Hedy Lamarr (/ˈhɛdi/; tên khai sinhHedwig Eva Maria Kiesler; sinh ngày 9 tháng 11 năm 1914[a] – mất ngày 19 tháng 1 năm 2000) là một nữ diễn viên và nhà phát minh người Mỹ gốc Áo. Sau sự nghiệp điện ảnh ngắn ngủi ởTiệp Khắc, gồm cả đóng phim chính kịch khiêu dâm lãng mạnEcstasy (1933), bà trốn khỏi người chồng đầu tiênFriedrich Mandl và bí mật chuyển đến Paris. Sau khi đến Luân Đôn, bà gặp gỡLouis B. Mayer, rồi được ông trao cho hợp đồng đóng phim ở Hollywood. Lamarr trở thành ngôi sao màn bạc với vai diễn trong phim chính kịch lãng mạnAlgiers (1938). Bà gặt hái thành công vang dội hơn nữa với tác phẩm Viễn TâyBoom Town (1940) và phim chính kịchWhite Cargo (1942). Bộ phim thành công nhất của Lamarr là tác phẩm sử thi tôn giáoSamson and Delilah (1949). Bà còn đóng phim truyền hình trước khi phim cuối của bà được ra mắt vào năm 1958. Năm 1960, bà được ghi danh bằng một ngôi sao trênĐại lộ Danh vọng Hollywood.
ĐầuThế chiến II, Lamarr vàGeorge Antheil đã đồng phát minh hệ thống dẫn đường vô tuyến chongư lôi củaquân Đồng Minh - sử dụng công nghệtrải phổ (spread spectrum) vànhảy tần (fequency hopping) nhằm đánh bại mối đe dọa từnhiễu sóng vô tuyến (radio jamming) củaPhe Trục. Tuy nhiên trong Thế chiến II, công nghệ không được sử dụng trong các hệ thống tác chiến. Đến sau chiến tranh, công nghệ ấy mới được áp dụng độc lập với bằng sáng chế của họ.
Lamarr có tên khai sinh là Hedwig Eva Maria Kiesler, sinh năm 1914 tạiViên,[2] Áo. Bà là con một của Gertrud "Trude" Kiesler (nhũ danh Lichtwitz) và Emil Kiesler. Cha bà xuất thân từ gia đìnhDo Thái gốc Galica ởLemberg,Vương quốc Galicia và Lodomeria - thuộc địa phận củaĐế quốc Áo (nay làLviv ởUkraina). Ở thập niên 1920, ông làm phó giám đốc ngân hàngWiener Bankverein,[3][4] và đến cuối đời thì làm giám đốc ở ngân hàngCreditanstalt-Bankverein hợp nhất.[5][6] Mẹ bà là một nghệ sĩ dương cầm gốcBudapest, xuất thân từ một gia đình thượng lưu người Do Thái gốc Hungary. Bà đãcải đạo sang Công giáo và được miêu tả là một "tín đồ tu nghiệp Công giáo". Bà nuôi con gái mình thành tín đồ Công giáo, song lúc ấy Hedy chưa được rửa tội.[5]:8
Lúc nhỏ, Lamarr thể hiện sự quan tâm đến diễn xuất và bị mê đắm trước điện ảnh và kịch nghệ. Năm 12 tuổi, bà giành chiến thắng một cuộc thi sắc đẹp ở Viên.[7] Bà còn bắt đầu học về các phát minh công nghệ với cha mình, ông là người đưa bà đi dạo và giải thích về cách vận hành của các thiết bị.[8][9]
Lamarr đang theo học lớp diễn xuất ở Viên thì một ngày nọ, bà quên mang một mẩu giấy ghi chú của mẹ mình nên đi đếnhãng phim Sascha, rồi được thuê làmgiám sát kịch bản. Trong lúc công tác ở đây, bà sắm mộtvai quần chúng trong phim hài lãng mạnGeld auf der Straße (1930), tiếp đó đóng một vai nhỏ có thoại trong phim hàiSturm im Wasserglas (1931). Sau đó nhà sản xuấtMax Reinhardt đã chọn bà đóng trong một vở kịch có tên gọiThe Weaker Sex - được công diễn tại Nhà hátTheater in der Josefstadt. Reinhardt quá ấn tượng với Lamarr đến nỗi mang theo bà trở vềBerlin.[10]
Tuy nhiên, thực tế bà chưa bao giờ được đào tạo diễn xuất với Reinhardt hay có mặt trong bất kì tác phẩm nào của ông ở Berlin. Thay vào đó, bà gặp nhà sản xuất kịch người NgaAlexis Granowsky. Lamarr được ông chọn đóng cùngWalter Abel vàPeter Lorre trong tác phẩm đạo diễn đầu tay của mình mang tênDie Koffer des Herrn O.F. (1931).[11] Không lâu sau, Granowsky chuyển đến Paris, song Lamarr chọn ở lại Berlin và được giao vai chính trongMan braucht kein Geld (1932) - tác phẩm phim hài doCarl Boese làm đạo diễn.[12] Kế đến Lamarr đóng trong bộ phim đưa tên tuổi của bà trở nên nổi tiếng với khán giả quốc tế.
Lamarr trong một ảnh chụp vào năm 1934 với tên gọi "Heddie Kietzler"
Đầu năm 1933, khi mới 18 tuổi, Lamarr được giao vai chính trong bộ phimEcstasy của đạo diễnGustav Machatý. Trong phim, bà vào vai một người vợ trẻ bị người chồng lớn tuổi, lạnh lùng và vô cảm ruồng rẫy. Bộ phim mang lại cho Lamarr cả danh tiếng lẫn tai tiếng, bởi trong đó có những cảnh khỏa thân ngắn và đặc biệt là hình ảnh bà thể hiện gương mặt cực khoái. Sau này, Lamarr lên tiếng rằng bà đã bị đạo diễn và nhà sản xuất "lừa gạt" khi họ sử dụng ống kính góc rộng telephoto (telephoto lenses) công năng cao để quay mà không thông báo trước. Tuy nhiên, những tuyên bố này của bà đã bị đạo diễn bác bỏ.[b][13][14]
Tuy trở nên thất vọng và vỡ mộng về việc tìm những vai diễn khác, tác phẩm lại gây được sự chú ý của thế giới sau khi thắng một giải tạiLiên hoan phim Venezia.[15] Bộ phim được xem là một tác phẩm nghệ thuật ở khắp châu Âu. Ở Mỹ, phim bị xem là gợi dục quá đà và nhận phải phản hồi tiêu cực, đặc biệt từ nhóm khán giả nữ. Phim bị cấm chiếu ở Đức và Mỹ.
