.jpg)
Áo dài là mộttrang phục Việt Nam chủ yếu dành chonữ giới, xuất hiện từ những năm 1930 doLe Mur Cát Tường cách tân theo hướngTây hóa từÁo ngũ thân.[1][2]
Đặc điểm của trang phục này là kiểuáo tay chẽn, dáng áo bó, hai tà thẳng trước sau và hai bên. Các nhà thiết kế không áp dụng hoa văn truyền thống, phụ kiện trang sức truyền thống lên áo dài.
Áo dài giống vớishalwar kameez,kurta của các quốc gia theovăn hóa Ấn-Hồi nhưẤn Độ,Pakistan vì đều là dạng trang phục gồm áo tay chẽn mặc bên ngoài quần dài.[3]
Trong nhiều thế kỷ, phụ nữ nông dân thường mặcyếm bên trong áo choàng hoặc áo khoác ngoài, cùng vớiváy. Mặt khác, giới quý tộc lại ưa chuộng áo choàng cổ chéo gọi làáo giao lãnh (hay được gọi là giao lĩnh).[4][5][6] Khinhà Minh chiếm đóngĐại Việt trongthời kỳ Bắc thuộc lần thứ tư vào năm 1407, họ buộc phụ nữ phải mặc quần kiểu Trung Quốc. Nhà Lê sau đó cũng chỉ trích phụ nữ vì vi phạm chuẩn mực trang phục Tân Nho giáo, nhưng chỉ thực thiquy tắc ăn mặc một cách tùy tiện, vì vậy váy và yếm vẫn là chuẩn mực. Trong thế kỷ 17 và 18, Việt Nam bị chia cắt thành hai miền Nam Bắc, cácchúa Nguyễn cai trị miền Nam. Để phân biệt người miền Nam với người miền Bắc, vào năm 1744, ChúaNguyễn Phúc Khoát ởHuế đã ban sắc lệnh rằng cả nam và nữ trong triều đình của mình đều phải mặc quần và áo dài có khuy ở phía trước. Các thành viên của triều đình miền Nam do đó được phân biệt với các cận thần của Chúa Trịnh ở Hà Nội, những người mặc áo giao lĩnh với váy dài.
Theo ghi chép củaLê Quý Đôn trong sách "Phủ biên tạp lục" (ghi lại hầu hết những thông tin quan trọng về kinh tế, xã hội của Đàng Trong trong gần 200 năm), áo ngũ thân (hay nói đúng hơn là tiền thân của áo dài) do chúa Nguyễn Phúc Khoát sáng tạo dựa trên trang phục thời nhà Minh của Trung Quốc, bằng cách học cách chế tạo trang phục trong sách "Tam tài đồ hội" làm chuẩn.[7]
Áo ngũ thân có hai vạt áo may lại với nhau ở phía sau, hai vạt áo may lại với nhau ở phía trước, và một "vạt áo nhỏ" ẩn bên dưới vạt áo chính phía trước. Chiếc áo dường như có hai vạt áo với các đường xẻ ở cả hai bên, các đặc điểm được giữ nguyên trong áo dài sau này. So với áo dài hiện đại, vạt áo trước và sau rộng hơn nhiều, vừa vặn và ngắn hơn nhiều. Áo có cổ cao và được cài khuy theo cùng kiểu áo dài hiện đại. Phụ nữ có thể mặc áo với một vài khuy áo trên cùng không cài, để lộ một chút yếm bên trong.
