Corse (tiếng Pháp:Corse,IPA:[kɔʁs], phát âm tiếng Việt làCoóc[1] hoặcCoóc-xơ;tiếng Corse:Corsica,[ˈkorsiga]) là một hòn đảo củaPháp tạiĐịa Trung Hải. Đảo nằm ở phía tây củaÝ, phía đông nam của đại lục Pháp, và ở phía bắc đảoSardegna của Ý. Đồi núi chiếm hai phần ba diện tích của đảo, tạo thành một dãy duy nhất.
Corse là một trong 18vùng hayphân bộ củaPháp, song theo luật thì đây cũng là mộttập thể lãnh thổ (collectivité territoriale) nên có những đặc quyền tự trị rộng lớn hơn cácvùng khác tại Pháp. Về mặt hành chánh Corse được chia thành hai tỉnh,Haute-Corse vàCorse-du-Sud; tỉnh lỵ của Corse-du-Sud làAjaccio cònBastia là lỵ sở của Haute-Corse. Hai thị trấn đó là khu vực tập trung dân chính ở Corse.
Về mặt địa lý Corse thuộc Pháp nhưng gần Ý hơn, chỉ cáchbiển Ligure với bán đảo Ý nên lịch sử của Corse Corse gắn liền với biến chuyển chính trị ở Ý. Nguyên thủy Corse thuộcPisa, đến năm 1282 nhượng choCộng hòa Genova. Genova cai trị Corse ngót 500 năm năm 1282 đến năm 1755 thì thổ dân Corse nổi loạn đuổi quan lại Genova đi và tuyên bố độc lập, thành lập nướcCộng hòa Corse. Thời gian độc lập ngắn ngủi 15 năm thì Genova chính thức "bán" Corse cho Pháp để xóa nợ cũ. Pháp mở cuộc bình định xứ Corse từ năm 1769 và dần lập nền cai trị trên toàn đảo. Giấc mơ độc lập tuy nay đã lu mờ nhưng thổ dân Corse vẫn duy trì tiếng nói riêng và đượcParis công nhậnTiếng Corse là một ngôn ngữ chính thức của vùng song hành vớitiếng Pháp.
Riêng về danh nhân thì Corse đi vào lịch sử nhân loại vì đây là quê hương củaNapoléon Bonaparte, sau lên ngôi làm hoàng đế nước Pháp. Ông sinh ra ởAjaccio năm 1769. Căn nhàCasa Buonaparte của dòng họ Bonaparte nay được duy trì là nhà bảo tàng. Một nhân vật khác liên quan đến Corse làCristoforo Colombo. Dân thị xãCalvi tin rằngngười khám phá ra châu Mỹ ra đời ở đó.[2]
Năm 1347 xứGenova tiếp thu và cai trị Corse cho mãi đến năm 1729. trong thời gian gần 400 năm đó thì chỉ có một thời gian ngắn gián đoạn khiliên quân Pháp - Ottomanxâm chiếm Corsica năm 1553 nhưng rồi phải rút đi.
Năm 1729, Cách mạng Corse nhằm giành lấy độc lập bắt đầu bùng phát. Sau 26 năm đấu tranh chống lạiCộng hòa Genova,Cộng hòa Corse độc lập đã được thành lập vào năm 1755 dưới sự lãnh đạo củaPasquale Paoli và giữ được chủ quyền cho đến năm 1769 khi bị người Pháp chinh phục. Hiến pháp đầu tiên của Corse được Paoli viết bằngtiếng Ý (ngôn ngữ văn hóa tại Corse cho đến cuối thế kỷ 19). Ông tuyên bố rằng tiếng Ý là ngôn ngữ chính thức của Corse.
Cộng hòa Corse đã không thể đuổi người Genova khỏi các căn cứ chính ở ven biển. Sau khi Pháp thất bại trongChiến tranh Bảy năm, người Pháp đã mua Corse từCộng hòa Genova vào năm 1764. Sau một thông cáo và cuộc chiến tranh ngắn ngủi 1768–69, sự kháng cự của người Corse phần lớn đã chấm dứt sautrận Ponte Novu. Mặc dù gây nên cuộc khủng hoảng Corse tạiVương quốc Anh, song người Corse đã không nhận được hỗ trợ quân sự ngoại quốc nào. Corse bị hợp nhất vào Pháp từ năm 1770, đánh dấu việc Corse bị mất chủ quyền. Tuy nhiên, tình cảm dân tộc chủ nghĩa vẫn còn dâng cao.