Ảnh tĩnh chụp Lamarr trong studio ở bộ phimZiegfeld Girl (1941)
Lamarr cũng tham gia một số vai diễn trên sân khấu, trong đó có vai trongSissy – vở kịch vềNữ vương Elisabeth của Áo, công diễn tại Viên. Tác phẩm nhận được nhiều lời khen từ giới phê bình. Người hâm mộ liên tục gửi hoa hồng đếnphòng thay đồ và thậm chí còn cố đột nhập vào hậu trường để gặp mặt. Lamarr đã từ chối gần hết, bao gồm cả một người đàn ông kiên quyết hơn tất cả –Friedrich Mandl. Mandl muốn tìm hiểu và tiếp cận bà bằng mọi giá.[16]
Mandl là một tay buôn vũ khí và nhà sản xuất đạn dược người Áo,[17] được xem là người đàn ông giàu thứ ba ở Áo. Lamarr có cảm tình trước tình cách hấp dẫn và quyến rũ của ông, một phần là do khối tài sản khổng lồ ông đang sở hữu. Cha mẹ bà (đều làngười gốc Do Thái) không chấp nhận mối quan hệ này, vì Mandl có liên hệ với nhà lãnh đạo phát xít người ÝBenito Mussolini và sau đó là cảFührerAdolf Hitler, song họ không thể ngăn cản được cô con gái bướng bỉnh. Ngày 10 tháng 8 năm 1933, Lamarr kết hôn với Mandl tạiKarlskirche. Năm ấy, bà 18 tuổi và ông ta 33 tuổi. Trong cuốn tự truyệnEcstasy and Me, bà miêu tả Mandl là một người chồng cực kỳ độc đoán, kịch liệt phản đối cảnh bà diễn cực khoái trongEcstasy và ngăn bà theo đuổi nghiệp diễn xuất. Bà cho biết bà bị giam hãm như một tù nhân tại tư dinhSchloss Schwarzenau [de] của họ.
"Từ lâu tôi đã biết mình chẳng bao giờ có thể làm diễn viên nếu làm vợ anh ấy. ... Anh ấy là kẻ thống trị tuyệt đối trong hôn nhân của mình. ... Tôi thì như một con búp bê. Tôi như một món đồ, một tác phẩm nghệ thuật nào đó cần được bảo vệ (và cầm tù), không có trí óc, không có cuộc sống riêng."
Mandl có quan hệ xã hội và kinh doanh mật thiết với chính phủ Ý. Ông bán đạn dược cho đất nước này[5] và cũng có quan hệ với chế độQuốc xã của Đức, ngay cả khi cha ông là người gốc Do Thái, giống như Hedy. Lamarr ghi chép rằng các nhà độc tài từ hai quốc gia đều tham gia những bữa tiệc xa hoa tại tư gia của Mandl. Lamarr tháp tùng Mandl trong các buổi họp kinh doanh, tại đây chồng bà trao đổi với các nhà khoa học và chuyên gia khác về công nghệ quân sự. Những buổi họp này đã đưa bà tiếp cận với ngành khoa học ứng dụng và nuôi dưỡng tài năng khoa học tiềm ẩn trong con người bà.[19]
Cuối cùng, cuộc hôn nhân của Lamarr với Mandl trở nên không thể hàn gắn, và bà quyết định tự ly thân khỏi chồng và đất nước vào năm 1937. Trongtự truyện, bà kể rằng đã cải trang thành hầu gái và bay đếnParis, nhưng theo những lời kể khác thì bà đã thuyết phục Mandl đeo toàn bộ chỗ trang sức để dự bữa tối, rồi sau đó biến mất.[20]
Sigrid Gurie (trái) và Hedy Lamarr (phải) đều sắm vai nữ chính của bạn diễn namCharles Boyer trong phimAlgiers (1938).
Sau khi đặt chân đến Luân Đôn, vào năm 1937,[21] bà gặp gỡLouis B. Mayer - giám đốc củaMGM và hiện đang đi khắp châu Âu để tìm kiếm tài năng mới. Ban đầu bà từ chối đề nghị mà ông đưa ra (125 đô la Mỹ/tuần), song sau đó bà quyết định đặt vé lên cùng chuyến bay giống ông đến New York, tận dụng cơ hội để gây ấn tượng và thuyết phục ông tăng mức hợp đồng lên 500 đô la Mỹ/tuần. Mayer thuyết phục bà đổi tên thành Hedy Lamarr (để tránh nhắc đến danh tính thật của bà, và biệt hiệu nổi tiếng "Ecstasy lady" gắn liền với nữ diễn viên).[20] Ông chọn họ Lamarr để tri ân tới ngôi saoBarbara La Marr xinh đẹp, theo gợi ý của người vợ vốn ngưỡng mộ La Marr. Năm 1938, Mayer đưa bà đến Hollywood và bắt đầu lăng xê bà thành "người phụ nữ đẹp nhất thế giới".
Mayer đã gửi Lamarr choWalter Wanger mượn trong lúc Wagner đang làm phimAlgiers (1938) - bản làm lại của Mỹ với bộ phim PhápPépé le Moko (1937).[22] Lamarr được chọn vào vai chính đóng vớiCharles Boyer. Shearer kể rằng bộ phim "đã làm cả nước xúc động mạnh".[5]:77 Bà được quảng cáo là một nữ diễn viên Áo vô danh nhưng được công khai rộng rãi, nhờ đó gây được sự mong đợi từ khán giả. Mayer hi vọng bà sẽ trở thành mộtGreta Garbo hayMarlene Dietrich thứ hai.[5]:77 Theo lời một khán giả, khi gương mặt bà lần đầu xuất hiện trên màn ảnh, "mọi người đều kinh ngạc ... Vẻ đẹp của Lamarr thật sự làm người ta phải nín thở."[5]:2
Trong những bộ phim tương lai ở Hollywood, bà luôn được giaovai cố định (typecast) là người phụ nữ quyến rũ song có thân thế kỳ lạ. Bộ phim Mỹ thứ hai bà tham gia làI Take This Woman, đóng cùngSpencer Tracy dưới sự chỉ đạo củaJosef von Sternberg (thường xuyên cộng tác với Dietrich). Von Sternberg bị sa thải trong lúc ghi hình, và người thay thế ông làFrank Borzage. Phim bị tạm ngừng sản xuất, còn Lamarr được tham gia vào dự ánLady of the Tropics (1939). Trong phim này, ba thủ vai một phụ nữ lai quyến rũ ở Sài Gòn, diễn cùngRobert Taylor. Bà trở lại với dự án phimI Take This Woman, lần này doW. S. Van Dyke tái ghi hình. Kết quả là phim thất bại khi ra mắt thị trường.
