| Một phần củaloạt bài về |
| Âm nhạc Việt Nam |
|---|
| Âm nhạc cổ truyền |
| Tân nhạc |
| Giải thưởng |
Cải lương (Chữ Nho: 改良) là một loại hình kịch hát có nguồn gốc từNam Bộ, hình thành trên cơ sở dòng nhạcĐờn ca tài tử vàdân ca miềnđồng bằng sông Cửu Long.
Giải thích chữ "cải lương" (改良) theo nghĩaHán Việt, giáo sưTrần Văn Khê cho rằng: "Cải lương là sửa đổi để trở nên tốt hơn", thể hiện qua sân khấu biểu diễn, đề tài kịch bản, nghệ thuật biểu diễn, dàn nhạc và bài bản.[1] Ở đây là đã cải lương (cải cách, đổi mới) nghệ thuậthát bội. Từ 1động từ theo nghĩa thông thường đã trở thành 1danh từ riêng. Sau khi cải lương thì nghệ thuật Cải Lương đã khác hẳn với nghệ thuật hát bội cả về nội dung và hình thức.[2]
Về thời gian ra đời, theoVương Hồng Sển: tuy"có người cho rằng cải lương đã manh nha từ năm1916, hoặc là 1918", nhưng theo ông thì kể từ ngày16 tháng 11 năm1918, khi tuồngGia Long tẩu quốc được công diễn tại Nhà hát Tây Sài Gòn, cách hát mới lạ này mới"bành trướng không thôi, mở đầu cho nghề mới, lấy đờn ca và ca ra bộ ra chỉnh đốn, thêm thắt mãi, vừa canh tân, vừa cải cách...nên cải lương hình thành lúc nào cũng không ai biết rõ..."[3]
Đa số các nhà nghiên cứu hiện nay đều thống nhất về việc giải thích 2 từ cải lương theo nghĩa: Cải là cải cách, lương là lương truyền. Có nghĩa là làm mới và truyền bá nghệ thuật nhạc kịch.
Đã đến lúc, theo Vương Hồng Sển, người ta nghehát bội hoài, hát bội mãi, cũng chán tai thét hóa nhàm[4] thì các ban tài tử đờn ca xuất hiện.
Buổi đầu, khoảng cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20, các nhóm đờn ca được thành lập cốt để tiêu khiển, để phục vụ trong các buổi lễ tại tư gia, như đám tang, lễ giỗ, tân hôn...nhưng chưa hề biểu diễn trên sân khấu hay trước công chúng.
Và nếu trước kia "cầm" (trong "cầm, kỳ, thi, họa") là của tầng lớp thượng lưu thì đến giai đoạn này nó không còn bị bó buộc trong phạm vi đó nữa, mà đã phổ biến rộng ra ngoài. Chính vì thế nhạc tài tử ở các tỉnh phía Nam, về nội dung lẫn hình thức, dần dà thoát ly khỏi nhạc truyền thống có gốc từ Trung, Bắc.
Nhắc lại giai đoạn này, trongHồi ký 50 năm mê hát, có đoạn:
Tác giả giải thích:
Khi ấy,Đờn ca tài tử gồm:
Qua lối năm1910, ông Trần Văn Khải kể:
Nghe được cách cho "đờn ca trên sân khấu", Thầy Hộ, chủ rạp chiếu bóng Casino, ở sau chợ Mỹ Tho, bèn mời ban tài tử Tư Triều, đến trình diễn mỗi tối thứ tư và thứ bảy trên sân khấu, trước khi chiếu bóng, được công chúng hoan nghinh nhiệt liệt.
Trong thời kỳ này, Mỹ Tho là đầu mối xe lửa đi Sài Gòn. Khách ở các tỉnh miền Tây muốn đi Sài Gòn đều phải ghé trạm Mỹ Tho. Trong số khách, có ông Phó Mười Hai ở Vĩnh Long là người hâm mộ cầm ca. Khi ông nghe cô Ba Đắc ca bài Tứ Đại, như bài " Bùi Kiệm - Nguyệt Nga", với một giọng gần như có đối đáp, nhưng cô không ra bộ. Khi về lại Vĩnh Long, ông liền cho người ca đứng trên bộ ván ngựa và "ca ra bộ".[6]Ca ra bộ phát sinh từ đó, lối năm 1915 – 1916.