Lemur Cát Tường vào những năm 1930 đã thực hiện một cải cách quan trọng trên chiếcáo ngũ thân để biến nó chỉ còn lại hai vạt trước và sau. Vạt trước được họa sĩ nối dài chấm đất để tăng thêm dáng vẻ uyển chuyển trong bước đi đồng thời thân trên được may ôm sát theo những đường cong cơ thể người mặc tạo nên vẻ yêu kiều và gợi cảm rất độc đáo. Để tăng thêm vẻ nữ tính, hàng nút phía trước được dịch chuyển sang một chỗ mở áo dọc theo vai rồi chạy dọc theo một bên sườn, điểm chia hai tà áo trước - sau cũng trễ dướieo độ 8 cm. Điều khác biệt nhất là eo áo được nhấn nhẹ. Áo này khi mặc lên hơi sát vào bụng, nên trông nhưngực nở ra. Đó là nét mỹ thuật Âu Tây đầu tiên được đưa vào y phục phụ nữ Việt mà cũng vì chuyện này từng gây phản ứng mạnh một thời trong dư luận. Tuy nhiên, áo dài Le Mur có nhiều biến cải mà nhiều người thời đó cho là "lai căng" thái quá, như áo may ráp vai, ráp tay phồng, cổ bồng hoặc cổ hở. Thêm nữa áo Le Mur mặc cho đúng mốt phải với quần xa tanh trắng, đi giày cao, một tay cắp ô và quàng vai thêm chiếc bóp đầm. Lối tân thời này tuy được nhiều người yêu thích nhưng cũng đã bị một số dư luận khi đó tẩy chay và cho là "đĩ thõa" (như được phản ảnh không hề thiện cảm trong tác phẩm "Số đỏ" của Vũ Trọng Phụng).
Theo sáchÁo dài Lemur và bối cảnh Phong Hóa & Ngày Nay của tác giảPhạm Thảo Nguyên (do Khai Tâm và Nhà xuất bản Hồng Đức phát hành năm 2019 và tư liệu trong cuốn sách doNguyễn Trọng Hiền, con trai họa sĩ Lemur Cát Tường sưu tầm và gìn giữ) thì trên báoPhong Hóa số 90 ra ngày 23 tháng 3 năm 1934, ông Cát Tường mạnh dạn đưa ra mẫuáo dài Lemur ("Le Mur" chính là cách dịch sangtiếng Pháp củaCát Tường) đầu tiên. Theo đó, khi phát hiện chiếc áo dài mà người phụ nữ mặc, ở trong lótáo yếm làm thân hình phẳng lì quá, họa sĩ tìm tới chủ hiệu Cự Chung chuyên sản xuất áo khoác, áo bơi ở phốHàng Bông, đề nghị dệt thêm...áo ngực để nângngực cho người mặc. Đến năm 1935 thì cho xuất xưởng những chiếc áo đầu tiên. Do được nội hóa, giá cả vừa phải, hợp túi tiền người mua nên từ đó,phụ nữ Việt Nam có đầy đủ "phụ tùng", hết ngại mặc chiếc áo dài Lemur tân thời duyên dáng mà sắc đẹp lại được nổi bật, sang trọng khiến các bà, các cô hãnh diện bước ra đường, tạo ra một phong trào đổi mới y phục phụ nữ quy mô sâu rộng nhất ởViệt Nam.
Cũng trong năm 1935,họa sĩCát Tường đã thực hiện một chuyến đi xuyên Việt để giới thiệu cho phụ nữ toàn quốc chiếc áo dài tân thời Lemur. TạiHuế, ông may mắn gặp bàCông Tằng Tôn Nữ Trinh Diêu, người từng đượcnhiếp ảnh giaVõ An Ninh chụp nhiều ảnh nghệ thuật, và ông đượcnhà Nguyễn mời thực hiện riêng một tủ áo dài tân thời Lemur choHoàng hậu Nam Phương. Sau này ông còn tiếp tục đi vào Nam vẽ áo dài cho nhiều nghệ sĩcải lương, trong đó có nghệ sĩPhùng Há.