Lamarr tham gia một tác phẩm nổi tiếng hơn nhiều làBoom Town (1940) vớiClark Gable,Claudette Colbert vàSpencer Tracy, cùng kinh phí 5 triệu đô la Mỹ.[23] MGM nhanh chóng chọn Lamarr và Gable để cùng đóng tiếp trongComrade X (1940). Đây là một phim hài theo phong cách củaNinotchka (1939) và cũng trở nên ăn khách. Lamarr sắm vai một người tị nạn từ Viên trongCome Live with Me (1941), diễn cùngJames Stewart. Stewart cũng tham gia dự ánZiegfeld Girl (1941). Trong phim này, Lamarr,Judy Garland vàLana Turner thủ vai các nữ vũ công chuyên diễn ở hộp đêm (showgirl) đầy tham vọng. Phim cũng đạt được thành công.[23] Lamarr là diễn viên nhận cát-sê cao nhất trong phimH. M. Pulham, Esq. (1941), song nhân vật chính của bộ phim doRobert Young thủ diễn. Bà đóng phim thứ ba với Tracy làTortilla Flat (1942). Tác phẩm thành công tại thị trường phòng vé, giống phimCrossroads (1942) mà bà đóng vớiWilliam Powell.
Lamarr thể hiện vai một người phụ nữ quyến rũ kỳ lạ gốc Ả Rập[24] tên Tondelayo trong phimWhite Cargo (1942) - trong phim bà hưởng cát-sê xếp trên cảWalter Pidgeon. Tác phẩm đã đạt thành công lớn.White Cargo chứa câu thoại được xem là đáng nhớ nhất của bà, đó là một lời mời đầy khiêu khích: "Tôi là Tondelayo. Tôi làmbữa trưa nhẹ cho anh nhé?"[c] Câu thoại này là đại diện cho nhiều vai diễn của Lamarr, nhấn mạnh nhan sắc và sự gợi cảm của bà khi bà chỉ có tương đối ít thoại. Việc thiếu những thử thách trong diễn xuất đã làm bận lòng Lamarr. Bà được cho là đã tìm đến việc sáng tạo nhằm giải tỏa nỗi buồn chán của mình.[25]
"Trong số toàn bộ những người di cư khỏi châu Âu đi trốn Đức quốc xã và Áo quốc xã, cô ấy là một trong số ít người thành công khi chuyển sang nền văn hóa khác và trở thành một minh tinh thực thụ. Rất hiếm người có thể chuyển đổi được ngôn ngữ hoặc văn hóa. Cô ấy là một người giỏi xoay sở, mà theo tôi nghĩ là do ảnh hưởng mạnh mẽ của người cha lên cô lúc còn nhỏ."
Lamarr tái hợp với Powell trong phim hàiThe Heavenly Body (1944), rồi được Warner Bros mượn đóng trong phimThe Conspirators (1944). Hãng Warner Bros làm vậy để cố tái lập thành công củaCasablanca (1943), và RKO mượn bà diễn trong phim tâm lý tình cảmExperiment Perilous (1944). Trở lại MGM, Lamarr diễn cặp cùngRobert Walker trong phim hài lãng mạnHer Highness and the Bellboy (1945). Trong phim này, bà sắm vai một công chúa phải lòng một chàng trai ở New York. Phim trở nên cực kỳ nổi tiếng, nhưng lại là phim cuối mà bà đóng theo hợp đồng với MGM.[27]
Trong những năm ấy, cuộc đời và tính cách của bà ngoài đời khác khá nhiều so với hình ảnh của bà trên màn bạc. Phần lớn thời gian, bà cảm thấy cô đơn và nhớ nhà. Bà có thể bơi ở hồ bơi của người đại diện, song tránh xa bãi biển và những đám đông chú ý đến mình. Khi được được hỏi xin chữa ký, bà thắc mắc sao lại có người muốn chữ ký của bà. Cây viết Howard Sharpe phỏng vấn Lamarr và nêu ấn tượng về bà: "Hedy sở hữu nét tinh tế cá nhân đáng kinh ngạc nhất. Cô ấy biết nghệ thuật làm phụ nữ của châu Âu. Cổ biết đàn ông muốn gì ở một mỹ nữ, những điều thu hút họ, và cô ép mình trở thành hình mẫu như vậy. Cô ấy có sức quyến rũ với sự ấm áp - mà cả Dietrich hay Garbo đều không có được."[13] Lamarr còn có sở thíchnói về bản thân ở ngôi thứ ba.[28]
Lamarr muốn tham giaHội đồng nhà phát minh quốc gia (NIC), nhưng bịCharles F. Kettering và những thành viên khác ở NIC khuyên rằng bà có thể hỗ trợ tốt hơn cho cuộc chiến bằng cách sử dụng danh tiếng của mình để bántrái phiếu chiến tranh.[29][30] Lamarr tham gia một chiến dịch bán trái phiếu chiến tranh với một thủy thủ tên là Eddie Rhodes. Rhodes ở trong đám đông mỗi lần Lamarr xuất hiện, và bà sẽ gọi anh lên sân khấu. Bà sẽ tán tỉnh anh một lúc, rồi hỏi khán giả rằng bà có nên tặng anh ta một nụ hôn không. Khi đám đông trả lời đồng ý, thì Hedy sẽ đáp rằng bà sẽ làm thế nếu có đủ người mua trái phiếu chiến tranh. Sau khi khách hàng mua đủ trái phiếu chiến tranh, bà sẽ hôn Rhodes và anh sẽ quay về chỗ khán giả. Sau đó, họ sẽ đến một cuộc vận động mua trái phiếu chiến tranh tiếp theo.[31]
Sau khi rời MGM vào năm 1945, Lamarr lập nên một công ty sản xuất vớiJack Chertok và làm bộ phim giật gânThe Strange Woman (1946). Tác phẩm đội vốn kinh phí và chỉ thu được lợi nhuận ít ỏi.[32] Tiếp đó, bà và Chertok làm phimDishonored Lady (1947). Đây lại là một tác phẩm giật gân khác có sự tham gia diễn xuất của Lamarr và cũng bị đội vốn kinh phí, song không thành công về mặt thương mại. Bà thử sức làm phim hàiLet's Live a Little (1948) vớiRobert Cummings.
