collini, Stefan; Skinner, Quentin; Hollinger, David A.; Pocock, J. G. A.; Hunter, Michael (1988)."What Is Intellectual History … ?" [Lịch sử trí thức là gì … ?]. Trong Gardiner, Juliet (biên tập).What Is History Today … ? [Lịch sử ngày nay là gì … ?] (bằng tiếng Anh). Macmillan Education UK. tr. 105–119.doi:10.1007/978-1-349-19161-1_10.ISBN978-1-349-19161-1.
Collinson, Patrick; Brooke, Christopher; Norman, Edward; Lake, Peter; Hempton, David (1988)."What Is Religious History … ?" [Lịch sử tôn giáo là gì … ?]. Trong Gardiner, Juliet (biên tập).What Is History Today … ? [Lịch sử ngày nay là gì … ?] (bằng tiếng Anh). Macmillan Education UK. tr. 58–68.doi:10.1007/978-1-349-19161-1_6.ISBN978-1-349-19161-1.
Comber, Michael (2006). "Re-reading the Roman Historians" [Nhìn lại những sử gia La Mã]. Trong Bentley, Michael (biên tập).Companion to Historiography [Cẩm nang sử luận] (bằng tiếng Anh).Routledge. tr. 38–52.ISBN978-1-134-97023-0.
Davies, R. W. (1990) [1961]. "From E. H. Carr's Files: Notes towards a Second Edition ofWhat Is History?" [Từ hồ sơ của E. H. Carr: Ghi chú cho ấn bản thứ hai củaLịch sử là gì?]. Trong Carr, Edward Hallett; Davies, R. W. (biên tập).What Is History? [Lịch sử là gì?] (bằng tiếng Anh) (ấn bản thứ 2). Penguin. tr. 157–184.ISBN978-0-14-013584-8.
De Armond, Thea (2023)."Toward a Prosopography of Archaeology form the Margins" [Hướng tới một nhân dạng của khảo cổ học từ bản lề]. Trong Moshenska, Gabriel; Lewis, Clare (biên tập).Life-writing in the History of Archaeology: Critical Perspectives [Viết về sự sống trong Lịch sử Khảo cổ học: Quan điểm phê bình] (bằng tiếng Anh). Nhà xuất bản Đại học College London. tr. 73–90.ISBN978-1-80008-450-6.
Devries, Kelly (2004)."Catapult" [Máy bắn đá]. Trong Bradford, James C. (biên tập).International Encyclopedia of Military History [Bách khoa toàn thư quốc tế về lịch sử quân sự] (bằng tiếng Anh).Routledge.ISBN978-1-135-95033-0.
Evans, Richard J. (1999).In Defence of History [Bảo vệ lịch sử] (bằng tiếng Anh). W. W. Norton & Company.ISBN978-0-393-04687-8.
Evans, Richard J. (2001)."The Two Faces of E. H. Carr" [Hai mặt của E. H. Carr].History in Focus (bằng tiếng Anh). Số 2. Đại học Luân Đôn - Viện Nghiên cứu Lịch sử.
Fazal, Tanweer (2023). "'Documents of Power': Historical Method and the Study of Politics" ['Tài liệu quyền lực': Phương pháp lịch sử và nghiên cứu chính trị].Studies in Indian Politics (bằng tiếng Anh). Quyển 11 số 1. tr. 140–149.doi:10.1177/23210230231166179.
Fernández-Armesto, Felipe (2003).The Americas: A Hemispheric History [Châu Mỹ: Lịch sử bán cầu] (bằng tiếng Anh). Random House.ISBN978-1-58836-302-2.
Howard, Michael; Bond, Brian; Stagg, J. C. A.; Chandler, David; Best, Geoffrey; Terrine, John (1988)."What Is Military History … ?" [Lịch sử quân sự là gì … ?]. Trong Gardiner, Juliet (biên tập).What Is History Today … ? [Lịch sử ngày nay là gì … ?] (bằng tiếng Anh). Macmillan Education UK. tr. 4–17.doi:10.1007/978-1-349-19161-1_2.ISBN978-1-349-19161-1.
