Iroquois (phát âm/ˈɪrəkwɔɪ/) còn được gọi làLiên đoàn Iroquois (Iroquois League) và sau đó gọi làLiên minh Iroquois (Iroquois Confederacy), là một liên minh bản địa ở đông bắc củaBắc Mỹ. Nó tồn tại như mộthiệp địnhhòa bình được ký kết giữa cácbộ tộc hùng mạnhngười Iroquois (người Mỹ bản địa) vào thế kỳ XVII, để nhằm ngăn chặng các cuộcchiến tranh giữa các bộ lạc, từ nền tảng đó cácbộ lạc giúp đỡ nhau, liên kết và phụ thuộc nhau nhằm chống lại sự hiện diện ngày càng đông của thực dân châu Âu có mặt ởbờ biểnphía Đông.
Những người sáng lập ra liên minh theo truyền thống được coi là Deganawidah Đại hòa bình, Hiawatha, và Jigonsaseh Mẹ của các quốc gia. Trong gần 200 năm, người Iroquois là một nhân tố quan trọng trong chính sách thuộc địa Bắc Mỹ. Vào thời kỳ cực thịnh vào khoảng năm 1700, quyền lực của người Iroquois mở rộng từ vùng đất mà ngày nay làBang New York về phía Bắc đếnCanada, phía Tây dọc theoGreat Lakes và phía Nam nằm trên cả hai mặt củadãy núi Allegheny vàoVirginia vàKentucky vàThung lũng Ohio ngày nay.
Năm 2010, Liên Minh Iroquois (Sáu Quốc gia) có hơn 45.000 người sống ởCanada và hơn 81.000 người ởHoa Kỳ.[3][4]
Iroquois là tên gọi phổ biến nhất dùng để chỉ liên minh này, nguồn gốc của tên gọi còn nhiều tranh cãi. Lần đầu tiên xuất hiện với cái tên "Irocois" là qua lời kể củaSamuel de Champlain về cuộc hành trình của ông đếnTadoussac vào năm 1603.[5] Các cách viếttiếng Pháp ban đầu khác bao gồm "Erocoise", "Hiroquois", "Hyroquoise", "Irecoies", "Iriquois", "Iroquaes", "Irroquois" và "Yroquois",[6] được phát âm vào thời điểm đó là [irokwe] hoặc [irokwɛ]. Các giả thuyết khác nhau về nguồn gốc tên gọi đã được đề xuất, nhưng không có giả thuyết nào được chấp nhận rộng rãi. Đến năm 1978,Ives Goddard đã nhận định: "Không có hình thức nào như vậy được chứng thực trong bất kỳ ngôn ngữ bản địa Bắc Mỹ đã tạo ra tên cho các nhóm Iroquoian, nguồn gốc và ý nghĩa cuối cùng của tên này vẫn chưa được biết".[6]
Linh mục dòng Tên và nhà truyền giáoPierre François Xavier de Charlevoix đã viết vào năm 1744: "Tên Iroquois hoàn toàn là tiếng Pháp, và được hình thành từ thuật ngữ Hiro hoặc Hero [ngôn ngữ Iroquo], có nghĩa là tôi đã nói".[5]
Liên minh Iroquois hay Haudenosaunee được cho là doNgười sáng tạo hòa bình vĩ đại (Great Peacemaker) thành lập vào một thời điểm không xác định, ước tính từ năm 1450 đến năm 1660, tập hợp 5 quốc gia riêng biệt ở khu vực phía NamNgũ Đại hồ thành "Liên minh hòa bình vĩ đại".[7] Tuy nhiên, nghiên cứu khác cho thấy việc thành lập xảy ra vào năm 1142.[8] Mỗi quốc gia trong liên minh Iroquois này có một ngôn ngữ, lãnh thổ và chức năng riêng biệt trong Liên minh. Tổ hợp này được điều hành bởi một hội đồng gồm 50 tù trưởng, mỗi tù trưởng đại diện cho một thị tộc của một quốc gia.[9]
Khi ngườichâu Âu lần đầu tiên đếnBắc Mỹ, Haudenosaunee (Liên đoàn Iroquois theo cách gọi củangười Pháp,Năm quốc gia theo cách gọi củangười Anh) có trụ sở tại khu vực ngày nay là trung tâm và phía Tây BangNew York, bao gồm cả khu vựcHồ Finger, chiếm các khu vực rộng lớn ở phía Bắc đếnSông St. Lawrence, phía Đông đếnMontreal vàsông Hudson, phía Nam đến Tây bắcPennsylvania. Vào thời đỉnh cao, quyền lực của người Iroquois đã mở rộng về phía Bắc đếnCanada ngày nay, phía Tây dọc theoGreat Lakes và phía Nam trên cả hai mặt của dãy núi Allegheny vàoVirginia vàKentucky ngày nay, và vàoThung lũng Ohio. Từ Đông sang Tây, Liên minh bao gồm các quốc giaMohawk,Oneida,Onondaga,Cayuga vàSeneca. Vào khoảng năm 1722, quốc giaTuscarora gia nhập Liên minh,[10] đã di cư khỏi vùng Carolina. Cũng là một tộc người nóitiếng Iroquois, Tuscarora được chấp nhận vào Liên minh, trở thành Lục quốc.