Sự nghiệp của Lamarr có dấu hiệu đi xuống. Bà sang Ý để sắm nhiều vai trong phimLoves of Three Queens (1954) - tác phẩm mà bà kiêm vai trò sản xuất. Tuy nhiên do thiếu kinh nghiệm cần có để làm nên một tác phẩm sử thi thành công, nên bà đã mất hàng triệu đô la Mỹ và không thể nắm quyền phân phối bộ phim. Lamarr thủ diễn vaiJeanne d' Arc trong bộ phim sử thi bị giới phê bình chê bai thậm tên mang tênThe Story of Mankind (1957) củaIrwin Allen và làm các tập phim củaZane Grey Theatre ("Proud Woman") vàShower of Stars ("Cloak and Dagger"). Bộ phim cuối của bà là tác phẩm giật gânThe Female Animal (1958). Lamarr ký hợp đồng diễn trong phimPicture Mommy Dead (1966), song bị khai trừ khỏi đoàn phim khi bà ngã quỵ vì kiệt sức trong lúc ghi hình bộ phim. Người thay thế bà diễn vai Jessica Flagmore Shelley làZsa Zsa Gabor.
Tuy rằng Lamarr không được đào tạo bài bản và chủ yếu là tự học, song bà đã đầu tư khoảng thời gian rảnh (kể cả đợt nghỉ giữa các lượt quay trên phim trường) để thiết kế và vẽ sơ đồ phát minh.[34] Những phát minh ấy gồm cóđèn giao thông vàthuốc viên hòa tan được trong nước để tạo ra một loạiđồ uống có ga và hương vị.[25]
Bản sao bằng sáng chế "Hệ thống liên lạc bí mật" của Hoa Kỳ
Cuối thập niên 1930, Lamarr tham gia các buổi giao dịch vũ khí với tay buôn vũ khí và người chồng lúc ấy là Fritz Mandl, "có thể nhằm nâng cao cơ hội bán được hàng".[35] Từ những buổi gặp ấy, bà hiểu rằng hải quân cần "cách để dẫn đường cho ngư lôi khi nó phóng dưới nước." Một ý tưởng được đề xuất là kiểm soát vô tuyến. Tuy nhiên, kẻ thù đã có thểgây nhiễu vô tuyến (radio jamming) hệ thống dẫn đường cho ngư lôi và làm nó chệch hướng.[36]
Sau đó khi bàn vấn đề cùng người bạn mới - nhà soạn nhạc kiêm nghệ sĩ dương cầmGeorge Antheil, bà nảy ra ý tưởng ngăn nhiễu sóng bằng nhảy tần (frequency hopping) - tình cờ liên quan đến những tác phẩm âm nhạc của Antheil. Trong tác phẩm cũ, Antheil cố gắng đồng bộ nhảy tần nốt nhạc (note-hopping) được sử dụng làm đoạn nhạc avant-garde trong nhạc nền của bộ phimBallet Mécanique (1923–24). Tác phẩm có sử dụng âm thanh của hàng loạtdương cầm tự chơi (player piano) đã được đồng bộ. Ý tưởng của Antheil trong bản nhạc là đồng nhất mốc thời gian bắt đầu của dương cầm tự chơi với cuộn ghi dương cầm (player piano roll), vì thế các đoạn chơi dương cầm sẽ chơi khớp nhịp với nhau. Họ cùng nhau nhận ra rằng tần số vô tuyến có thể được thay đổi theo cách tương tự - sử dụng chung cơ chế song thu hẹp lại.[37][35]
Dựa trên sức nặng từ các bản đề xuất ban đầu gửi choHội đồng nhà phát minh quốc gia (NIC) vào cuối tháng 12 năm 1940, đầu năm 1941, NIC giới thiệu Antheil với Samuel Stuart Mackeown (giáo sư ngành kỹ thuật điện tạiCaltech) để tư vấn về hệ thống điện.[38][34] Lamarr đã thuê hãng luậtLyon & Lyon soạn đơn xin cấp bằng sáng chế.[39][40] Ngày 11 tháng 8 năm 1942, tấmBằng sáng chế Hoa Kỳ số 2,292,387, được cấp dưới tên hợp pháp là Hedy Kiesler Markey.[41] Phát minh được đệ trình cho Hải quân, song họ từ chối vì cho rằng nó quá lớn nên khó nhét vào ngư lôi được. Bị sốc trước hành động của Hải quân, Lamarr và Antheil đã ngừng theo đuổi nghiệp phát minh. Lamarr nhận được lời tư vấn rằng nên đầu tư thời gian và sự chú ý để bán trái phiếu chiến tranh, vì bà là một người nổi tiếng.[42] Tuy không được Hải quân Mỹ sử dụng trong Thế chiến II, song phát minh của bà đã được sử dụng trong cuộckhủng hoảng tên lửa Cuba (1962), và trở thành tiền thân của các công nghệ không dây hiện đại nhưWi-Fi,Bluetooth vàGPS.[43][44][45] Do bằng sáng chế đã hết hạn, nên Lamarr không được hưởng bất cứ lợi nhuận gì từ phát minh của mình.[43]
Ngày 10 tháng 4 năm 1953, ở tuổi 38, Lamarr chính thức trở thànhcông dân Hoa Kỳ. Năm 1966, bà phát hànhcuốn tự truyện mang tênEcstasy and Me. Tuy nhiên, trong một lần xuất hiện trên truyền hình, Lamarr khẳng định rằng cuốn sách không phải do bà viết, và phần lớn nội dung là hư cấu.[46] Không lâu sau, bà kiện nhà xuất bản vì cho rằng người viết hộ (ghostwriter) Leo Guild đã bịa đặt nhiều chi tiết không đúng sự thật.[47] Ngược lại, Lamarr cũng bị Gene Ringgold đâm đơn kiện, cáo buộc cuốn sách đã sao chép tài liệu từ một bài báo ông từng viết cho tạp chíScreen Facts vào năm 1965. Trước đó, vào cuối thập niên 1950, Lamarr cùng chồng cũ W. Howard Lee thiết kế và phát triển khu nghỉ dưỡng trượt tuyết Villa LaMarr tại Aspen, Colorado.