Cũng theo Vương Hồng Sển:
Nhà vănSơn Nam còn cho biết:
Và rồi, ngay năm này (1917), ông André Thận (Lê Văn Thận) ởSa Đéc lập gánh hát xiếc, có thêm ít mànca ra bộ.
Qua năm1918, cũng theoVương Hồng Sển,năm 1918, bỗng Tây thắng trận ngang (Chiến tranh thế giới thứ nhất), mừng quá, toàn quyền Albert Sarraut nới tay cho phép phe trí thức bày ra một cuộc hát lấy tiền dâng "mẫu quốc" và cho phép lập hội gánh hát để dân bản xứ lãng quên việc nước, thừa dịp đó dân trong Nam bèn trau giồi nghề đờn ca và đưa tài tử salon lên sân khấu....[9] Nhân cơ hội ấy, ông Năm Tú (Châu Văn Tú) ởMỹ Tho chuộc gánh của ông André Thận rồi sắm thêm màn cảnh,y phục và nhờ ôngTrương Duy Toản soạn tuồng, đánh dấu sự ra đời của loại hình nghệ thuật cải lương.
Đến năm1920, cái tên "cải lương" xuất hiện lần đầu tiên trên bản hiệu gánh hát Tân Thịnh (1920) với câu liên đối:
Mặc dùVương Hồng Sến đã nóicải lương hình thành lúc nào cũng không ai biết rõ, nhưng theo sự hiểu của ông thì:
Sau đêm này, André Thận trước và Năm Tú sau, đã đưa cải lương lên sân khấu thiệt thọ. Năm1922, tuồngTrang Tử thử vợ và tuồngKim Vân Kiều diễn tại rạpMỹ Tho rồi lên diễn tại rạpChợ Lớn và rạp Modern Sài Gòn... lúc này hát cải lương mới thành hình thật sự...[10]
Và diễn biến tiếp theo của cải lương đượcTừ điển bách khoa Việt Nam tóm gọn như sau:
TạiViệt Nam Cộng hòa,thập niên 1960 là thời kỳ hưng thịnh nhất của cải lương miền Nam, lấn át cảtân nhạc. Các sân khấu cải lương được đông khán giả đến xem hàng ngày, nên ngày nào cũng có diễn xuất, nhờ đó, các soạn giả vànghệ sĩ có cuộc sống khá sung túc, và một sốca sĩ tân nhạc phải tìm cách chuyển nghề sang hát cải lương để tìm kiếm thành công nhưHùng Cường.[12] Riêng tại vùngSài Gòn,Chợ Lớn,Gia Định đã có trên 39 rạp hát cải lương[13] và 20 nơi luyện cổ nhạc (gọi là "lò"), trong đó có những "lò" nổi tiếng như củaÚt Trong (từng là trưởng dàn cổ nhạc của gánh Thanh Minh suốt 13 năm, và là người đã huấn luyệnThanh Nga từ lúc còn thơ ấu),Văn Vĩ,Duy Trì,Huỳnh Hà,Tư Tân,Yên Sơn,Ba Giáo,...[12] Trong những giải thưởng của ngành Cải lương thời đó, nổi tiếng và uy tín cóGiải Thanh Tâm, do ông ký giả Thanh Tâm (tên thật là Trần Tấn Quốc) thành lập, hoạt động từ năm1958 đến năm1968, mà người nhận giải đầu tiên là nữnghệ sĩ Thanh Nga.[14] Những soạn giả tuồng nổi tiếng trong thời này cóNăm Châu,Điêu Huyền,Hà Triều,Hoa Phượng,Bảy Cao,Thế Châu,Thiếu Linh,Yên Lang,Nguyên Thảo,Mộc Linh,Yên Bình,Nguyễn Phương,Kiên Giang,Thu An,Viễn Châu (sáng tạo hình thứctân cổ giao duyên, tức là hát cải lương chung với tân nhạc),...