Hsu, Cho-yun (1993)."Chinese Periodization" [Phân kỳ lịch sử Trung Quốc]. Trong Stearns, Peter N. (biên tập).Encyclopedia of Social History [Bách khoa toàn thư lịch sử xã hội] (bằng tiếng Anh).Routledge. tr. 161–163.ISBN978-1-135-58347-7.
Hứa Thận (k. 100).史部 [Bộ thủ 史 (sử)].說文解字 [Thuyết văn giải tự] (bằng tiếng Trung) – qua Dự án Số hóa Sách Triết học Trung Quốc.
Hunt, Martin (2006). "Why Learn History?" [Vì sao phải học lịch sử?]. Trong Hunt, Martin (biên tập).A Practical Guide to Teaching History in the Secondary School [Hướng dẫn thực hành giảng dạy lịch sử tại trung học] (bằng tiếng Anh).Routledge. tr. 3–14.doi:10.4324/9780203029831.ISBN978-1-134-19967-9.
Kim Dục Phất (2021) [1946].第一章 古代史官概述 [Chương 1: Tổng quan về các nhà sử học cổ đại].中国史学史 [Lịch sử sử luận Trung Quốc] (bằng tiếng Trung). Thượng Hải: Nhà xuất bản Cổ Tịch Thượng Hải [上海古籍出版社].ISBN978-7-5325-9827-4.
Kleingeld, Pauline (2006). "Editor's Introduction".'Toward Perpetual Peace' and Other Writings on Politics, Peace, and History ['Hướng tới hòa bình vĩnh cửu' và các tác phẩm khác về chính trị, hòa bình và lịch sử] (bằng tiếng Anh).Nhà xuất bản Đại học Yale. tr. xv–xxiv.ISBN978-0-300-11794-3.
Korte, Barbara; Paletschek, Sylvia (2014)."Introduction" [Giới thiệu]. Trong Korte, Barbara; Paletschek, Sylvia (biên tập).Popular History Now and Then: International Perspectives [Lịch sử đại chúng xưa và nay: Quan điểm quốc tế] (bằng tiếng Anh). transcript Verlag. tr. 7–12.ISBN978-3-8394-2007-2.
Lemon, Michael C. (1995).The Discipline of History and the History of Thought [Bộ môn lịch sử và lịch sử tư tưởng] (bằng tiếng Anh).Routledge.ISBN978-0-415-12346-4.
Lemon, M. C. (2003).Philosophy of History: A Guide for Students [Triết học lịch sử: Hướng dẫn cho học sinh] (bằng tiếng Anh).Routledge.ISBN978-1-134-71746-0.
Liu, Fangfang; Wang, Yiyun; Zhang, Zeyu; Zhu, Linkai; Li, Guang (2024). "Interdisciplinary Curriculum Design and Quasi-Experimental AI-Study of Junior High School History from the Perspective of Core Competencies" [Thiết kế chương trình giảng dạy liên ngành và nghiên cứu AI bán thực nghiệm về lịch sử trung học cơ sở từ góc độ năng lực cốt lõi]. Trong Feng, Yongjun; Bhattacharjya, Aniruddha; Diao, Junfeng; Ghlamallah, Nahed Rajaa (biên tập).Proceedings of the 4th International Conference on Internet, Education and Information Technology (IEIT 2024) [Biên bản Hội nghị quốc tế lần thứ 4 về Internet, Giáo dục và Công nghệ thông tin (IEIT 2024)] (bằng tiếng Anh). Springer. tr. 622–628.doi:10.2991/978-94-6463-574-4_71.ISBN978-94-6463-574-4.
Mason, Colin (2005).A Short History of Asia [Lịch sử châu Á ngắn gọn] (bằng tiếng Anh) (ấn bản thứ 2). Palgrave Macmillan.ISBN978-1-4039-3611-0.