Năm 1966, Lamarr bị bắt giữ tại Los Angeles vìtrộm cắp ở cửa hàng (shoplifting). Cuối cùng các cáo buộc bị bác bỏ. Năm 1991, bà bị bắt giữ với cùng tội danh trên ởOrlando, Florida, lần này là hành vi trộm thuốc nhuận tràng và thuốc nhỏ mắt trị giá 21,48 đô la Mỹ.[48] Lamarr quyết định không phản đối để tránh xuất hiện tại tòa, và các cáo buộc bị bác bỏ để đổi lấy lời hứa rằng bà sẽ không vi phạm bất kỳ luật nào trong một năm.[49]
Thập niên 1970 là thập kỷ cho thấy Lamarr ngày càng sống ẩn dật. Bà được chào mời một số kịch bản, quảng cáo truyền hình và dự án sân khấu, song chẳng có gì làm bà hứng thú. Năm 1974, bà đệ đơn kiệnWarner Bros. đòi bồi thường 10 triệu đô la Mỹ. Nữ diễn viên cho rằng bản giễu nhại tên bà ("Hedley Lamarr") trong tác phẩm hàiBlazing Saddles củaMel Brooks đã xâm phạm quyền riêng tư của bà. Về sự việc, Brooks cho biết ông cảm thấy có phần hãnh diện. Hãng phim đã thu xếp ngoài tòa với phí danh nghĩa (nominal sum) không được tiết lộ cùng lời xin lỗi Lamarr vì "suýt dùng tên bà". Brooks cho rằng Lamarr "chẳng bao giờ hiểu được câu đùa ấy".[50] Năm 1981, do thị lực suy giảm, Lamarr rút khỏi cuộc sống trước công chúng và định cư tạiMiami Beach, Florida.[5]
Một tấm hình khổng lồ vẽ Lamarr doCorel thực hiện đã giành ngôi quán quân trong cuộc thi thiết kế bìa phần mềm thường niên củaCorelDRAW vào năm 1996. Trong một số năm, bắt đầu từ năm 1997, tấm hình có mặt trên hộp của bộ phần mềm. Lamarr kiện công ty sử dụng hình ảnh của bà mà chưa được bà cho phép. Corel phản bác rằng cô không sở hữu quyền nắm hình ảnh đó. Năm 1998, các bên đã đạt được thỏa thuận không được tiết lộ.[51][52] Nhờ cống hiến cho ngành công nghiệp điện ảnh, Lamarr có một ngôi sao trênĐại lộ Danh vọng Hollywood tại số 6247Hollywood Boulevard[53][54] cạnhphố Vine.
Lamarr ghẻ lạnh với cậu con trai lớn James Lamarr Loder lúc anh mới 12 tuổi. Quan hệ của họ đột ngột chấm dứt, và anh chuyển đến ở cùng gia đình khác. Họ không nói chuyện lại với nhau trong gần 50 năm. Lamarr loại James Loder khỏi di chúc của bà, nên anh đã đâm đơn kiện đòi kiểm soát khối tài sản trị giá 3,3 triệu đô la Mỹ mà mẹ anh để lại vào năm 2000.[55] Cuối cùng anh chấp nhận rút đơn với giá 50.000 đô la Mỹ.[56]
Trong những thập niên cuối đời, điện thoại trở thành phương tiện liên lạc duy nhất của Lamarr với thế giới bên ngoài, ngay cả với các con và bạn bè thân thiết. Bà thường nói chuyện qua điện thoại trong sáu hoặc bảy giờ một ngày, song hiếm khi dành thời gian gặp trực tiếp bất kỳ ai trong những năm cuối đời.
Ngày 19 tháng 1 năm 2000, Lamarr mất tạiCasselberry, Florida,[57] vì bị bệnh tim, thọ 85 tuổi.[5] Con trai bà là Anthony Loder đã rải một phần tro cốt của bà tạiRừng Viên, Áo theo di nguyện của bà.[58] Năm 2014, đài tưởng niệm Lamarr được khánh thành ởNghĩa trang trung tâm Viên.[59] Phần tro cốt còn lại của bà được chôn cất tại nơi này.[60][61]
Năm 1939, Lamarr được chọn là "nữ diễn viên mới triển vọng nhất" năm 1938 theo một cuộc bầu chọn do các nhà phê bình phim củaPhiladelphia Record tiến hành.[62] Khán giả điện ảnh Anh đã bầu Hedy Lamarr là nữ diễn viên xuất sắc thứ 10 trong năm nhờ màn thể hiện của bà trong phimSamson and Delilah vào năm 1951.[63] Năm 1960, Hedy Lamarr được ghi danh bằng một ngôi sao trênĐại lộ Danh vọng Hollywood.[64]
Năm 1997, Lamarr vàGeorge Antheil cùng được ghi danh bằnggiải người tiên phong (Pioneer Award) củaElectronic Frontier Foundation.[65] Lamarr cũng là người phụ nữ đầu tiên nhận giải Thành tựu tinh thần BULBIE Gnass của Hiệp hội phát minh. Giải thưởng được xem là "giải Oscar trong lĩnh vực phát minh"[66][67][68] dành cho những cá nhân dành trọn đời lao động sáng tạo trong ngành nghệ thuật, khoa học, kinh doanh hoặc sáng chế, đóng góp đáng kể cho xã hội.[69] Một năm sau, quê hương Áo của Lamarr trao cho nữ diễn viên Huân chương Viktor Kaplan của Hiệp hội chủ nhân bằng sáng chế và nhà phát minh Áo.[70]
Năm 2006, phốHedy-Lamarr-Weg được lập nên tạiMeidling (quận thứ 12 của Viên), đặt theo tên nữ diễn viên. Năm 2013,Viện quang học và thông tin lượng tử (IQOQI) đã lắp đặt mộtkính viễn vọng lượng tử trên gác mái củaĐại học Viên, họ đặt tên chiếc kính này theo tên bà vào năm 2014.[71] Năm 2014, Lamarr được ghi danh truy tặng vàoĐại sảnh danh vọng nhà phát minh quốc gia nhờ công nghệ nhảy tần.[72] Cùng năm ấy, yêu cầu chôn phần tro cốt của Lamarr tại một ngôi mộ danh dự của thành phốViên của Anthony Loder đã được thực hiện. Ngày 7 tháng 11, bình đựng tro cốt của bà được chôn tạiNghĩa trang trung tâm Viên ở nhóm 33 G, mộ số 80, cách không xa vị trí trung tâm của mộ tổng thống.[60][61]
