Tam Chúc là mộtkhu du lịch quốc gia đồng thời cũng là danh thắng được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt ở phườngTam Chúc, tỉnhNinh Bình,Việt Nam.[1] Khu du lịch này có điểm nhấn làchùa Tam Chúc mới được nhiều báo chí Việt Nam coi là chùa lớn nhất thế giới.[2][3]
Toàn khu du lịch rộng 5.100 ha, bao gồm hệ thống các công trình văn hóa, tâm linh, thể thao được xây dựng mới gắn với hồ Tam Chúc bên dãy núi Thất Tinh. Dù là dự án du lịch mới nhưng các công trình kiến trúc ở Tam Chúc lại gắn các di tíchthời Đinh -Tiền Lê như vườn cột kinh mô phỏng từ thạch kinhchùa Nhất Trụ, chùa Ngọc phục dựng từ mô hình đàn Tế Trời, đình Tam Chúc thờ VuaĐinh Tiên Hoàng,Hoàng hậu Dương Thị Nguyệt; chùa Ba Sao thờ các thiền sư gắn bó vớikinh đô Hoa Lư nhưPháp Thuận,Khuông Việt,Lý Quốc Sư,... Chủ đầu tư là doanh nghiệp Xuân Trường của ôngNguyễn Văn Trường ởNinh Bình với chi phí là 11 ngàn tỷ đồng.[4]
Từ tỉnh lỵNinh Bình thuộc phườngHoa Lư, đi khoảng 45 km về phía Bắc thì đến hồ Tam Chúc với diện tích tới 545ha. TừHà Nội điQuốc lộ 1 hoặc theotuyến đường Mỹ Đình - Ba Sao - Bái Đính (quốc lộ 21C) đến khu du lịch khoảng 60 km. Cáchchùa Hương khoảng 8 km.
Theo quy hoạch,khu du lịch quốc gia Tam Chúc có diện tích vùng lõi là 4.000 ha.Khu du lịch quốc gia Tam Chúc thuộc thôn Ba Sao,thôn Vồng, Khuyến Công và Khả Phong thuộc phườngTam Chúc, tỉnhNinh Bình. Khu du lịch sẽ phát triển 6 khu chức năng gồm khu trung tâm đón tiếp, khu văn hóatâm linh Tam Chúc, khu bảo tồn tự nhiên Quèn Vồng và hồ Tam Chúc, khu nghỉ dưỡng chăm sóc sức khỏe và du lịch cộng đồng Tam Chúc, khu sân golfKim Bảng và hồ Ba Hang và trung tâm dịch vụ hậu cần phục vụ hoạt động khu du lịch tại phường Tam Chúc.[5]
Khu du lịch hồ Tam Chúc có vị trí đặc biệt là gạch nối giữa Khu du lịchChùa Hương vớikhu bảo tồn thiên nhiên Vân Long,chùa Bái Đính,Tràng An,Tam Cốc tạo thành một quần thể các khu du lịch sinh thái vùng ngập nước.
Liên kết phát triển tuyến du lịchchùa Hương (Hà Nội) - Tam Chúc -chùa Bái Đính (Ninh Bình) là ý tưởng đã được Tổng cục Du lịch, thành phốHà Nội và tỉnhNinh Bình lên kế hoạch thực hiện. Một con đường thẳng nối từchùa Hương sang Tam Chúc rồi đi thẳng đếnchùa Bái Đính đã được xây dựng, chỉ dài có hơn 20 km đồng thời sẽ biếnchùa Hương - Tam Chúc -chùa Bái Đính trở thành tuyến du lịch tâm linh lớn nhất Việt Nam.