Sau khiCách mạng Pháp bùng nổ vào năm 1789, Pasquale Paoli đã có thể trở về Corse sau khi lưu vong tại Anh. Năm 1794, ông đã mời quân Anh dưới quyền tử tước Samuel Hood can thiệp để giải phóng Corse khỏi sự kiểm soát của Pháp. Quân Anh-Corse đã đẩy người Pháp ra khỏi đảo và lập nên mộtVương quốc Anh-Corse. Sau khi Tây Ban Nha tham gia vào cuộc chiến, người Anh đã quyết định rút lui khỏi Corse vào năm 1796. Corse sau đó trở lại dưới quyền cai quản của Pháp.
Tại Corse, hận thù là một điều lệ của xã hội, theo đó người Corse được yêu cầu phải giết chết bất kỳ ai hủy hoại danh dự gia đình. Từ năm 1821 đến 1852, không dưới 4.300 vụ án mạng đã xảy ra tại Corse.[3]
Sau khi Pháp sụp đổ trướcĐức Quốc xã vào năm năm 1940, đảo nằm dưới sự cai quản củachính phủ Vichy. Đảo được người Ý vàLực lượng Pháp tự do giải phóng một thời gian ngắn sau thỏa thuận đình chiến giữa Ý và Đồng Minh vào năm 1943, sau đó đảo được sử dụng để làm căn cứ tấn công vùng do Đức chiếm đóng tại Ý.
TrongThế chiến II, hòn đảo có biệt danh là "USS Corsica", do quân đội Hoa Kỳ đã lập ra 17 đường băng tại Corse để phục vụ cho việc ném bom chiến thuật tấn công các mục tiêu tại Ý. Một trong số các phi công đồn trú tại đảo làJoseph Heller, sau đó ông đã lấy những kinh nghiệm thời chiến của mình để viết nên cuốn tiểu thuyếtCatch-22.
Trong cuộc khủng hoảng tháng 5 năm 1958, các lính dù Pháp từ quân đoàn Algérie đã đổ bộ lên Corse vào ngày 24 tháng 5, tiến hành một hành động không đổ máu trên đảo gọi là "Chiến dịch Corse."[4]
Corse được tạo thành thông qua các vụ phun trào núi lửa, và là hòn đảo có địa hình đồi núi nhất tại Địa Trung Hải.
Chiều dài lớn nhất của Corse là 183 kilômét (114 mi),chiều rộng lớn nhất là 83 kilômét (52 mi), với 1.000 kilômét (620 mi) bờ biển, trên 200 bãi biển.Monte Cinto là đỉnh cao nhất trên đảo với cao độ 2.706 mét (8.878 ft), ngoài ra, Corse còn có đảo 20 đỉnh khác cao trên 2.000 mét (6.600 ft). Đồi núi chiếm hai phần ba diện tích hòn đảo, tạo thành một dãy duy nhất. Rừng chiếm 20% diện tích đảo.
Xấp xỉ 3.500 km2 (1.400 dặm vuông Anh) trong tổng diện tích bề mặt 8.680 km2 (3.350 dặm vuông Anh) được dành cho khu dự trữ tự nhiên (Parc Naturel Régional de Corse), chủ yếu là trong nội địa.[5] Corse cóGR20, một trong những tuyến đường mòn đi bộ đáng chú ý nhất châu Âu.
Hòn đảo được chia thành ba đới sinh thái lớn dựa theo độ cao.[10] Dưới 600 mét (2.000 ft) là đới ven biển, với đặc điểm là cókhí hậu Địa Trung Hải, mùa hè nóng và khô, còn mùa đông ôn hòa và ẩm ướt. Thảm thực vật tự nhiên là rừng, vùng rừng, và cây bụi Địa Trung Hải. Vùng đất thấp ven biển là một phần củavùng sinh thái rừng hỗn hợp và lá cứng Tyrrhenus-Adriatic, trong đó rừng và vùng rừng sồi thường xanh lá cứng chiếm ưu thế, chủ yếu làQuercus ilex vàQuercus suber. Phần lớn các vùng đất thấp ven biển đã bị khai phá để phục vụ cho nông nghiệp, chăn thả gia súc và khai thác gỗ, khiến các khu rừng bị suy giảm đáng kể.
Có nhiều loài chim tại Corse và trong một số trưởng hợp, đảo là một phần trong giới hạn của loài. Ví dụ, các phân loàiquạ đầu xám,Corvus cornix sspcornix xuất hiện tại Corse, song không xuất hiện ở xa hơn về phía nam.[11]
Từ 600 đến 1.800 mét (2.000 đến 5.900 ft) là đớisơn địa ôn đới. Khí hậu trên các ngọn núi mát hơn và ẩm ướt hơn, và tồn tại vùng sinh thái hỗn hợp và lá rộng vùng núi Corse, có các khu rừng đa dạng gồmsồi,thông, và các loài cây lá rộng rụng lá, với thảm thực vật đặc trưng giống nhưBắc Âu. Dân cư trên đảo chủ yếu sống ở những nơi có độ cao dưới 900 mét (3.000 ft), chỉ có những người chăn cừu và đi bộ đường dài ở độ cao 600 đến 900 mét (2.000 đến 3.000 ft).