Ngày 9 tháng 11 năm 2015,Google ghi danh Lamarr nhân kỷ niệm 101 ngày sinh của bà, và một lần nữa ghi danh nữ diễn viên vào dịp kỷ niệm 109 ngày sinh của bà vào ngày 9 tháng 11 năm 2023 bằng mộtdoodle.[73][74] Ngày 27 tháng 8 năm 2019, một tiểu hành tinh được đặt theo tên bà là32730 Lamarr.[75][76] Ngày 6 tháng 8 năm 2023, các nhà sản xuất loạt phimStar Trek: Prodigy gồm Dan và Kevin Hageman đã công chiếu năm phút đầu tiên từ mùa hai của bộ phim, trình chiếu tàu USS Voyager-A lớp Lamarr mới nhằm tri ân bà.[77]
Lamarr đã kết hôn và ly dị sáu lần, và có ba người con:
Friedrich Mandl (kết hôn 1933–1937) - chủ tịch củaHirtenberger Patronen-Fabrik[78]
Gene Markey (kết hôn 1939–1941) - nhà biên kịch và nhà sản xuất. Bà nhận nuôi một bé trai trong cuộc hôn nhân của mình với Markey. Lamarr ghẻ lạnh cậu bé khi anh mới 12 tuổi. Quan hệ của họ đột ngột chấm dứt và họ không nói chuyện với nhau nữa trong gần 50 năm. Lamarr đã loại anh khỏi di chúc của bà.[55] Lamarr và Markey trú tại số 2727 Benedict Canyon Drive ở Beverly Hills, California trong thời gian chung sống, tại nơi có tên gọi là Điền trang Hedgerow. Họ sở hữu một chú chó giốngGreat Dane tên là Donner. Ngày nay, tư gia của họ vẫn còn.
John Loder (kết hôn 1943–1947) là một nam diễn viên. Hai người có chung một con gái tên là Denise (cô cưới nhà văn kiêm cựu cầu thủ bóng chạyLarry Colton) và một con trai tên Anthony (từng làm việc cho họa sĩ minh họaJames McMullan).[79] Anthony Loder có mặt trong bộ phim tài liệuCalling Hedy Lamarr (2004).[58]
Ernest "Teddy" Stauffer (kết hôn 1951–1952) là một chủ sở hữu hộp đêm, chủ nhà hàng và cựu thủ lĩnh ban nhạc.
W. Howard Lee (kết hôn 1953–1960) là một trùm dầu mỏ ở Texas. Sau khi ly hôn với Lamarr, ông cưới nữ diễn viênGene Tierney.
Lewis J. Boies (kết hôn 1963–1965) là luật sư ly hôn của Lamarr.
Sau vụ ly hôn thứ sáu và cuối cùng trong đời vào năm 1965, Lamarr vẫn sống một mình trong suốt 35 năm cuối đời. Suốt đời mình, Lamarr cho rằng con trai đầu tên James Lamarr Loder không phải con ruột mình và anh được nhân nuôi khi bà còn làm vợ của Gene Markey.[80] Tuy nhiên, nhiều năm sau, James phát hiện ra tài liệu chứng minh anh làcon trai ngoài giá thú của Lamarr và John Loder - người chồng thứ ba của bà sau này.[81] Tuy nhiên, một xét nghiệm DNA được tiến hành sau đó chứng minh anh chẳng có quan hệ huyết thống nào với cả hai người.[82]
Trong cuốn tiểu thuyết đoạt giải PulitzerThe Caine Mutiny (1952) củaHerman Wouk, Hedy Lamarr được nhắc tên trong chương 37 khi Trung úy kiêm luật sư bào chữa Barney Greenwald đối mặt với Trung úy Tom Keefer tại một bữa tiệc, sau khi Trung úy Stephen Maryk được tòa tuyên bố trắng án trong vụ nổi loạnCaine.[d][88] Tác phẩm phim chế nhại đề tài Viễn TâyBlazing Saddles (1974) củaMel Brooks có một phản diện (doHarvey Korman thể hiện) tên là "Hedley Lamarr". Trong phim có một chi tiết hài là nhiều nhân vật gọi nhầm anh là "Hedy Lamarr", buộc anh phải cáu kỉnh đáp lại "Là Hedley chứ." Trong vở nhạc kịchoff-BroadwayLittle Shop of Horrors (1982) và cả bản chuyển thể phim sau đó (1986), trong bài hát "Feed Me", Audrey II nói với Seymour rằng anh có thể cho Seymour bất kỳ điều gì anh ta muốn, kể cả "Một buổi hẹn hò với Hedy Lamarr."[89]
Trong trò chơi videoHalf-Life 2 (2004), chú cua thú cưng củaTiến sĩ Kleiner tên là Lamarr, đặt theo tên của nữ diễn viên.[90] Năm 2008, vở kịchoff-BroadwayFrequency Hopping kể về cuộc đời của Lamarr và Antheil. Vở kịch do Elyse Singer viết kịch bản và dàn dựng sân khấu. Kịch bản tác phẩm đã giành giải vở kịch mới về khoa học và công nghệ xuất sắc nhất từSTAGE.[5][91] Trong bộ phim tài liệu chế nhạiThe Chronoscope (2009),[92] do Andrew Legge làm đạo diễn kiêm phụ trách kịch bản, nhà khoa học hư cấu người Ireland Charlotte Keppel dường như được phỏng theo Hedy Lamarr. Bộ phim sử dụng phép châm biếm nền chính trị cực đoan ở thập niên 1930 và thuật lại câu chuyện về một nhóm phát xít hư cấu đánh cắp được một thiết bị do Keppel phát minh. Chiếc kính hiển vi này có thể nhìn thấy quá khứ, nên nhóm đã sử dụng nó để làm ra các bộ phim tuyên truyền về những anh hùng của họ trong quá khứ.