Metzger, Scott Alan; Harris, Lauren McArthur (2018)."Introduction" [Giới thiệu]. Trong Metzger, Scott Alan; Harris, Lauren McArthur (biên tập).The Wiley International Handbook of History Teaching and Learning [Sổ tay quốc tế Wiley về dạy và học lịch sử] (bằng tiếng Anh).John Wiley & Sons. tr. 1–10.doi:10.1002/9781119100812.ch0.ISBN978-1-119-10081-2.
Michelet, Jules (1871). "Préface de 1869" [Lời nói đầu năm 1869].Histoire de France [Lịch sử Pháp] (bằng tiếng Pháp). Quyển 1. Librairie Internationale. tr. i–xxxviii.
Miguel-Revilla, Diego; López-Torres, Esther; Ortuño-Molina, Jorge; Molina-Puche, Sebastián (2024). "Cultural Heritage and Iconic Elements for History Education: A Study with Primary Education Prospective Teachers in Spain" [Di sản văn hóa và các yếu tố biểu tượng cho giáo dục lịch sử: Nghiên cứu với các giáo viên tiểu học tương lai tại Tây Ban Nha].Humanities and Social Sciences Communications (bằng tiếng Anh). Quyển 11 số 1.doi:10.1057/s41599-024-04123-w.
Moloughney, Brian; Zarrow, Peter (2012)."Making History Modern: The Transformation of Chinese Historiography, 1895–1937" [Hiện đại hóa lịch sử: Sự chuyển đổi của sử luận Trung Quốc, 1895–1937]. Trong Moloughney, Brian; Zarrow, Peter (biên tập).Transforming History: The Making of a Modern Academic Discipline in Twentieth-Century China [Chuyển đổi lịch sử: Sự hình thành một ngành học thuật hiện đại ở Trung Quốc thế kỷ 20] (bằng tiếng Anh). Nhà xuất bản Đại học Trung văn Hồng Kông.ISBN978-962-996-479-5.
Moore, R. I. (2006). "World History" [Lịch sử thế giới]. Trong Bentley, Michael (biên tập).Companion to Historiography [Cẩm nang sử luận] (bằng tiếng Anh).Routledge. tr. 918–936.ISBN978-1-134-97023-0.
Morgan, David (2006). "The Evolution of Two Asian Historiographical Traditions" [Sự phát triển của hai truyền thống sử luận châu Á]. Trong Bentley, Michael (biên tập).Companion to Historiography [Cẩm nang sử luận] (bằng tiếng Anh).Routledge. tr. 9–19.ISBN978-1-134-97023-0.
Munslow, Alun (2001)."What History Is" [Những gì là lịch sử].History in Focus (bằng tiếng Anh). Số 2. Đại học Luân Đôn - Viện Nghiên cứu Lịch sử.
Murphey, Rhoads; Stapleton, Kristin (2019).A History of Asia [Lịch sử châu Á] (bằng tiếng Anh).Routledge.ISBN978-1-351-23189-3.
Ninh Khả (tháng 6 năm 2004).什么是历史——历史科学理论学科建设探讨之二 [Lịch sử là gì? – Phần hai: Sự phát triển của bộ môn khoa học lịch sử].河北学刊 [Tạp chí Hà Bắc] (bằng tiếng Trung). Số 6.Bản gốc lưu trữ ngày 21 tháng 9 năm 2020. Truy cập ngày 27 tháng 11 năm 2025.
Parrott, Linda J.; Hake, Don F. (1983). "Toward a Science of History" [Tầm nhìn khoa học lịch sử].The Behavior Analyst (bằng tiếng Anh). Quyển 6 số 2. tr. 121–132.doi:10.1007/BF03392391.PMC2741978.PMID22478582.
Paul, Herman (2015).Key Issues in Historical Theory [Các vấn đề cơ bản trong lý thuyết lịch sử] (bằng tiếng Anh).Routledge.ISBN978-1-138-80272-8.