Họa sĩLê Phổ cũng không có cải tiến áo dài Lemur theo cách dung hòa giữa váy phương Tây vớiáo ngũ thân truyền thống như nhiều lời đồn. Khi tiệm Marie khánh thành (tiệm củaLê Nghi Sương là cháu củahọa sĩLê Phổ), họa sĩCát Tường có giới thiệu mộtthợ may giỏi choLê Phổ. Trong cuốn đặc san ĐẸP Mùa Nực 1934 củaCát Tường,Lê Phổ có một trang vẽnữ trang, chứ ông không hề thiết kế áo dài. Tới cuối tháng 10 năm 1937,Lê Phổ trả người thợ may giỏi lại cho hiệu may Lemur để điPháp lần thứ hai, sau khi chuyện tình duyên của ông với người bạn gái bị tan vỡ thìLê Phổ không trở về nữa mà lấy vợ và ở lại hẳn nướcPháp vẽ tranh tới khi mất. Trên Báo Phong Hóa số 115 ngày 14 tháng 9 năm 1934 có đăng một quảng cáo: "May quần áo phụ nữ lối mới và lối cũ. Cóhọa sĩLê Phổ cho kiểu". (Cho kiểu không phải là vẽ kiểu mới, mà chỉ là chọn một kiểu trong số kiểu áo Lemur có sẵn cho mỗi khách hàng. Có thể chỉnh sửa chút ít cho hợp dáng người, cũng như chọn hàng hợp với màu da khách. Như bác sĩ "cho thuốc" là cho đơn, đi mua thuốc làm sẵn).[8]
.jpg)
Năm1947 trong bối cảnhViệt Nam Dân chủ Cộng hòa mới tuyên bố độc lập và các phong trào "diệt giặc đói, giặc dốt" đang được phát động, nhằm phát động phong trào tiết kiệm.
Ngày20 tháng 3 năm 1947,Hồ Chí Minh với bút hiệu Tân Sinh, đã viết bàiĐời sống mới: "Vận động dân bỏ thói quen mặc áo dài để thay bằng áo vắn vì mặc áo dài đi đứng, làm việc bất tiện, lượt thượt, luộm thuộm. Áo dài tốn vải, khoảng 2 cái áo dài may được 3 cái áo vắn, nếu chỉ mặc áo vắn có thể sẻn được 200 triệu đồng/năm. Áo dài không hợp với phụ nữ Việt Nam đời sống mới".[9] Cuộc vận động này dần đã được người dân hưởng ứng và áo dài không còn là trang phục thông dụng của phụ nữ Việt Nam trong một thi gian ở miền bắcvĩ tuyến 17.
Áo dài Lê Phổ(1950)
Lúc này dáng áo dài vẫn giữ cách may nách truyền thống, cổ lập lĩnh, tay áo ôm sát, áo ba thân & hơi chít eo
Cuối năm 1958 khi bàTrần Lệ Xuân còn tại vị Đệ Nhất Phu Nhân của nướcViệt Nam Cộng Hòa, bà đã thiết kế ra kiểu áo dài cách tân mới bỏ đi phần cổ áo gọi là áo dài cổ thuyền, cổ hở, cổ khoét, dân gian gọi làáo dài Trần Lệ Xuân hayáo dài bà Nhu. Không chỉ lạ về mẫu áo, chiếc áo dài hở cổ còn được 'phá cách' với họa tiết trang trí trên áo: nhành trúc mọc ngược. Một số nhà phê bình phương tây cho rằng nó hợp lý với thời tiết nhiệt đới của miền nam Việt Nam. Nhưng kiểu áo này khiến những người theo cổ học lúc đó tức giận và lên án nó không hợp với thuần phong mỹ tục. Loại áo dài không có cổ này vẫn phổ biến đến ngày nay và phần cổ được khoét sâu cho tròn chứ không ngắn như bản gốc
Thập niên 1960 có nhà may Dung ởDakao,Sài Gòn đưa ra kiểu may áo dài với cách ráptay Raglan (giác lăng). Cách ráp này đã giải quyết được vấn đề khó khăn nhất khi may áo dài: những nếp nhăn thường xuất hiện hai bên nách. Cách ráp này cải biến ở chỗ hàng nút cài được bố trí chạy từ dưới cổ xéo xuống nách, rồi kế đó chạy dọc một bên hông. Với cách ráp tay Raglan làn vải được bo sít sao theo thân hình người mặc từ dưới nách đến lườn eo, khiến chiếc áo dài ôm khít từng đường cong của thân hình người phụ nữ, tạo thêm tính thẩm mỹ theo đánh giá của một số nhà thiết kế.
Lúc này áo vẫn giữ vị trí nút áo như áo 5 thân truyền thống nhưng cổ áo bị thay thế bằng cổ Tàu.
Áo áp dụng rộng rãi cho nữ sinh. Theo phiên bản gốc này, áo ngắn tay Raglan có tà chỉ ngắn tới bàn chân, nhưng hai ống quần ôm lòa xòa phủ kín đôi chân, quần dùngphéc-mơ-tuya để cố định. Lúc này vị trí nút áo biến đổi, tay áo loe và có thêm túi.
