| Nhị thập tứ sử | |||
|---|---|---|---|
| STT | Tên sách | Tác giả | Số quyển |
| 1 | Sử ký | Tư Mã Thiên | 130 |
| 2 | Hán thư | Ban Cố | 100 |
| 3 | Hậu Hán thư | Phạm Diệp | 120 |
| 4 | Tam quốc chí | Trần Thọ | 65 |
| 5 | Tấn thư | Phòng Huyền Linh (chủ biên) | 130 |
| 6 | Tống thư | Thẩm Ước | 100 |
| 7 | Nam Tề thư | Tiêu Tử Hiển | 59 |
| 8 | Lương thư | Diêu Tư Liêm | 56 |
| 9 | Trần thư | Diêu Tư Liêm | 36 |
| 10 | Ngụy thư | Ngụy Thâu | 114 |
| 11 | Bắc Tề thư | Lý Bách Dược | 50 |
| 12 | Chu thư | Lệnh Hồ Đức Phân (chủ biên) | 50 |
| 13 | Tùy thư | Ngụy Trưng (chủ biên) | 85 |
| 14 | Nam sử | Lý Diên Thọ | 80 |
| 15 | Bắc sử | Lý Diên Thọ | 100 |
| 16 | Cựu Đường thư | Lưu Hú (chủ biên) | 200 |
| 17 | Tân Đường thư | Âu Dương Tu, Tống Kỳ | 225 |
| 18 | Cựu Ngũ Đại sử | Tiết Cư Chính (chủ biên) | 150 |
| 19 | Tân Ngũ Đại sử | Âu Dương Tu (chủ biên) | 74 |
| 20 | Tống sử | Thoát Thoát (chủ biên) | 496 |
| 21 | Liêu sử | Thoát Thoát (chủ biên) | 116 |
| 22 | Kim sử | Thoát Thoát (chủ biên) | 135 |
| 23 | Nguyên sử | Tống Liêm (chủ biên) | 210 |
| 24 | Minh sử | Trương Đình Ngọc (chủ biên) | 332 |
| - | Tân Nguyên sử | Kha Thiệu Mân (chủ biên) | 257 |
| - | Thanh sử cảo | Triệu Nhĩ Tốn (chủ biên) | 529 |
Hán thư (Phồn thể: 漢書;giản thể: 汉书) là một tài liệulịch sử Trung Quốc cổ đại viết về giai đoạn lịch sử thờiTây Hán từ năm206 TCN đến năm25. Đôi khi, sách này cũng được gọi làTiền Hán thư (前漢書) để phân biệt với cuốnHậu Hán thư, viết về giai đoạnĐông Hán từ năm25 đến năm220, đượcPhạm Diệp viết trongthế kỷ 5.
Kể từ sauSử ký, cuốnHán thư là cuốn sử đồ sộ nhất, vì vậy nó được liệt vào một trongNhị thập tứ sử - 24 bộ sử nổi tiếng và lớn nhất Trung Quốc. Ngoài ra, hán thư cũng được liệt vào hàngTứ sử kinh điển, sánh vớiTứ thư,Ngũ kinh, bên cạnh cóSử ký,Hậu Hán thư vàTam Quốc Chí.
Cuốn sách này doBan Bưu khởi xướng, một người có tiếng về trí thức và là cháu củaBan Tiệp dư (Ban Tiệp dư là cô ruột), phi tần củaHán Thành Đế. Sau khi ông chết (54), người con trai cảBan Cố tiếp tục hoàn thành cuốn sách, lên tới tổng số 100 quyển, và gồm nhiều bài luận vềpháp luật,khoa học,địa lý, vàvăn chương.
Vào thời gian ấy, việc làm của Ban Cố khiến triều đình nhà Hán rất nghi ngại, vì họ không biết ông sẽ viết gì và nhận xét thế nào về giai đoạn giao thoa giữaTây Hán vàĐông Hán. Triều đình ra lệnh bắt giam Ban Cố và tịch thu sách vở nhà họ Ban, tuy nhiên sau đó do ảnh hưởng của em trai ông làBan Siêu, ông đã được thả ra và ấn định viết vềHán Quang Vũ Đế, vị Hoàng đế đầu tiên của Đông Hán.Hán Minh Đế sau khi đọc công trình của ông đã rất ấn tượng và cho phép ông thực hiện tiếp Hán thư này. Tuy nhiên, dưới thờiHán Hòa Đế, Ban Cố bị nghi ngờ tạo phản và bị bắt giam vào trong ngục. Ông bị buộc phải tự sát, đó là vào năm92, khi ông độ 61 tuổi.
Em gái út của Ban Cố làBan Chiêu cùngMã Tục - người ởPhù Phong - đã hoàn thành tác phẩm năm111, khoảng 19 năm sau khi Ban Cố chết trong ngục. Ban Chiêu và Mã Tục là người soạn thảo những quyển nhỏ từ 13-20 (tám biểu biên niên) và quyển 26 (thiên văn chí) được gộp trong tác phẩm đó.