Tại làm việc về công tác tổ chức Đại lễ VesakLiên Hợp Quốc năm 2019 vào ngày 5/12/2018, Thủ tướng chính phủ Việt Nam đã đồng ý lập hồ sơ đề nghịUNESCO công nhận quần thể Tam Chúc -Vân Long (Ninh Bình) trở thànhdi sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, và giaoBộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành liên quan nghiên cứu đề xuất, báo cáoThủ tướng theo quy định của pháp luật về di sản văn hóa.[6] Ngày 20/11/2025, Chủ tịch UBND tỉnhNinh Bình đã ký ban hành Quyết định số 1533/QĐ-UBND về việc thành lập Ban Chỉ đạo xây dựng Hồ sơ đề cử Quần thể Tam Chúc vàKhu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long, tỉnh Ninh Bình đề nghị UNESCO công nhận là Di sản thế giới.[7]
Đình Tam Chúc hiện nay ở giữa lòng hồ Tam Chúc, mang kiến trúc đặc trưng của đình đền Bắc Bộ. Đình làng Tam Chúc xưa thờHoàng hậu nhà Đinh Dương Thị Nguyệt,Đinh Tiên Hoàng Đế và thần Bạch Mã. Sự tích cho biết rằng khiĐinh Bộ Lĩnh dẹploạn 12 sứ quân, đã đến vùngKim Bảng ngày nay chiêu mộ binh mã, tích trữ lương thảo đã tiến đến đền thầnLinh Lang Bạch Mã cầu đảo. Khi lên ngôi Hoàng đế,Đinh Tiên Hoàng lệnh cho dânKim Bảng lập đền thờ Thần Linh Lang Bạch Mã.[8][9]
Theo Ngọc phả làng Đặng Xá,Kim Bảng, tỉnhHà Nam, thì khiTrần Lãm mất,Đinh Bộ Lĩnh đem tướng sĩ vềHoa Lư chiêu mộ hào kiệt đi dẹploạn 12 sứ quân. Ngài đã được vợ chồng vị hào trưởng Dương Đỉnh và vợ tên là Đặng Thị Kính (vốn người Đặng Xá, Kim Bảng) gả con gái tên là Dương Thị Nguyệt về làm vợ và đã sinh ra con gái Đinh Thị Ngọc. Đinh Bộ Lĩnh đã về Kim Bảng lập đồn trại và truyềnhịch Cần Vương dẹp giặc và đã có trên 600 người ứng mộ cùng với 180 tráng đinh thuộc các làng xã: Văn Xá, Đồng Hóa, Khả Phong, Ba Sao. Bình được12 sứ quân thống nhất đất nước, đón Dương Nguyệt Nương vềkinh đô Hoa Lư lập làmHoàng hậu. Bà Hoàng hậu quê Hà Nam cũng chính là người đã truyền dạytrò Xuân Phả hiện còn lưu giữ đến ngày nay ởThanh Hóa.[10] Tại di tíchNghè Xuân Phả ở xã Thọ Xuân,tỉnh Thanh Hóa Hoàng hậu Dương Thị Nguyệt cũng được người Việt đúc tượng thờ cùng Đại Hải Long Vương với vai trò là người truyền dạytrò Xuân Phả cho dân làng.[11]
KhiĐinh Tiên Hoàng mất, Hoàng hậu Dương Thị Nguyệt cùngcông chúa Ngọc Nương đã trở về quê hương Đặng Xá giúp dânKim Bảng dựng chùa, trồng cấy và ổn định cuộc sống. Sau này khiLê Hoàn lên ngôi Hoàng đế, đã truyền chỉ cho thiên hạ cứ nơi nào vuaĐinh Tiên Hoàng đã lập đồn trại... thì đều được rước sắc về lập đền thờ cúng. Quanh khu vực này cóđền Lăng ởLiêm Hà, miếu Thượng ở Đồng Lạc, đình Lạc Nhuế ở phường Lê Hồ, đền Đặng Xá ở phườngKim Bảng, đền Ung Liêm ở phườngPhủ Lý, đình Yến ở xã Liêm Hà,... là những di tích thờ Vua Đinh.
Chùa Tam Chúc mới hiện nay được xây dựng với các hạng mục cổng Tam Quan, Vườn cột kinh, điện Quan Âm, điện Pháp Chủ, điện Tam Thế và Tháp Ngọc.[12] Chùa nằm ở phía Tây và nhìn ra hồ Tam Chúc.