Áo dài tân thời hiện đại (1980)
Áo chít eo mạnh, tà áo dài đến mắt cá chân. Đây là kiểu áo phổ thông đến hiện tại.
Áo dài cưới có chất liệu, kiểu dáng gần với váy cưới soiree (quần đủ các màu, kim tuyến, thêu hiện đại, phéc-mơ-tuya sau lưng, tà áo sau dài xếp ly ra sau để phù dâu cầm). Thời kỳ này, người Việt Nam gần như đã quên hình ảnh truyền thống áo ngũ thân cổ đứng, vấn khăn (hoặc cài trâm), đội nón 3 tầm, chân xỏ hài (hoặc guốc cong).[10]
Hình ảnh phụ nữ Việt Nam với chiếc áo dài đã được nhiều nhà nghệ sĩ ghi lại, nổi bật nhất là trong thơ và nhạc. Bài thơ nổi tiếng về chiếc áo dài có thể kể là "Áo lụa Hà Đông" củaNguyên Sa, bài này được phổ nhạc thành một bài hát nổi tiếng và là cảm hứng cho một bộ phim điện ảnh cùng tên, với những câu:
Nhạc sĩPhạm Duy phổ nhạc bài này cũng không quên làm nổi bật hình ảnh áo dài khi sửa thành:
Áo dài cũng in đậm nét trong những vần thơ nghịch ngợm củaNguyễn Tất Nhiên:
Trong thơBùi Giáng, màu áo dài của ký ức được nâng lên thành huyền thoại:
Và có lẽ trong những vần thơ rất dung dị sau đây củaHuy Cận cũng có hình bóng của chiếc áo dài trắng nữ sinh:
Hay vô cùng gợi cảm trong bài thơ Chiếc áo dài Việt Nam của nhà thơĐinh Vũ Ngọc ởQuảng Nam:
Chiếc áo dài cũng phảng phất hay xuất hiện nhiều trong các ca khúc Việt Nam. Trong nhạcTrịnh Công Sơn có thể nhìn thấy khá nhiều. Theo hồi ký, chính những bước chân hoàng cung của những nữ sinh áo tím Huế đã làm cho nhạc sĩ họ Trịnh viết nên bài "Diễm xưa" nổi tiếng. Hay trong bài "Hạ trắng", hình ảnh áo dài cũng chập chờn:
"Bé ca" của Phạm Duy viết cho con gáimới lớn, có bài "Tuổi ngọc" tả về niềm hân hoan của cô bé khi bước chân vào trung học, lần đầu khoác lên mình "một chiếc áo như mây hồng":
Phạm Duy cũng không quên nhắc về chiếc áo này trong một giấc mơ hòa bình từthập niên 1940:
Bài "Một thoáng quê hương" củaTừ Huy nổi tiếng một thời với câu:
Nhạc sĩSỹ Luân cũng có bài "Áo dài ơi" vui tươi:
Nhạc sĩHuỳnh Nhật Tân với bài "Cô gái Việt Nam":
Nhạc sĩTrầm Tử Thiêng với ca khúc "Một đời áo mẹ áo em" kể lại lịch sử và sự gắn kết nhiều thế hệ của chiếc áo dài.
Nhạc sĩ Jo Marcel và ca khúc "Áo dài Việt Nam":
Gần đây, nhạc sĩ Nguyễn Đức Cường với ca khúc "Em trong mắt tôi":
Các nhạc sĩtiền chiến cũng hay ca ngợi áo dài như bài "Tà áo xanh" củaĐoàn Chuẩn -Từ Linh. Và cảm xúc về chiếc áo dài cũng làm nên những câu hát nổi tiếng củaHoàng Trọng:
Bài hát "Áo trắng đến trường" của nhạc sĩ Xuân Phương được phổ nhạc từ bài thơ cùng tên của nhạc sĩ Trần Hoàng Vy:
Bài Hát "Cho tôi một vé đi tuổi thơ" có câu:
Ca khúcBốn màu áo nói việc cô gái mặc áo dài đi gặp người mình yêu của nhạc sĩAnh Thy.