Giống như cuốnSử ký củaTư Mã Thiên;Trương Khiên, một vị tướng Trung Quốc nổi tiếng, đã tiến hành nhiều chuyến viễn du về phương tây là nguồn cung cấp thông tin chính cho những dữ liệu về văn hoá và kinh tế xã hội ởTây Vực ở quyển 96 của bộ sách này.
Hán thư tuy mô phỏng cách làm sử củaSử ký nhưng có những thay đổi, sáng tạo mới.Ban Cố không đề cập các thời đại trước nhà Hán nhưTư Mã Thiên mà chỉ tập trung vào viết sử vềnhà Hán. Ban Cố cho rằng, thể loại kỷ truyện của Sử ký bao quát một thời kỳ quá dài, làm mờ nhạt vai trò của nhà Hán đương thời, do đó ông chỉ lựa chọn giai đoạn nhà Hán làm sách.
Hán thư được đánh giá là bộ sử về lịch sử giai đoạn hoàn chỉnh nhất ở Trung Quốc[1].
Đối với các hoàng đế nhà Hán, Hán thư không gọi làBản kỷ mà gọi làKỷ.
Ban Cố nói riêng và các tác giả nói chung viết sách trên tư tưởng độc tôn vị trí của nhà Hán trong sách, chuyểnHạng Vũ từ "Bản kỷ" trong Sử ký sang"Trần Thắng Hạng Tịch liệt truyện" vì Hạng Vũ không phải vua nhà Hán. Tương tự vớiVương Mãng dù là vuanhà Tân nhưng là kẻ thù của nhà Hán hay một vua Hán khác làLưu Bồn Tử (được quânkhởi nghĩa Xích Mi lập nên), do chống lạiHán Quang Vũ Đế, cũng chỉ được chép vào liệt truyện. Ban Cố bổ sung thêm thiên bản kỷ vềHán Huệ Đế mà trong sử ký gộp vào trong bản kỷ vềLã hậu.
Hán thư là kho tư liệu phong phú và đa dạng, trong đó bảo lưu được nhiều văn kiện lịch sử quan trọng có giá trị, với nhiều chiếu thư, tấu chương và trước tác thể hiện sách lược, mưu kế, tư tưởng chính trị, ngoại giao của các nhân vật. Hán thư còn bổ sung thêm khá nhiều tư liệu về các dân tộc thiểu số mà Tư Mã Thiên chưa đề cập trong Sử ký.
Ngoài ra, Hán thư còn có các thiênBách quan công khanh biểu,Hình pháp chí, Địa lý chí, Nghệ văn chí mà Sử ký không có.
Hán thư theo tư tưởngNho giáo chính thống rõ nét. Thời kỳ các tác giả soạn Hán thư, tư tưởng thần họcphong kiến đã rất phát triển và trở thành tư tưởng thống trị xã hội. Chính vì vậy, hệ tư tưởng trung quân ái quốc trở thành tư tưởng xuyên suốt trong tác phẩm.
Do đó, một mặt tiếp thu sử liệu từ Sử ký, mặt khác Hán thư lại phê phán Sử ký làvô quân vô chủ, vô thánh vô thần. Điều đó giúp Hán thư trở thành công cụ đắc lực bảo vệ cho hệ tư tưởng phong kiến và được triều đình nhà Hán hoan nghênh[2].
Trên tư tưởng đó, Hán thư vứt bỏ tư tưởng tiến bộ "cùng thiên nhân chi tế, thông cổ kim chi tiến" của Tư Mã Thiên[2] và tập trung ca ngợi học thuyết thần bí về thiên nhân tương ứng và âm dương ngũ hành, coi đó là quy luật vĩnh hằng của sự phát triển xã hội. Điều này thể hiện trong thiên "Ngũ hành chí". Ban Cố tập trung trận luận thuyết củaĐổng Trọng Thư,Lưu Hướng,Lưu Hâm… về học thuyếtâm dương ngũ hành. Trong rất nhiều sự kiện lịch sử, Hán thư dựa vào sự thiên biến để kiểm chứng nhân sự. Điều này không hề có trongSử kýTư Mã Thiên.
Tư tưởngphong kiến chính thống của Hán thư rất có lợi cho giai cấp phong kiến thống trị qua các thời đại.Truyện Ban Cố trong sáchHậu Hán thư chép rằng:
Khi viết tác phẩm này, Ban Cố sử dụng khá nhiều cổ văn, dùng chữ Hán cổ. Do đó, đây là tác phẩm khó đọc, khó tiếp cận và nghiên cứu. Các nhà nghiên cứu đánh giá, thậm chí ngay cả những người cùng thời với Ban Cố chưa chắc đã hiểu hết Hán thư[4].
Chính vì vậy, đời sau có nhiều học giả chú thích cho Hán thư. Theo ghi chép củaTùy thư, từ thờiĐông Hán đến thờiNam Bắc triều, đã có hơn 20 học giả tiếp cận với Hán thư, trong đó phần lớn là chú thích.