Từ 1.800 đến 2.700 mét (5.900 đến 8.900 ft) là đới núi cao. Thảm thực vật thưa thớt. Mặc dù nằm ở phương Nam, đỉnh cao nhất bị tuyết bao phủ với các sông băng nhỏ.[cần dẫn nguồn] Vùng này không có dân cư.
Hòn đảo có một vườn quốc gia (Parc Naturel Régional de Corse, Parcu di Corsica), nhằm bảo vệ các loài động thực vật quý hiếm. Vườn được thành lập vào năm 1972 và bao gồm Golfe de Porto,Khu bảo tồn thiên nhiên Scandola (mộtDi sản thế giới của UNESCO), và một số ngọn núi cao nhất hòn đảo. Scandola không thể tiếp cận nếu chỉ đi bộ, mọi người cần phải đi thuyền từ làng Galéria và Porto (Ota). Hai phân loài có nguy cơ tuyệt chủng thuộc nhóm động vật có móng,cừu rừng(Ovis aries musimon) vàhươu đỏ Corse(Cervus elaphus corsicanus) sống trong vườn quốc gia. Hươu đỏ Corse được đưa vào lại thiên nhiên sau khi nó bị tuyệt chủng tại đảo do săn bắn quá mức. Phân loài hươu này cũng có tại Sardegna. Corse cũng có một số loài đặc hữu khác, đặc biệt là tại các vùng núi cao, nhưTrèo cây Corse (Sitta whiteheadi),kỳ giông đỏ Corse (Salamandra corsica) vàsa giông suối Corse (Euproctus montanus) và nhiều phân loài thực vật.
Corse, giống như tất cả các đảo Địa Trung Hải khác, là nơi sinh sống của các loài động vật bản địa trongthế Canh Tân, một số là loài đặc hữu của đảo và một số là của đảo vàSardegna (do Sardegna được nối liền với Corse trong phần lớn thế Canh Tân). Sau khi con người phát triển trongthời kỳ đồ đá giữa, những loài động vật này bắt đầu biến mất, một phần bị tuyệt chủng, và một phần khác chỉ biến mất tại Corse. Tuy nhiên, hiện nay người ta đã biết rằng nhiều loài đã tồn tại được qua thời kỳ đồ đá giữa, và nhiều loài đã được ghi lại trong các tư liệu lịch sử.[12]
Corse là một trong vài vùng của Pháp vẫn còn duy trì được ngôn ngữ địa phương trong cuộc sống hàng ngày, đó làtiếng Corse, là ngôn ngữ có liên hệ gần gũi hơn vớitiếng Ý hơn tiếng Pháp. Tuy nhiên, do bị Pháp sáp nhập từ thế kỷ 18, tiếng Pháp là ngôn ngữ chiếm ưu thế trong truyền thông và thương mại, và theo ước tính thì chỉ 10% dân cư Corse còn có thể nói được tiếng Corse như tiếng mẹ đẻ, và chỉ 50% thành tạo phần nào tiếng Corse.
Corse là khu vực phát triển kinh tế kém nhất tạiMẫu quốc Pháp.[14] Du lịch đóng một vai trò lớn trong nền kinh tế Corse. Khí hậu, đồi núi và đường bờ biển của đảo đã khiến nó trở thành một địa điểm nổi tiếng đối với các du khách. Hòn đảo không có mức độ phát triển cao như những nơi khác tại Địa Trung Hải và do đó chủ yếu vẫn còn nguyên vẹn. Du lịch đặc biệt tập trung tại khu vực quanh Porto-Vecchio và Bonifacio ở phía nam hòn đảo và Calvi ở phía tây bắc.
Năm 1584, thống đốc người Genova đã ra lệnh rằng tất cả các nông dân và địa chủ phải trồng bốn loại cây mỗi năm; một câyhạt dẻ,ô liu,sung, vàdâu tằm. Nhiều cộng đồng vẫn duy trì các khu rừng hạt dẻ trước đây.[15] Bánh mì hạt dẻ giữ được tới ba tuần.[16] Corse sản xuấtpho mát,rượu vang,xúc xích, vàmật ong để bán ở đại lục Pháp và đểxuất khẩu. Mật ong Corse được chứng nhận nguồn gốc xuất xứ (Appellation d'origine contrôlée) bởi Viện Nguồn gốc và Chất lượng Quốc gia Pháp (Institut National des Appellations d'Origine – INAO).
Cũng có một tuyến đường sát thứ ba chạy dọc theo bờ biển phía đông, song nay không còn được sử dụng do bị phá hoại nghiêm trọng trong Thế chiến II. Mặc dù có một số thảo luận song vẫn chưa có hành động khôi phục lại nó.