Phillips, Ian (2008).Teaching History: Developing as a Reflective Secondary Teacher [Dạy Lịch sử: Trở thành một giáo viên trung học có tư duy phản biện] (bằng tiếng Anh). Sage.ISBN978-1-4462-4538-5.
Porter, Roy; Shapin, Steven; Schaffer, Simon; Young, Robert M.; Cooter, Roger; Crosland, Maurice (1988)."What Is the History of Science … ?" [Lịch sử khoa học là gì … ?]. Trong Gardiner, Juliet (biên tập).What Is History Today … ? [Lịch sử ngày nay là gì … ?] (bằng tiếng Anh). Macmillan Education UK. tr. 69–81.doi:10.1007/978-1-349-19161-1_7.ISBN978-1-349-19161-1.
Pozdnyakova, Ulyana A.; Golikov, Vyacheslav V.; Peters, Irina A.; Morozova, Irina A. (2018)."Genesis of the Revolutionary Transition to Industry 4.0 in the 21st Century and Overview of Previous Industrial Revolutions" [Nguồn gốc của cuộc chuyển đổi mang tính cách mạng sang Công nghiệp 4.0 trong thế kỷ 21 và tổng quan về các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây]. Trong Popkova, Elena G.; Ragulina, Yulia V.; Bogoviz, Aleksei V. (biên tập).Industry 4.0: Industrial Revolution of the 21st Century [Công nghiệp 4.0: Cuộc cách mạng công nghiệp của thế kỷ 21] (bằng tiếng Anh). Springer. tr. 11–20.ISBN978-3-319-94310-7.
Ramsay, John G. (2008)."Education, History of" [Lịch sử giáo dục]. Trong Provenzo, Eugene F. (biên tập).Encyclopedia of the Social and Cultural Foundations of Education [Bách khoa toàn thư về nền tảng xã hội và văn hóa của giáo dục] (bằng tiếng Anh). Sage. tr. 283–288.ISBN978-1-4522-6597-1. Truy cập ngày 2 tháng 9 năm 2025.
Ritter, Harry (1986).Dictionary of Concepts in History [Từ điển các khái niệm trong lịch sử] (bằng tiếng Anh). Greenwood Press.ISBN978-0-313-22700-4.
Roberts, J. (1997).The Penguin History of Europe [Lịch sử châu Âu từ Penguin] (bằng tiếng Anh). Penguin.ISBN978-0-14-192509-7.
Samuel, Raphael; Breuilly, John; Clark, J. C. D.; Hopkins, Keith; Cannadine, David (1988)."What Is Social History … ?" [Lịch sử xã hội là gì … ?]. Trong Gardiner, Juliet (biên tập).What Is History Today … ? [Lịch sử ngày nay là gì … ?] (bằng tiếng Anh). Macmillan Education UK. tr. 42–57.doi:10.1007/978-1-349-19161-1_5.ISBN978-1-349-19161-1.
Schneider, Claudia (2008). "The Japanese History Textbook Controversy in East Asian Perspective" [Tranh cãi về sách giáo khoa lịch sử Nhật Bản dưới góc nhìn Đông Á].The Annals of the American Academy of Political and Social Science (bằng tiếng Anh). Quyển 617 số 1. tr. 107–122.doi:10.1177/0002716208314359.
Summerfield, Penny (2019).Histories of the Self: Personal Narratives and Historical Practice [Lịch sử bản thân: Tự sự cá nhân và thực tiễn lịch sử] (bằng tiếng Anh).Routledge.ISBN978-0-429-94529-8.
Trevelyan, G. M. (1947). "Bias in History" [Thiên kiến trong lịch sử].History (bằng tiếng Anh). Quyển 32 số 115. tr. 1–15.doi:10.1111/j.1468-229X.1947.tb00181.x.