Tuy nhiên, các bản chú thích Hán thư trước thờinhà Đường đều không còn. Phiên bản chú thích cổ nhất còn được lưu giữ là củaNhan Sư Cổ[5] và một số học giả cùng biên soạn. Ngoài ra còn hai bản phổ biến khác là"Hán thư bổ giải" của Vương Tiến Khiêm đờinhà Thanh và"Hán thư bổ chú bổ chính" của Dương Thúc Đạt thời cận đại[4]
Cách viết sử chỉ tập trung về một triều đại của Ban Cố ảnh hưởng rất lớn đến đời sau. Nhiều sử gia sau ông học tập cách làm sử của ông, chỉ viết sử về một triều đại hay một giai đoạn lịch sử[6]. TrongNhị thập tứ sử, Hán thư cùng với Sử ký được xếp lên trên hết, được các thế hệ sau coi là kinh điển sử học quan trọng nhất[1].
Sử gia hiện đại Hsu Mei-ling phát biểu rằng phong cách viết của Ban Cố trong các phần vềđịa lý đã thiết lập xu hướng cho việc thiết lập các tiết đoạn địa lý trong các văn bản lịch sử, và có thể nhất là đã khuấy động xu hướng vềtừ điển địa lý tại Trung Quốc cổ đại[7].
Cuốn sách đã vạch ra các khuôn khổ cho những văn bản ở các triều đại Trung Quốc sau này, và hiện được dùng tham khảo khi nghiên cứu về giai đoạn nhà Hán. Hán thư cũng thường được coi là một phần trong bộ Tiền tứ sử của tổng tậpNhị thập tứ sử, cùng với cuốnSử ký,Tam Quốc chí vàHậu Hán thư.
| Quyển | Tựa đề | Nội dung |
|---|---|---|
| 1 | Cao Đế kỷ | Cao Tổ Lưu Bang |
| 2 | Huệ Đế kỷ | Huệ Đế Lưu Doanh |
| 3 | Cao Hậu kỷ | Lã Trĩ (Thiếu Đế Lưu Cung,Thiếu Đế Lưu Hoằng) |
| 4 | Văn Đế kỷ | Văn Đế Lưu Hằng |
| 5 | Cảnh Đế kỷ | Cảnh Đế Lưu Khải |
| 6 | Vũ Đế kỷ | Vũ Đế Lưu Triệt |
| 7 | Chiêu Đế kỷ | Chiêu Đế Lưu Phất Lăng |
| 8 | Tuyên Đế kỷ | Tuyên Đế Lưu Tuân |
| 9 | Nguyên Đế kỷ | Nguyên Đế Lưu Thích |
| 10 | Thành Đế kỷ | Thành Đế Lưu Ngao |
| 11 | Ai Đế kỷ | Ai Đế Lưu Hân |
| 12 | Bình Đế kỷ | Bình Đế Lưu Khản |
| Quyển | Tựa đề | Nội dung |
|---|---|---|
| 13 | Dị tính chư hầu vương biểu | Bảng các vương ngoàihọ Lưu |
| 14 | Chư hầu vương biểu | Bảng các vương họ Lưu |
| 15 | Vương tử hầu biểu | Bảng các con được phong tước hầu của các vương |
| 16 | Cao Huệ Cao Hậu Văn công thần biểu | Bảng các công thần của Cao Đế, Huệ Đế, Cao Hậu, Văn Đế |
| 17 | Cảnh Vũ Chiêu Tuyên Nguyên Thành công thần biểu | Bảng các công thần của Cảnh Đế, Vũ Đế, Chiêu Đế, Tuyên Đế, Nguyên Đế, Thành Đế |
| 18 | Ngoại thích ân trạch hầu biểu | Bảng các ngoại thích được phong tước hầu |
| 19 | Bách quan công khanh biểu | Bảng các quan và công khanh trong triều đình |
| 20 | Cổ kim nhân biểu | Bảng các nhân vật từ thời thượng cổ đến hết thời Tây Hán |
| Quyển | Tựa đề | Nội dung |
|---|---|---|
| 21 | Luật lịch chí | Ghi chép về lịch:lịch Thái Sơ củaĐặng Bình,lịch Tam Thống củaLưu Hâm |
| 22 | Lễ nhạc chí | Ghi chép về lễ nghi và âm nhạc |
| 23 | Hình pháp chí | Ghi chép về hình phạt và luật pháp |
| 24 | Thực hóa chí | Ghi chép về thực phẩm và hàng hóa |
| 25 | Giao tự chí | Ghi chép về tế lễ |
| 26 | Thiên văn chí | Ghi chép vềthiên văn học |
| 27 | Ngũ hành chí | Ghi chép vềngũ hành |
| 28 | Địa lý chí | Ghi chép về địa lý thời Tây Hán |
| 29 | Câu hức chí | Ghi chép về sông ngòi và kênh đào |
| 30 | Nghệ văn chí | Ghi chép về văn học, căn cứ vàoBiệt lục củaLưu Hướng vàThất lược củaLưu Hâm |