[15][16] Những gánh hát cải lương nổi tiếng thời này có đoàn Thanh Minh – Thanh Nga, Thống Nhứt,Tiếng Chuông Vàng,... với những nghệ sĩ nhưÚt Trà Ôn,Minh Tơ,Hữu Phước,Văn Chung,Thành Được,Hùng Cường,Hùng Minh,Nam Hùng,Tấn Tài,Dũng Thanh Lâm,Văn Hường,Minh Cảnh,Minh Phụng,Minh Vương,Thanh Sang,Phương Quang,Hề Sa,Diệp Lang,Phùng Há,Bảy Nam,Út Bạch Lan,Ánh Hoa,Ngọc Giàu,Thanh Nga,Diệu Hiền,Minh Sang,Lê Thiện,Lệ Thủy,Mỹ Châu,Bạch Tuyết,Phượng Liên,Thanh Tòng,Thanh Điền,Bảo Quốc,Bạch Mai,Thanh Nguyệt,Thanh Kim Huệ,Bảo Chung,Thanh Thanh Hoa,Chí Tâm,Trọng Hữu,Giang Châu...[17]
KhiChiến tranh Việt Nam chấm dứt, cải lương miền Nam hoạt động mạnh thêm vài thập niên nữa với cải tiến như là thời kỳ cải lương video vào thập niên 90 của thế kỷ XX,[18] đến thập niên2010, mới dần dần sa sút,[13] vì nhiều lý do, trong đó có thiếu kịch bản hay, thiếu rạp diễn mới và thế hệ lão thành tàn lụi. Vẫn có một số diễn đàn mạng cải lương hoạt động nổi bật như là cailuongso.com.[19]
Khởi sự, các vở cải lương viết về các tích xưa, nhưTrảm Trịnh Ân,Vợ Ngũ Vân Thiệu bị tên,Cao Lũng vít thiết xa,Ngưu Cao tảo mộ,Thoại Khanh – Châu Tuấn... hay còn giữ mang hơi hướng theo kiểuhát bội, do các soạn giả lớp cải lương đầu tiên vốn là soạn giả của sân khấu hát bội. Sau này, các vở về đề tài xã hội mới (gọi là tuồng xã hội), nhưTội của ai,Khúc oan vô lượng,Tứ đổ tường,... thì hoàn toàn theo cách bố cục củakịch nói, nghĩa là vở kịch được phân thành hồi, màn, lớp, có mở màn, hạ màn, theo sự tiến triển của hành động kịch. Càng về sau thì bố cục của các vở cải lương, kể cả các vở viết về đề tài xưa cũng theo kiểu bố cục của kịch nói.
Buổi đầu, kịch bản cải lương lấy cốt truyện của các truyện thơ Nôm nhưKim Vân Kiều,Lục Vân Tiên,... hoặc các vở tuồng hát bội, hoặc phỏng theo truyệnphim và kịch bản Pháp, nhưBằng hữu binh nhung (frères d'arme),Sắc giết người (Atlantide),Giá trị và danh dự (Le Cid),Tơ vương đến thác (La dame au camélias)...
Vàothập niên 1930, đã xuất hiện những vỡ mới viết về đề tài xã hội Việt Nam, như:Đời cô Lựu,Tô Ánh Nguyệt,...
Sau đó, lại có thêm các kịch bản dựa vào các truyện cổẤn Độ,Ai Cập,La Mã,Nhật Bản,Mông Cổ... (Nàng Xê-đa, Hoa Sơn thần nữ,...). Thế là cải lương có đủ loại tuồng ta, tuồng Tàu, tuồng Tây... sau có thêm dạng tuồng kiếm hiệp, tuồng Hồ Quảng,... chứng tỏ khả năng phong phú, biết đáp ứng sở thích của nhiều tầng lớp công chúng.
Sự dung nạp không thành kiến của cải lương có thể coi là sự lai tạp, nhưng đây cũng là khía cạnh đặc điểm có tính chất chung đối với văn hóa của vùng đấtNam Bộ.