Những dân tộc nói tiếng Iroquois độc lập khác, chẳng hạn nhưngười Erie, người Susquehannock,người Huron (Wendat) vàngười Wyandot, sống ở nhiều thời điểm khác nhau dọc theoSông Saint Lawrence và xung quanhNgũ Đại hồ. Ở Đông Nam nước Mỹ ngày nay,người Cherokee là một dân tộc nói tiếng Iroquois đã di cư đến khu vực đó nhiều thế kỷ trước khi tiếp xúc vớingười châu Âu. Không một dân tộc nào trong số này là thành viên của Liên đoàn Haudenosaunee. Những người ở biên giới lãnh thổ Haudenosaunee trong vùng Hồ Lớn đã cạnh tranh và chiến tranh với các quốc gia trong Liên minh.
Thực dân Pháp, Hà Lan và Anh, cả ở New France (Canada) và Mười ba thuộc địa Bắc Mỹ, nhận thấy cần phải có được sự ưu ái đối với người Iroquois, những nhóm dân tộc đã chiếm một phần đáng kể các vùng đất phía Tây của các khu định cư thuộc địa. Mối quan hệ đầu tiên của họ là để buôn bán lông thú, điều này đã tạo ra lợi ích cho cả hai bên. Những người thuộc địa cũng tìm cách thiết lập quan hệ hữu nghị để bảo đảm các vấn đề an ninh cho khu định cư của họ.
Trong gần 200 năm, người Iroquois là một nhân tố mạnh mẽ trong chính sách thuộc địa Bắc Mỹ. Liên minh với người Iroquois mang lại lợi thế chính trị và chiến lược cho các cường quốc châu Âu, nhưng người Iroquois vẫn bảo toàn được nền độc lập đáng kể. Một số dân tộc trong liên minh định cư tại các làng truyền giáo dọc theo sông St. Lawrence, trở nên thân thiết chặt chẽ hơn vớingười Pháp. Trong khi họ tham gia các cuộc đột kích cùng người Pháp vào các khu định cư củangười Hà Lan và sau đó làngười Anh, nơi một số người Mohawk và người Iroquois khác định cư, nói chung người Iroquois chống lại việc tấn công các dân tộc thuộc liên minh của họ.
Liên minh Iroquois vẫn là một chính thể lớn của người Mỹ bản địa thống nhất về mặt chính trị cho đến cuộc Cách mạng Mỹ, khi Liên minh giữ lời hứa vớiVương quốc Anh trong hiệp ước. Sau khi thất bại, người Anh nhượng lại lãnh thổ của người Iroquois mà không cần tham khảo ý kiến, và nhiều người Iroquois phải từ bỏ vùng đất của họ ở Thung lũng Mohawk và những nơi khác và chuyển đến các vùng đất phía Bắc do người Anh giữ lại. Người Anh đã trao cho họ đất để đền bù cho 5 triệu mẫu Anh mà họ đã mất ở miền Nam, nhưng sự đền bù này là ít hơn số đất mà người Iroquois đã mất, có nghĩa là không tương đồng.
Các học giả hiện đại của Iroquois có sự phân biệt giữa 2 khái niệm Liên minh và Liên đoàn.[11][12][13] Theo cách giải thích này, Liên đoàn Iroquois đề cập đến tổ chức nghi lễ và văn hóa được thể hiện trong Đại hội đồng, vẫn còn tồn tại. Liên minh Iroquois là một thực thể chính trị và ngoại giao phi tập trung nổi lên để đối phó với sự đô hộ của châu Âu, đã bị giải thể sau thất bại của Anh trongChiến tranh Cách mạng Mỹ.[11] Những người Iroquois/Lục Quốc ngày nay không có bất kỳ sự phân biệt nào như vậy và họ sử dụng các thuật ngữ thay thế cho nhau, tuy nhiên họ thích cái tên Liên minh Haudenosaunee hơn.
Sau khi phần lớn di cư đến Canada, nhưng một số người Iroquois vẫn còn còn lại ởNew York. Năm 1784, tổng cộng 6.000 người Iroquois phải đối mặt với 240.000 người New York, với những người New England đói đất sẵn sàng di cư về phía Tây. ĐếnChiến tranh Hoa Kỳ–Anh Quốc (1812), người Iroquois đã mất quyền kiểm soát lãnh thổ đáng kể.[14]
Cơ cấu chính trị duy nhất củaliên minh là sự độc lập và phụ thuộc lẫn nhau, đã giao phó một trọng trách đặc biệt chophụ nữ. Nhưng không chỉ những phụ nữ thuộc vào dòng giống theochế độ mẫu hệ, những người phụ nữ còn bổ nhiệm thêm 50tộc trưởng, những người sẽ đứng trong hội đồnglãnh đạo của liên minh 5 nước, cũng giống như đại diện làđàn ông trong các hội đồng củabộ tộc. Mặc dù liên minh không can thiệp vào mối quan hệ giữa các bộ tộc, nhưng nó đã hòa giải thành công các cuộc xung đột giữa các bộ tộc.