Bức tranh "Thiếu nữ bên hoa huệ" của họa sĩTô Ngọc Vân sáng tác năm 1943, là một trong những tác phẩm hội họa hiện đại Việt Nam đầu tiên và nổi tiếng bậc nhất, miêu tả một cô gái mặc áo dài trắng ngồi bên một bình hoa huệ.[11]
Đã có rất nhiều cuộc thi thiết kế và trình diễn áo dài được tổ chức tại Việt Nam cũng như ở nước ngoài.
Nhà thiết kếMinh Hạnh, người từng giữ vị trí cao nhất ở nhiều Tuần lễ thời trang Việt Nam hay các lễ hội lớn, là một trong những người đã gặt hái được nhiều thành công khi giới thiệu và quảng bá các bộ sưu tập áo dài do chính mình thiết kế tớiNhật Bản với bộ sưu tập được thiết kế trên nềnvải lụa sống hai da, cổ và tay áo được xếp thành nhiều lớp áo như kimono. Gam màu chủ đạo là hồng phấn và hồng đào lấy cảm hứng từ màu hoa anh đào; tớiAnh với 100 mẫu áo dài lấy ý tưởng từ các họa tiết trong trang phục của Hoàng gia Anh được kết hợp với các màu sắc trang phục dân tộc Việt; cùng nhà thiết kế Lan Hương tớiMỹ trong bộ sưu tập từ chất liệu jeans và hoa sen vừa kết hợp truyền thống và hiện đại, vừa thể hiện những giao hoa văn hóa Việt Mỹ. Bà cũng là người thiết kế bộ trang phục áo dài mới choVietnam Airline với những cách tân táo bạo gây nên những tranh luận đa chiều.[12]
Đại nhạc hộiParis By Night 106 mang tênLụa, trực tiếp thu hình trong hai ngày 1 và 2 tháng 9 năm 2012 tại Planet Hollywood Resorts and Casino,Las Vegas trình diễn bộ sưu tập áo "Dáng Lụa" được thiết kế trên công nghệ in hiện đại của nhà thiết kế Thái Tuấn, Việt Nam.
Trong các cuộc thi nhan sắc tầm cỡ thế giới nhưHoa hậu Thế giới,Hoa hậu Hoàn vũ,Hoa hậu Trái đất, những người đẹp đại diện Việt Nam luôn đầu tư và chuẩn bị kỹ lưỡng cho phần thi trang phục dân tộc, và đã không hiếm lần tà áo dài đồng hành cùng chiến thắng với chủ nhân của trang phục. Bộ áo dài đen cách điệu với đuôi công kết cườm và kim sa đã giúpMai Phương Thúy lọt top 20 thí sinh mặc trang phục dân tộc đẹp nhất cuộc thiHoa hậu Thế giới 2006. Bộ áo dài "vũ khúc hạc" của nhà thiết kế Thuận Việt với cách thiết kế hai lớp áo theo kiểu dáng áo củaNam Phương Hoàng Hậu giúp hoa hậu Thùy Lâm lọt top 10 người đẹp trình diễn trang phục truyền thống đẹp nhất tại cuộc thiHoa hậu Hoàn vũ 2008. Bộ áo dài lấy cảm hứng từ rồng phương Đông, với các họa tiết thổ cẩm đặc trưng của dân tộc miền núi phía Bắc Việt Nam, được hoa hậuLưu Thị Diễm Hương lựa chọn tại cuộc thiHoa hậu Hoàn vũ 2012 cũng lọt Top 10 trang phục dân tộc đẹp nhất do trang web nổi tiếng về các cuộc thi sắc đẹp Missosology bình chọn. Đặc biệt bộ áo dài lấy ý tưởng từ bông sen với hai màu chủ đạo là đỏ và vàng, điểm xuyết đá pha lê đậm chất hoàng gia của á hậuTrương Thị May tại cuộc thiHoa hậu Hoàn vũ năm 2013 được Missology bình chọn đứng đầu bảng xếp hạng những bộ quốc phục đẹp nhất; và trong chính cuộc thi, bộ áo dài này cũng đứng thứ 4 trong Top 10 trang phục dân tộc đẹp nhất.[11]
_(cropped).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
.jpg)
.jpg)
_(extended_cropped).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