Các loại hình sân khấu nhưhát bội, hồ Quảng, cải lương được gọi làca kịch. Là ca kịch chứ không phải lànhạc kịch, vì soạn giả không sáng tác nhạc mà chỉ soạn lời ca theo các bản nhạc có sẵn, cốt sao cho phù hợp với các diễn biến cùng sắc thái tình cảm của câu chuyện.
Sân khấu cải lương sử dụng cái vốn dân ca nhạc cổ rất phong phú của Nam Bộ. Trên bước đường phát triển nó được bổ sung thêm một số bài bản mới (nhưDạ cổ hoài lang củaCao Văn Lầu mà sau này mang tênvọng cổ). Nó cũng gồm một số điệu ca vốn là nhạc Trung Hoa nhưng đã Việt Nam hóa.
Ngoài trừ bảnvọng cổ, dưới đây là một số bài bản được sử dụng khá phổ biến trong các tuồng cải lương:
Ngoài ra, khi các bài hát tây bắt đầu xuất hiện trên sân khấu cải lương như: Pouet Pouet (trongTiếng nói trái tim), Marinella (trongPhũ phàng), Tango mysterieux (trongĐóa hoa rừng)...thì lúc bấy giờ trong một đoàn cải lương xã hội có hai dàn nhạc: dàn nhạc cải lương thì ngồi ở trong, còn dàn nhạcjazz thì ngồi ở trước sân khấu...
Một đoàn cải lương không chỉ có cácdiễn viên diễn xuất trênsân khấu, mà luôn luôn phải có dàn nhạc đi kèm. Vì thế, khi trình bày vềâm nhạc trong nghệ thuật cải lương, không thể không nói tới dàn nhạc cải lương. Dàn nhạc cải lương có một vai trò đặc biệt trong tuồng diễn, đến nỗi, không có dàn nhạc thì không thể thành một tuồng diễn. Dàn nhạc trong cải lương không chỉ có nhiệm vụ nâng đỡ, phụ họa cho giọng hát, mà còn tô điểm thêm cho từng giai điệu để làm nổi bật chiều sâu tâm lý của nhân vật, tạo thêm kịch tính chokịch bản, góp phần cho sự thành công của tuồng diễn.
Có một điều đặc biệt cần chú ý là ngay từ buổi đầu, lúc mới khai sinh, trong nghệ thuật cải lương đã có sự tồn tại song song của hai dàn nhạc: dàn nhạc cổ và dàn nhạc tân.[20] Vai trò và sự tham gia của hai dàn nhạc trong vở diễn tuy có khác nhau nhưng không hề có sự lấn át lẫn nhau, mà luôn bổ túc cho nhau. Đó là sự phối hợp độc đáo giữa nét truyền thống và nét hiện đại trong nền âm nhạc cải lương.
Dàn nhạc cổ luôn giữ vai trò chủ chốt và được cho là linh hồn của tuồng cải lương. Dàn nhạc cổ cũng mang đậm nét truyền thống và góp phần giữ gìn bản sắc dân tộc trong nghệ thuật âm nhạc cải lương. Về mặt cấu trúc, dàn nhạc cổ thường sử dụng những nhạc cụ như:đàn tranh,đàn bầu,đàn kìm,đàn cò,đàn tỳ bà,guitar phím lõm,đàn sến,song lang vàsáo trúc...
Dàn nhạc tân tuy chỉ đóng vai phụ, nhưng cũng rất tích cực, đồng thời cũng rất đa dạng vềnhạc cụ. Như phần trên đã trình bày, ngay từ lúc cải lương được hình thành, thì đã có sự góp mặt của dàn nhạc tân, quá trình phát triển của dàn nhạc tân được chia thành ba giai đoạn: giai đoạn đầu từ năm 1920–1940; từ 1940–1960 và từ 1960–1975. Ở giai đoạn đầu, dàn nhạc tân không tham gia vở diễn mà chỉ đóng vai trò như một tiết mục quảng cáo, tức là biểu diễn trước lúc tuồng cải lương được bắt đầu; hoặc chỉ được sử dụng để "lấp vào chỗ trống" khi chuyển màn, chuyển cảnh... Trong giai đoạn này, cấu trúc của dàn nhạc tân chỉ cóbộ hơi (các loại kèn đồng) kèm với một dàn trống jazz.