Chùa Ba Sao là ngôi chùa cổ được xây dựng từ thờinhà Đinh, gắn với truyền thuyết "Tiền Lục nhạc - hậu Thất Tinh".[14] Theo đó, trên dãy núi 99 ngọn nằm ở phíaTây Nam hướng vềchùa Hương có 7 ngọn núi gần làng Tam Chúc. Tích xưa kể lại cả bảy ngọn núi này đều xuất hiện một đốm sáng lớn tựa như 7 ngôi sao, sáng suốt đêm ngày. Ánh sáng lung linh từ trên cao rọi xuống một vùng rộng lớn. Vào thời vua Đinh, quốc sư Khuông Việt thấy nơi đây cảnh quan kỳ vĩ, có núi có sông, lại có ánh sáng lấp lánh từ trên núi rọi xuống, nên đã xây một ngôi chùa nhỏ nằm dưới chân dãy núi Thất Tinh, mặt hướng ra sông, đặt tên chùa là chùa Thất Tinh.
Sau đó, có người phương Bắc đến núi Thất Tinh đục đẽo, hòng lấy đi 7 ngôi sao đặc biệt đó. Họ chất củi thành đống lớn và đốt nhiều ngày khiến cho 4 ngôi sao bị mờ dần đi, cuối cùng chỉ còn lại 3 ngôi sao. Vì thế, chùa "Thất Tinh" sau này được đổi thành chùa "Ba Sao".[15] Chùa Tam Chúc thờ những vị quốc sư có công phát triểnPhật giáo Việt Nam như: Sư Tổ Đạt ma;[16] Thiền sưKhuông Việt; thiền sưĐỗ Pháp Thuận; Thiền sưNguyễn Minh Không; Hòa thượng Thích Thanh Tứ.
Theo thượng toạ Thích Minh Quang, Phó Chánh Văn phòng TƯ GHPGVN: "Quốc sưNguyễn Minh Không thời Lý (1066-1141) đi theo men theo núi từNinh Bình đến Mỹ Đức (Hà Nội) tìm cây thuốc cứu dân độ thế. Ngài đi đến đâu thấy có hang động đẹp thì lại xây chùa bái Phật. Ngày nay, Giáo hội Phật giáo Việt Nam cùng doanh nghiệp Xuân Trường đã xây dựng tuyến du lịch tâm linh Con đườngPhật giáo dài hơn 100km bằng việc kết nối 3 quần thể di tích và danh lam thắng cảnhchùa Hương, chùa Tam Chúc,chùa Bái Đính theo con đường hành hương của Quốc sư Nguyễn Minh Không".[17] Dưới thời Lý, Quốc sưNguyễn Minh Không đã về đây mở rộng chùa Ba Sao và hành đạo cứu người.
Chùa Ba Sao là nơi thờ Thiền sưNguyễn Minh Không, người góp phần khôi phục Phật giáo Việt Nam.[18] Truyền thuyết địa phương cũng cho biết Phật hoàng Trần Nhân Tông đã từng ghé thăm và trùng tu ngôi chùa trong hành trình tìm hiểu Phật giáo Thiền tông.
Đền Tứ Ân là nơi thờcư sĩPhật tử Diệu Liên, tức bà Phạm Thị Lan, sinh năm 1961, mất năm 2018. Bà là người vợ quá cố của đại gia Nguyễn Văn Trường – Giám đốc Công ty Xây dựng Xuân Trường, Chủ đầu tư khu du lịch tâm linh Tam Chúc.[19] ngôi đền được xây hoành tráng chếch bên phải Điện Tam Thế, tâm điểm của chùa Tam Chúc. Đền Tứ Ân được xây dựng với lối kiến trúc không giống như bất kỳ ngôi đền nào tạiViệt Nam. Ngôi đền này gồm hai tầng, tầng 1 là nơi tiếp các đoàn khách, ở giữa đặt bức tượng phật. Theo lời giới thiệu của nhà đền, bà là người có công lớn trong việc tôn tạo, xây dựng và quản lýQuần thể danh thắng Tràng An –Bái Đính (Ninh Bình), để đượcUNESCO công nhận làDi sản Văn hóa Thiên nhiên Thế giới vào năm 2014 và là người có công xây dựng những ngôi chùa lớn như chùa Tam Chúc (Hà Nam), các ngôi chùa tại quần thểTràng An – Bái Đính như: chùa Vàng, chùa Bạc, chùa Báo Hiếu, chùa Thiên Phúc,chùa Am Tiên, các ngôi chùa trênquần đảo Trường Sa,...[20]