Mohawk leaderJohn Smoke Johnson (right) with John Tutela and Young Warner, two other Six NationsWar of 1812 veterans. Photo: July 1882.
Vào năm 1779, khi lực lượng quân cách mạng Mĩ đang trên đường làm nhiệm vụ trừng phạt đếnlưu vực sông Mohawk, ở phía TâyNew York, họ rất kinh ngạc về những bằng chứng về nềnvăn hóa hiếm có Iroquois. Trải dài trước mặt họ là nhữngcánh đồngngô, hoa quả,khoai tây,đậu Hà Lan,đậu cove, những khu vườntáo,đào,hoa; và nhữngtrang trại được trang bị đầy đủ với những đàngia súc và đàngia cầm. Trong con mắt của những người lính bình thường, cuộc sống của những người Iroquois trong những ngôi nhà khung gỗ, được xây bằngđá và cóống khói bằnggạch vàcửa sổ bằngkính tốt hơn nhiều so với cuộc sống của phần lớn những người châu Âu định cư trong khu vực. Vào khoảng năm 1650, người Iroquois đã đạt tới một nềnvăn minh tiên tiến nhất của người Mỹ bản xứ phía Bắc Rio - Grande. Trong thời hoàng kim, họ đã gây được ảnh hưởng vượt ra ngoài phạm vidân số của họ, khoảng 16.000 người lúc đông nhất. Họ không chỉ có khả năng kìm chế haivương triều lớn củaChâu Âu làAnh vàPháp mà còn tổ chức được một cơ cấu chính trị tinh vi, trở thành những khuôn mẫu trong những đề xuất củaBenjamin Franklin về mộtchính phủ liên bang mới ởMĩ.
Dưới ảnh hưởng củaSir William Johnson, Liên minh Iroquois đã cùng vớingười Anh chống lạingười Pháp trong cuộc đấu tranh giành đất đai và buôn lông thú. Trừ những người thuộc bộ tộcTuscarora và một nửa số người thuộc bộ tộcOneida, thì Liên minh Iroquois luôn kề vai sát cánh với người Anh trong cuộc chiến tranh cách mạng - một lựa chọn đã đem tại họa đến chongười da đỏ, Sau khi Liên minh Iroquois tham gia vào hai cuộc thảm sát ởthung lũng Chery vàthung lũng Wyoming, tướngGeorge Washington đã hạ lệnh tiến hành cuộc viễn chinh trừng phạt do tướngJohn Sullivan lãnh đạo. Đến cuối thể kỷ XVIII,chiến tranh vàbệnh dịch đã làm chodân số của Liên minh chỉ còn 1/4, và cuối cùng họ đã mất toàn bộ đất đai vì bị những kẻđầu cơ bất động sản phá bỏ nhữnghiệp ước hay cướp đất.
Sau khi Liên minh người Iroquois sụp đổ, người Iroquois bị đuổi ra khỏi các vùng đất màtổ tiên họ đã sống. Nhiều người bị chết trong các trận chiến với quân viễn chinhMĩ, và trong các trận dịch bệnh mà người châu Âu mang đến khi họ đến định cư. Các vùng đất của tổ tiên họ dần dần bị mất đi vào tay những người buôn đất. Ngày nay người Iroquois còn lại khoảng 125,000 người sinh sống ởBắc Mĩ, trong đó khoảng 80,000 người sống tạiMĩ (New York,Wisconsin,South Carolina,Oklahoma) và khoảng 45,000 người sống tạiCanada (NamQuebec và NamOntario).
^Zinn, Howard (1992).Columbus, the Indians, & Human Progress: 1492-1992. Westfield, N.J.: Open Media. tr. 1.ASINB0006ORRW4.
The Almanac of American History_Arthur M.Schlrsinger,Jr.
Charles Augustus Hanna, The Wilderness Trail, New York: Putnam Brothers, 1911, p. 97.
Grindle, D (1992). "Iroquois political theory and the roots of American democracy". In Lyons O. Exiled in the land of the free: democracy, Indian nations, and the U. S. Constitution. Santa Fe, N.M: Clear Light Publishers.ISBN 0-940666-15-4.
Richter, Daniel K.The Ordeal of the Longhouse: The Peoples of the Iroquois League in the Era of European Colonization, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1992.ISBN 0807820601.