Ngày 20 tháng 5 năm 2010, Lamarr nằm trong số 150 người thuộc ngành công nghệ thông tin có mặt trong bộ phim ngắnHiệp hội máy tính Anh phát hành.[93] Cùng năm 2010,Thư viện công cộng New York trưng bày triển lãmThirty Years of Photography at the New York Public Library (30 năm nghề nhiếp ảnh tại Thư viện công cộng New York), đưa vào một bức ảnh chụp hình Lamarr (k. 1930) lộ ngực trần do nhiếp ảnh gia người Mỹ gốc ÁoTrude Fleischmann thực hiện.[94] Năm 2011, câu chuyện về phát minhtrải phổ nhảy tần của Lamarr được khám phát trong một tập thuộc chương trìnhDark Matters: Twisted But True củaScience Channel. Đây là loạt chương trình khám phá mặt tối của khám phá và thử nghiệm khoa học, được trình chiếu vào ngày 7 tháng 9.[95] Công trình nâng cấp bảo mật không dây của Lamarr cũng được nhắc đến trong tập ra mắt chương trìnhHow We Invented the World củaDiscovery Channel.[96] Cùng năm 2011, diễn viênAnne Hathaway tiết lộ cô được biết nguyên mẫu của nhân vật Catwoman là dựa trên Lamarr, vì thế cô đã nghiên cứu mọi bộ phim của Lamarr và kết hợp một vài kỹ thuật thở của bà vào màn thể hiện nhân vậtCatwoman của cô trong phim điện ảnhKỵ sĩ bóng đêm trỗi dậy (2012).[97]
Ngày 9 tháng 11 năm 2015, nhân kỷ niệm 101 năm ngày sinh của Lamarr, Google đã tri ân sự lao động của Hedy Lamarr trong điện ảnh và đóng góp của bà cho sự tiến bộ của khoa học bằng mộtGoogle Doodle hoạt họa.[98] Năm 2016, Lamarr được miêu tả trong vở kịch off-Broadway mang tênHEDY! The Life and Inventions of Hedy Lamarr. Đây là vở kịch do một phụ nữ (Heather Massie) độc diễn.[99][100] Cùng năm 2016, vở kịch off-Broadway, chương trình độc diễnStand Still and Look Stupid: The Life Story of Hedy Lamarr có sự tham gia diễn xuất của Emily Ebertz và do Mike Broemmel chắp bút kịch bản đã đi vào sản xuất.[101][102] Cũng trong năm ấy, nhân vậtWhitney Frost trong bộ phim truyền hìnhAgent Carter được lấy cảm hứng từ Hedy Lamarr vàLauren Bacall.[103]
Năm 2017, diễn viên Celia Massingham thủ vai Lamarr trong tập sáu, mùa ba thuộc loạt phim truyền hìnhLegends of Tomorrow củaThe CW có tên gọi "Helen Hunt". Tập phim lấy bối cảnh tại số 1937 Hollywoodland. Tập phim được trình chiếu vào ngày 14 tháng 11 năm 2017. Cũng trong năm 2017, một bộ phim tài liệu về sự nghiệp diễn xuất và cả sự nghiệp phát minh của Lamarr có tựa đềBombshell: The Hedy Lamarr Story, đã ra mắt tạiLiên hoan phim Tribeca 2017. Bộ phim tài liệu do Alexandra Dean đạo diễn kiêm phụ trách kịch bản, và doSusan Sarandon làm nhà sản xuất.[104][26] Ngày 24 tháng 11 năm 2017, phim được trình chiếu tại các rạp, rồi được phát sóng trên chương trìnhAmerican Masters của PBS vào tháng 5 năm 2018. Năm 2018, diễn viênAlyssa Sutherland thủ vai Lamarr trong tập ba, mùa hai bộ phim truyền hìnhTimeless của NBC, có tựa đề "Hollywoodland". Tập phim được trình chiếu vào ngày 25 tháng 3 năm 2018. Năm 2019, diễn viên kiêm nhạc sĩJohnny Depp sáng tác một ca khúc có tên gọi "This Is a Song for Miss Hedy Lamarr" cùngTommy Henriksen. Bài hát được đưa vào album18 (2022) của Depp vàJeff Beck.[105] Cùng năm 2019, tác phẩm tiểu sử về Hedy Lamarr mang tênThe Only Woman in the Room doMarie Benedict chắp bút đượcSourcebooks Landmark xuất bản. Cuốn sách là tác phẩm bán chạy nhất củaNew York Times, USA Today và Cuốn sách tiêu biểu củaBarnes & Noble.[106] Năm 2019, tác phẩm được vinh danh ở Đại sảnh Danh vọng của Library Reads.[107]
Năm 2021, Lamarr được nhắc đến trong tập đầu tiên của loạt phimWhat If...? của Marvel. Tập phim lên sóng vào ngày 11 tháng 8 năm 2021. Tháng 5 năm 2023, một tác phẩm vũ đạo có tên gọiHedy Lamarr: An American Muse được Linze Rickles McRae thực hiện nhằm tôn vinh bà. Những người diễn cùng Linze là cô con gái Azalea McRae cùng các học trò tại trường dạy vũ đạo của bà - Nhạc viện vũ đạo Downtown ở Gadsden, AL.[108] Tháng 7 năm 2024, bối cảnh chính mùa hai loạt chương trìnhStar Trek Prodigy của Netflix/Nickelodeon/Paramount là tàu khoa học USS Voyager, NCC-74656-A. Đây là một loại tàu vũ trụ thuộc lớp Lamarr - phân loại tàu ghi danh những cống hiến khoa học của Lamarr.[109]
^Khi ứng tuyển vai diễn, Lamarr hầu như không có kinh nghiệm và cũng không hiểu nhiều về quá trình quay phim theo kế hoạch. Vì quá háo hức với cơ hội này, bà đã ký hợp đồng mà không đọc kỹ các điều khoản. Trong một cảnh quay ngoài trời, đạo diễn yêu cầu cởi đồ nhưng Lamarr phản đối và dọa sẽ bỏ vai. Đáp lại, ông cảnh báo rằng nếu từ chối, bà sẽ phải tự trả toàn bộ chi phí cho các cảnh quay đã thực hiện trước đó. Để trấn an, ông nói rằng họ chỉ sử dụng những "cảnh quay dài" (long shots), các cảnh thân mật sẽ không hiện rõ trên ống kính. Tuy nhiên, trong buổi chiếu thử tại Praha, khi ngồi cạnh đạo diễn và chứng kiến những cảnh quay cận mặt bằng ống kính telephoto, Lamarr bàng hoàng. Bà hét vào mặt đạo diễn vì cảm thấy bị lừa dối rồi bỏ khỏi rạp trong nước mắt, lo lắng về phản ứng của cha mẹ cũng như nguy cơ sự nghiệp mới chớm nở của mình sẽ bị hủy hoại. Tuy nhiên, theo nhà quay phim, Lamarr hoàn toàn biết rằng sẽ có cảnh khỏa thân và không hề nêu ra bất kỳ mối lo ngại nào trong quá trình quay.[13]
^nguyên văn: "I am Tondelayo. I maketiffin for you?"
^"You’ll retire old and full of fat fitness reports. You’ll publish your novel proving that the Navy stinks, and you’ll make a million dollars and marry Hedy Lamarr. No letter of reprimand for you, just royalties on your novel." [Khi nghỉ hưu anh sẽ già nua và nhận đầy báo cáo về sức khỏe. Anh sẽ đăng tiểu thuyết chứng minh Hải quân thật tệ hại, anh sẽ kiếm được một triệu đô la và cưới Hedy Lamarr. Chẳng có lá thư nào khiển trách anh cả, chỉ có tiền bản quyền anh kiếm được từ tiểu thuyết mà thôi.]
^Morandini, Laura; Morandini, Luisa; Morandini, Morando (2009).Il Morandini 2010: dizionario dei film [The Morandini 2010 Dictionary of Films] (bằng tiếng Ý). Bologna: Zanichelli. tr. 493.ISBN978-88-08-20183-6.OCLC475597884.
^abFriedrich, Otto (1997).City of Nets: A Portrait of Hollywood in the 1940s (bằng tiếng Anh) . Berkeley and Los Angeles: University of California Press. tr. 12–13.ISBN0-520-20949-4.
^Price, Robert (tháng 1 năm 1983). “Further Notes and Anecdotes on Spread-Spectrum Origins”.IEEE Transactions on Communications (bằng tiếng Anh).31 (1): 85.doi:10.1109/tcom.1983.1095725.
^Wayne, Robert L (2014).'Moses' Speaks to His Grandchildren (bằng tiếng Anh). Dog Ear Publishing. tr. 19.ISBN978-1-4575-3321-1.
^Haskell, Molly (10 tháng 12 năm 2010).“European Exotic”.The New York Times (bằng tiếng Anh).Lưu trữ bản gốc ngày 8 tháng 9 năm 2018. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^ab“A Beautiful Mind”.Segulamag.com (bằng tiếng Anh).Bản gốc lưu trữ ngày 30 tháng 6 năm 2017. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^USPTO.“Patent 2,292,387 Full Text”.United States Patent and Trademark Office. USPTO.Bản gốc lưu trữ ngày 10 tháng 1 năm 2020. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^“Hedy Lamarr Sues Corel”.Hedy Lamarr News (bằng tiếng Anh). 7 tháng 4 năm 1998.Bản gốc lưu trữ ngày 6 tháng 7 năm 2011. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^“Hedy Lamarr” (bằng tiếng Anh). Hollywood Chamber of Commerce.Bản gốc lưu trữ ngày 11 tháng 11 năm 2013. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^“Hedy Lamarr” (bằng tiếng Anh). Los Angeles Times Hollywood Star Project.Bản gốc lưu trữ ngày 15 tháng 11 năm 2013. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^Moore, Roger (20 tháng 1 năm 2000).“Hedy Lamar: 1913–2000”.Orlando Sentinel (bằng tiếng Anh).Lưu trữ bản gốc ngày 15 tháng 11 năm 2017. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^ab“Calling Hedy Lamarr” (bằng tiếng Anh). Mischief Films.Lưu trữ bản gốc ngày 5 tháng 12 năm 2007. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^“Memorial to Hollywood pin-up”.thelocal.at (bằng tiếng Anh). The Local Austria. 7 tháng 11 năm 2014.Lưu trữ bản gốc ngày 21 tháng 7 năm 2015. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^“Hedy Lamarr”.Đại lộ Danh vọng Hollywood (bằng tiếng Anh). 25 tháng 10 năm 2019.Lưu trữ bản gốc ngày 15 tháng 11 năm 2024. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^Peterson, Barbara Bennett (tháng 4 năm 2001), “Lamarr, Hedy”,American National Biography
^“Auf den Spuren einer Hollywood-Diva” [In the footsteps of a Hollywood diva] (bằng tiếng Đức).Lưu trữ bản gốc ngày 15 tháng 11 năm 2021. Truy cập ngày 15 tháng 11 năm 2021 – qua PressReader.
^To Tell The Truth. Mùa 11. Tập 32 (bằng tiếng Anh). 18 tháng 9 năm 1966. CBS.
^“Hedy Lamarr Biography”.Biography.com (bằng tiếng Anh).Bản gốc lưu trữ ngày 30 tháng 12 năm 2011. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^Hoffman, Bill (5 tháng 2 năm 2001).“Hedy News: Lamarr's Son Not Adopted”.New York Post (bằng tiếng Anh).Lưu trữ bản gốc ngày 12 tháng 6 năm 2018. Truy cập ngày 29 tháng 12 năm 2024.
^Genzlinger, Neil (18 tháng 3 năm 2013).“On the Origins of Gadgets”.The New York Times.Lưu trữ bản gốc ngày 29 tháng 11 năm 2016. Truy cập ngày 30 tháng 12 năm 2015.
^Varnum, Janet (5 tháng 3 năm 2018).“Stand Still and Look Stupid”.The Ark Magazine.Bản gốc lưu trữ ngày 27 tháng 1 năm 2020. Truy cập ngày 27 tháng 4 năm 2018.
.jpg)