Tucker, Aviezer (2008). "Historiographic Revision and Revisionism". Trong Kopeček, Michal (biên tập).Past in the Making: Historical Revisionism in Central Europe After 1989 [Quá khứ đang hình thành: Chủ nghĩa xét lại lịch sử ở Trung Âu sau năm 1989] (bằng tiếng Anh). Nhà xuất bản Đại học Trung Âu. tr. 1–16.doi:10.1515/9786155211423.ISBN978-6-155-21142-3.
Van Nieuwenhuyse, Karel (2020)."From Knowing the National Past to Doing History" [Từ hiểu biết quá khứ quốc gia đến làm lịch sử]. Trong Berg, Christopher W.; Christou, Theodore M. (biên tập).The Palgrave Handbook of History and Social Studies Education [Sổ tay Palgrave về giáo dục lịch sử và nghiên cứu xã hội] (bằng tiếng Anh). Springer. tr. 355–386.doi:10.1007/978-3-030-37210-1_14.ISBN978-3-030-37210-1.
Watt, D. C.; Adams, Simon; Bullen, Roger; Brauer, Kinley; Iriye, Akira (1988)."What Is Diplomatic History … ?" [Lịch sử ngoại giao là gì … ?]. Trong Gardiner, Juliet (biên tập).What Is History Today … ? [Lịch sử ngày nay là gì … ?] (bằng tiếng Anh). Macmillan Education UK. tr. 131–142.doi:10.1007/978-1-349-19161-1_12.ISBN978-1-349-19161-1.
White, W. George; Millett, Bruce (2019). Kobayashi, Audrey (biên tập).International Encyclopedia of Human Geography [Bách khoa toàn thư quốc tế về địa lý nhân loại] (bằng tiếng Anh).Elsevier. tr. 419–426.ISBN978-0-08-102296-2.
Wiles, Maurice (1978). "In What Sense is Christianity a 'Historical' Religion?" [Kitô giáo là một tôn giáo 'lịch sử' theo nghĩa nào?].Theology (bằng tiếng Anh). Quyển 81 số 679. tr. 4–14.doi:10.1177/0040571X7808100102.
Wong, R. Bin (2005). "Comparative History" [Lịch sử so sánh].Berkshire Encyclopedia of World History [Bách khoa toàn thư Berkshire về lịch sử thế giới] (bằng tiếng Anh). Berkshire Publishing. tr. 630–635.ISBN978-0-9743091-0-1.JSTORjj.9941129.
Wragg-Sykes, Rebecca (2016)."Threshold 6: Humans Evolve" [Chương 6: Con người tiến hóa].Big History: Our Incredible Journey, from Big Bang to Now [Lịch sử Vĩ đại: Cuộc hành trình đáng kinh ngạc của chúng ta, từ Vụ Nổ Lớn đến hiện tại] (bằng tiếng Anh). Dorling Kindersley. tr. 180–223.ISBN978-0-241-22590-5. Truy cập ngày 2 tháng 9 năm 2025.
Yapp, M. E.; Bayly, C. A.; Clarence-Smith, Gervase; Abel, Christopher; Johnson, Gordon; Fyfe, Christopher (1988)."What Is Third World History … ?" [Lịch sử thế giới thứ ba là gì … ?]. Trong Gardiner, Juliet (biên tập).What Is History Today … ? [Lịch sử ngày nay là gì … ?] (bằng tiếng Anh). Macmillan Education UK. tr. 155–167.doi:10.1007/978-1-349-19161-1_14.ISBN978-1-349-19161-1.
Zaagsma, Gerben (2023). "Digital History and the Politics of Digitization" [Lịch sử điện tử và chính trị về số hóa].Digital Scholarship in the Humanities (bằng tiếng Anh). Quyển 38 số 2. tr. 830–851.doi:10.1093/llc/fqac050.
Zhao, Helen (2023). "Counterfactual History: Three Worries and Replies" [Lịch sử phản thực tế: Ba nỗi lo và câu trả lời].Journal of the Philosophy of History (bằng tiếng Anh). Quyển 17 số 1. tr. 9–30.doi:10.1163/18722636-12341487.
.jpg)
_-_1875.jpg)
.jpg)
.svg)