Ở giai đoạn thứ hai, khi nghệ thuật cải lương dung nạp thêm một số bài tân nhạc, thì dàn nhạc tân cũng bắt đầu được tham gia vở diễn. Nhưng sự tham gia này còn rất hạn chế, chỉ đệm cho diễn viên hát những đoạntân nhạc. Đến lúc này thì dàn nhạc tân có thêm hai câyguitar solo vàguitar bass.
Ở giai đoạn thứ ba thì dàn nhạc tân coi như có vai trò ngang hàng với dàn nhạc cổ trong vở diễn. Ngoài chức năng đệm chotân nhạc, dàn nhạc tân còn phụ họa, điểm xuyến cho những vai diễn. Lúc này, dàn nhạc tân dung nạp thêm câypiano và câyorgan.
Ngày nay, dàn nhạc tân còn dung nạp thêm nhiều loại nhạc cụ hiện đại khác, đặc biệt là cây organ điện tử với các chức năng ngày càng đa dạng. Cây Organ điện tử hiện đại này đang "thao túng trên sân khấu cải lương, quá lạm dụng, nhiều lúc cái hồn và chất âm nhạc truyền thống của Cải Lương bị sai lệch".[21]
Diễn viên cải lương diễn xuất nhưkịch nói, chỉ khác là diễn viên ca chứ không nói, cử chỉ điệu bộ phù hợp theo lời ca, chứ không cường điệu như hát bội,Vương Hồng Sển cho rằng hát bội tượng trưng nhiều quá và la lối lớn tiếng quá, trái lại cải lương ca rỉ rả cho thêm mùi...[22] Sau này (khoảng những năm 60), cải lương có pha thêm những cảnh múa, đu bay, diễn võ... cốt chỉ để thêm sinh động...
Trong các vở diễn về tuồng tích xưa hay lấy cốt truyện ở nước ngoài thì y phục của diễn viên và tranh cảnh trên sân khấu cũng được chọn lựa sao gợi được bối cảnh nơi xảy ra câu chuyện, nhưng cũng chỉ mới có tính ước lệ chứ chưa đúng với hiện thực. Trong các vở về đề tài xã hội, diễn viên ăn mặc như nhân vật ngoài đời.
Sơ khởi nên kể công ôngTống Hữu Định (tức Phó Mười Hai).Kế đó, người có công gầy dựng và đưa lên sân khấu là ông André Thận. Bên cạnh đó còn có vài người góp sức như: Kinh-lịch Quờn (hay Hườn), Phạm Đăng Đàng...
Ngoài ra còn phải kể đến công của những bầu gánh, soạn giả, nhạc sĩ và các đào kép tài danh thuộc thế hệ đầu, như:Tư Sự (gánh Đồng Bào Nam),Hai Cu (gánh Nam Đồng Ban),Trần Ngọc Viện (gánh Nữ Đồng Ban),Trương Duy Toản,Ba Đại,Hai Trì, Nhạc khị,Năm Triều,Sáu Lầu (Cao Văn Lầu),Nguyễn Tri Khương,Trần Văn Chiều (tự Bảy Triều),Ba Đắc,Bảy Lung,Ba Niêm,Hai Nhiều,Hai Cúc,Năm Phỉ,Ngọc Xứng,Ngọc Sương,Phùng Há,Tư Sạng,Hai Giỏi,Năm Nở,Trần Hữu Trang,Tư Chơi,Năm Châu,Ba Vân,Bảy Nam,... Tất cả đã góp phần hình thành và phát triển loại hình nghệ thuật cải lương.
Cũng nên nói thêm, từ sauHiệp định Geneve (1954), cải lương càng có cơ hội phát triển mạnh mẽ, trở thành một loại hình nghệ thuật, một bộ môn sân khấu có khả năng thu hút đông đảo khán thính giả. Và do sáng kiến của ôngTrần Tấn Quốc, nhà báo kỳ cựu,Giải Thanh Tâm được thành lập năm1958 và liên tiếp mỗi năm kế sau đều có phát huy chương và khen thưởng cho những nam nữ nghệ sĩ trẻ có triển vọng nhất trong năm.
Cácnghệ sĩ cải lương nổi tiếng:Phùng Há,Út Trà Ôn,Minh Vương,Năm Châu,Mỹ Châu,Thoại Miêu,Ngọc Giàu,Út Bạch Lan,Bạch Tuyết,Thanh Sang,Phương Quang,Diệp Lang,Lệ Thủy,Phượng Liên,Hồng Nga,Kim Ngọc,Bảy Nam,Minh Phụng,Diệu Hiền,Ngọc Hương, Kim Anh,Dũng Thanh Lâm,Hùng Cường,Thanh Hương,Thanh Tú,Thanh Kim Huệ,Thanh Nga,Minh Cảnh,Trọng Hữu,Thanh Điền,Thanh Tuấn,Thanh Tòng,Thanh Thanh Hoa,Tấn Tài,Hữu Phước,Năm Phỉ,Ba Vân,Tám Danh,Châu Thanh,Linh Tâm,Vũ Linh,Khánh Linh,Kim Tử Long,Chiêu Hùng,Chiêu Linh,Vũ Luân,Kim Tiểu Long, Thanh Hải, Thanh Thế,Bạch Mai,Thanh Hằng,Thanh Ngân,Thoại Mỹ, Phượng Hằng,Thanh Thanh Tâm,Phương Hồng Thủy,Tài Linh,Phượng Mai,Hương Lan,Lê Tứ,Quế Trân, Trọng Phúc,Võ Minh Lâm, Hoàng Nhất...
Nghệ sĩ Cải Lương Bắc:NSND Ái Liên, Tiêu Lang,NSƯT Kim Xuân, NSND Mạnh Tưởng, Tuấn Sửu – Bích Được,Thanh Thanh Hiền, Lệ Thanh,Thùy Liên, Thu Hà, Trà My, Hoàng Tùng, Hồ Điệp, Triệu Trung Kiên, NSND Sĩ Tiến,...
Những cặp đôi nổi tiếng trênsân khấu:Thanh Sang –Thanh Nga;Bạch Tuyết –Hùng Cường;Lệ Thủy –Minh Phụng;Minh Vương –Lệ Thủy;Mỹ Châu –Minh Phụng;Mỹ Châu –Minh Cảnh;Thanh Sang –Bạch Tuyết;Tấn Tài –Bạch Tuyết;Thanh Tuấn –Thanh Kim Huệ;Châu Thanh –Phượng Hằng;Châu Thanh –Cẩm Tiên;Vũ Linh –Tài Linh,Vũ Linh –Thanh Thanh Tâm,Kim Tử Long –Ngọc Huyền,Mạnh Quỳnh –Phi Nhung..
Các soạn giả cải lương nổi tiếng:Viễn Châu,Loan Thảo,Hà Triều,Hoa Phượng,Quy Sắc,Yên Lang, Thạch Tuyền,Năm Châu,Trần Hà,Trần Hữu Trang,Yên Ba,Kiên Giang, Thế Châu,...
Các danh cầm tài hoa:Văn Vĩ,Bảy Bá,Năm Cơ, Năm Vĩnh, Hai Thơm, Ngọc Sáu, Chín Trích, Hai Khuê, Thanh Kim, Hoàng Ân, Trần Xuân Ngã, Tư Huyện, Văn Giỏi,...
Ngày 28 tháng 9 năm 2020,Google Doodle đã vinh danh nghệ thuật cải lương.[23]
Nghệ thuật sân khấu Cải lương có 19 đơn vị phân bố chủ yếu ở các tỉnhĐồng bằng Bắc Bộ vàNam Bộ gồm:
