(VEC) «[...] cual Sità unjoło ałoxo a i nostri dì de łibartà, de justisia, de paxe, unjoło receto dei boni e soło porto al cual, sbatue par tuti i 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei omeni che i serca de far na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sora forti marmari ma sora pì forti baxe de sivił concordia ferma e imovił e, mejo che dal mar dal cual ła xe senta, da ła prudente sapiensa dei so fioi defexa e fata segura»
Venèsia[5], antigamente scrivesta in Vèneto cofàVenexia,AFI:[veˈnɛːsja](initalianVenezia, inlatinVenetiae, ininglezeVenice) ła ze on comun de 259 736 aneme, caòłogo de łaSità metropoitana de Venesia e de łarexon Vèneto. El comun el ciapa rento do sità: ła sità de Venesia, de 79 721 amene co el sentro istorego e łe ìzołe inte łałaguna, e łateraferma de ła sità deMestre de 179 576 aneme[6]. Ła sità de Venesia ła xe ła cavedal deła Venesia e dei vèneti. El comun el xe el primo de ła rejon par popołasion e superfise.
Ła sità, segondo ła tradision, ła xe nasùa inte el421 e dal812 ła xe stà ła cavedal de łaRepublega Vèneta, che ła ga fata conosar al Eoropa e al Mondo e ła ga fata vivar el so tenpo de pì splendor. Venesia ła xe considerà ła pì beła sità del mondo, oltra che ona de łe pì romanteghe, par łe so carateristeghe urbanisteghe, par el so patrimonio artistego, istorego e cultural e defati l'intiera sità co tuta ła sółaguna ła xe stà declarà, inte el1979, patremonio del'omanedà da l'UNESCO[7], par sti motivi ła xe na meda tanto vixità datoristi de tut el mondo. Venesia, par łe so carateristeghe ła xe martorià da cualche problema cofà łe alte maree e l'alsamento del łivel de l'acua, el turismo masivo, l'icuinament e łe gandi navi da croxera che łe navegà par ła łaguna.[8][9]
Sta sità ła xe stà ciamà cusì soło dapò che ła xe deventà ła cavedal de łaRepublega Vèneta dal nome de sta cuà.Ła Venesia ła xe ła tera dei vèneti, dalGarda a l'Istria, fin da ivèneti antighi. Dapò ła concuista łatina, ła Venesia (parłatinVenetia/veˈnɛʦʦja/) ła vien organixà inte łaVenetia et Histria e co riva i gresi inte łaVenetikà (pargregoBενετικὰ, "Venetikà"). Co che ła Venesia Maritima, ła fasia costiera de ła Venesia restà in man dei i greghi, ła deventa independente inte el697, el novo stado vien ciamà Republega deVenesia. Ła sità de Venesia no ła jera oncora na sità unjoła, ma on insenbre de ixołoti separài. Inte el812 ła cavedał de ła Republega ła vien spostà a Rivoalto, el sentro prinsipal de ła sità che cualche an pì tardi ła ciapa el nome de Venesia. Ła sità de Venesia, dónca, ciapa el nome dal stado de ła cual de cavedał, cofà so sinboło.
Dal ponto de vista zeogràfego, el comun de Venèsia el ze dividesto in do parte: ła zona insułare e ła zona de teraferma. Par cuel che revarda elris-cio sìsmego, Venèsia ła ze clasifegada inte ła zona 4, o sia a sismisità tanto basa.
El clima de Venèsia el se pol definir submediteraneo ła entra inte ła claseCsb. La piovozità ła riva ai so pichi in primavera e in autuno e i ze frecuenti i tenporałi estivi. In inverno no łe ze infrecuenti łe nevegae (ma normalmente ła neve ła tende desolverse rapidamente), tuta-via de note ghe ze de frecuente łebroze, avegnimento che el ciapa anca łe àcue lagunari de łe zone pì interne. L'ełevada umedesa ła połe provocar całighi inte i mezi fredi e sófego in cuełi caldi.
I venti prinsipałi i ze łabora (NE) domenante inte i mezi invernałi, elsiroco (SE) in istà e, manco de frecuente, elgarbin (SW).
Dal ponto de vista lejislativo, el comun de Venèsia el entra inte ła "fasa climàtega E" co 2 345gradi dì, de consevensa el limite màsimo consentio par inpisar i scaldamenti domèsteghi i ze de 14 ore par dì, inte el laso de tenpo che el va dal15 de otobre al15 de apriłe.
Dati clima par Venèsia (1971–2000)
Mezi
Zen
Feb
Mar
Apr
Maj
Zug
Luj
Ago
Set
Oto
Nov
Dis
Ano
Mèdia alta °C (°F)
6.6 (43.9)
8.6 (47.5)
12.5 (54.5)
16.1 (61.0)
21.5 (70.7)
24.9 (76.8)
27.7 (81.9)
27.5 (81.5)
23.5 (74.3)
18.0 (64.4)
11.6 (52.9)
7.4 (45.3)
17.2 (63.0)
Mèdia dì °C (°F)
3.3 (37.9)
4.7 (40.5)
8.3 (46.9)
12.0 (53.6)
17.1 (62.8)
20.5 (68.9)
23.0 (73.4)
22.6 (72.7)
18.9 (66.0)
13.8 (56.8)
7.8 (46.0)
4.0 (39.2)
13.0 (55.4)
Mèdia basa °C (°F)
−0.1 (31.8)
0.8 (33.4)
4.1 (39.4)
7.8 (46.0)
12.7 (54.9)
16.1 (61.0)
18.3 (64.9)
17.7 (63.9)
14.3 (57.7)
9.6 (49.3)
4.0 (39.2)
0.6 (33.1)
8.8 (47.8)
Precipitasion mèdie mm (inches)
47.0 (1.85)
48.3 (1.90)
48.8 (1.92)
70.0 (2.76)
66.0 (2.60)
78.0 (3.07)
63.9 (2.52)
64.8 (2.55)
72.0 (2.83)
73.5 (2.89)
65.5 (2.58)
50.6 (1.99)
748.4 (29.46)
Mèdia Dì de Presipitasion(≥ 1.0 mm)
6.0
5.2
5.7
8.3
8.2
8.6
5.9
6.1
5.9
6.7
5.8
5.9
78.3
Mèdia umidità rełativa (%)
81
77
75
75
73
74
71
72
75
77
79
81
75.8
Ore de sołe mèdie Dì
80.6
107.4
142.6
174.0
229.4
243.0
288.3
257.3
198.0
151.9
87.0
77.5
2 037
Persentuałe sołe pusìbiłe
29
38
38
41
49
51
62
59
51
45
29
28
43
Source 1: MeteoAM (sun and humidity 1961–1990)[10][11]
Lamarea oservada a Venèsia ła połe èsar pensada cofà ła soma de do conponenti: ła marea astronòmega, corełada al moto dei corpi cełesti, prinsipalmente Luna e Sołe, e ła contribusion meteorołòzega gavesta par via del stato de l'atmosfera. In condision normałi ła contribusion meteorołòzega ła ze de basa entità e el liveło che se vede el coinside prosimativamente co ła marea astronòmega. In racuanti cazi ła soma dei efeti depresion atmosfèrega evento ła połe determenar na contribusion meteorołòzega inportante che ła porta a notévołi base maree o sanò, de contràrio, prodùzar el fenòmano de l'àcua alta.
Col tèrmeno deàcua alta se raprezenta inte łalaguna de Venèsia i pichi demarea partegołarmente marcai, tanto da provocar lagamenti inte l'àrea urbana. El fenòmano el ze frecuente soratuto inte el perìodo intrà l'autuno e łaprimavera, co che l'alta marea el riva inlagar bona parte de ła sità rendendo difìsiłi i movimenti parcałi ecanpi. A Venèsia, ła marea che ła sorpasa el lìmite de atension de +80 cm ła vien comunamente denomenada cofà "àcua alta"; in sta cuota i sormonta problemi de trasporto e de viabiłità pedonałe inte i ponti pì basi de ła sità. Co che ła marea ła sorpasa i 100 cm (5% del teritòrio pùblego soto àcua), el fenòmano el scumìsia interesar anca altri percorsi sitadini. Inte ła cuota +110 cm, sù par zo el 12% de ła sità ła ze interesada dai lagamenti. Co che invese se riva ai +140 cm, el va soto àcua el 59% de ła sità.
El fenòmano de l'àcua alta el vien zenerà da ła conbinasion de do fatori prinsipałi: l'alternarse regołare de łemaree unia a na càuza meteorołòzega formada da ła conbinasion depiovia,vento epresion atmosfèrega sora de ła masa marina; l'alta marea eła soła no ła zènara l'àcua alta: ła ze ła sorapozision de sti fatori che, conbinàndose co ła marea astronòmega, ła porta el liveło de l'àcua rivar finmente cuote pì alte e in magnera poco prevedìbiłe. El inalsamento de l'àcua par de sora del liveło de marea el ze un fenòmano normałe inte na conca sarada cofà el mar Adriàtego e el vento che el favorise no el ze tanto łabora, frecuente a Venèsia, ma elsiroco che el fa ła so asion in senso lonzitudenałe sora tuta ła masa d'àcua de l'Adriàtego.
A ła variasion de ła frecuensa dei avegnimenti de àcua alta a Venèsia i ghe contribuise l'eustatismo (inalsamento del liveło del mare) e łasubsidensa (sbasamento del teren par càuze naturałi o antròpeghe). Na volta se pensava che el scavo delCanałe dei Petroji e el profondamento de łeboche de porto (che el ga fato sì che ghe fuse pì scànbio de àcua intrà laguna e mar) łe gavese anplifegà el fenòmano, ponesto-che inte el pasà el zera un avegnimento straordenàrio par ła sità. El ze stà dopo dimostrà che sta spesìfega contribusion ła ghe ze ma inte el totałe ła ze del tuto trascuràbiłe se confronada co tute chełe altre.
Col fin de protèzar ła laguna de Venèsia da àcue alte d'ecesion, dal2003 ła ze partia ła costrusion del projetoMO.S.E., testà par ła prima volta inte el3 de otobre del2020 e da chel momento el vien doparà in protesion da maree che łe sorpasa i 130cm. El MOSE el susiste inte na sèrie de bariere mòbiłi formae da un nùmaro variàbiłe de paratoje ancorae inte el fondo de łe boche de porto de ła laguna, che łe se alsa in cazo de sorpasamento del liveło predefinio de marea blocando l'afluso de àcua dal mare.
Ła sità de Venesia ła xe divixa inte i siesestièri deDorsoduro,Santa Cróxe,San Poło,San Marco,Canarégio eCasteło, ła xe sviłupà sora ben 118 ixołéte cołigade da 354 pónti e divixe da 177 tra rii e canałi. A cauxa de ła soa morfołozia el corpo prinsipal de Venesia, se fotografà da l'alto, el ga l'aspèto de unpése.
El comun de Venesia, se no consideremo ła superfisie de aqua, el se cata su ła teraferma par la magior parte. Ła teraferma ła ga anca paréci più abitanti, a ocio 180.510[14], a desferénsa de na volta. El séntro storico el xe deventà manco popołà datorno al1960 e da eora ła fòrbexe ła se ga slargada miga poco. Ultimamente, considerando l'emigrasion anca da łe xone de teraferma verso comuni fora, ła desferénsa no ła xe drio créser. I séntri prinsipałi de ła teraferma i xeMestre (tèrmine chel pol eser doperà par parlar de tuti sti posti),Marghera,Carpenèo,Malcontenta,Fàvaro Vèneto,Canpalto,Tesèra,Cirignago,Dexe,Zelarin eTrivignan.
Co ła concuista romana de gran parte del Mediteraneo, torno alII secoło v.C., ghe xe na cea redusion de sti trafeghi fin al invaxion romana del Vèneto (dal 59 v.C. al 49 v.C.) co i trafeghi i ga na pì granda redusion.I romani i fa łacenturiasion de tuta ła fasia łagunar, che se pol vedar anca ai nostri dì da łe foto al satèłede. Inte sta evoca i sentri prinsipai de ła łaguna i xeAltin, so ła strada che daPàdova ła portea aAquiłeja,Cioxa eTorseło, ìzołeta a nord del sentro de Venesia dita el so pì vecio insediamento[17].
Céxa de San Giacomo de Rialto
Drio ła storiografia tradisionał[18], el primo insediamento a Venesia el xe stàRivo Alto (Rialto de des) el fondà el25 de marso del421 co ła consacrasion de łacexa de San Xacometo aRialto, so łe rive del fondo canal navigàbiłe, ancuoCanal Grando. Ła fondasion de Venesia in verità ła xe stà na roba pì łonga, parvia de łe invaxion barbàreghe, i abitanti de ła teraferma i ghe ga catà protesion daspò łe desferénte ondae deinvaxion barbàreghe che xe cascade dalV secolo, in particolare quełauna del421.[19]
Inte el VI secolo, sotto el stàbil goerno delRegno dei Ostrogoti,Cassiodoro ne dà un detagià quaro de ła vita in łaguna de quei ténpi.
Par scapar via dai invaxóri łe popolasion de ła canpagna intorno łe xe emigrà inte łe ìzołete de łaLaguna, ma no so quełe indove che deso a ghe xe Venesia, ma pì a Nord so el atualeTorseło; questo parché in quełe zone ghe zera xa łe capane de pescadori de łe sità romane (Altin so tute, anca parché oncora ancó el xe ła pì visina a ła Laguna), 'ndo i tegniva tuta l'atresadura. Dópo vari aveniménti sti "łagunari" no i se sentéva pì siguri e par defèndarse i se ga rintanà al Lido.Infine i rifugiài, che ormai i zera int' una parte de ła Laguna segura, par sfrutar comunque i cołegaménti co ła teraferma in un periodo deso pì tranquiło, i se ga definitivamente trasferìo inte l'ìzoła de "Rivoalto", inte ła zona de l'atualRialto. Da qui xe stae abitade tute łe ìzołe de l'arcipèlago de Venesia, fortifegando łe rive co grosi pałi delegno e fango protetivo, che anca ancuo i tien in piè sta sità.
Ła visinansa col'Inpero franco, el raporto priviłegià col'oriente Bixantin e al steso ténpo ła distansa daCostantinòpołi ła ghe ga fata un dei prinsipałi porti de scanbio intrà l'osidente e l'oriente, permetendo el sviłupo de na clase mercantil dinàmega e intraprendente che inte el giro de quatro sècołi sirca ła fa deventar ła sità da insediamento sconosiudo a avanposto imperial a potensa paróna dei mari.Da ła conquista de łaDalmàsia co ła spedision dePietro II Orseolo inte elMiłe fin łaQuarta Crosiada, co ła conquista el sachegio de ła cavedal bixantina, soto ła guida deEnrico Dandolo, ła fondasion del'inpero colonial[22][23]
El cao del goerno el zera elDoxe (dal latindux), che col 'ndar vanti del tempo, el ga visto el só poder senpre più controłà da nóvi òrgani istitusionałi. Paréci Doxi, soratuto prima del'ano miłe, i se ga visti obligai a tór i vóti parché i sitadini i łi credeva masa bramoxi de poder: qualchedun el xe stà anca copà.Al màsimo de ła sóa potensa, inte elXIII sècoło, Venesia ła dominava gran parte de łe coste dell'Adriàtico, rejon come łaDalmàsia, l'Istria, un mucio de łe ìzołe del'Egeo,Candia,Sivro,Corfù, e ła zera ła prinsipal poténsa miłitar intrà łe prinsipałe forse mercantiłe inte elMedio oriente. Inte elXV sècoło el teritorio de ła Repùblica el se slargava daBresia al'Istria, e da parte del'atual provincia deBełun, alPoléxine vèneto.
ColTratado de Canpoformio intrà franséxi e austrìasi, el17 de otobre1797 ła "Munisipałità de Venesia" ła ga smeso de èserghe e i sói teritori, chei xe ndai a formar ła "Provincia vèneta" sotoFrancesco II, i xe stai dati al'Àustria: i Austrìasi i xe intrai in sità el18 de genaro1798. Inte el1848 ła ga partesipà ativamente ai moti rivołusionari, soto l'inisiativa deDaniele Manin. Inte el1866 ła xe entrada a far parte delRegno d'Italia. El21 de otobre del1866 ghe xe stà inVèneto elplebisio chel ga visto vìnser el sì al'anesion al'Itałia col 99,9% dei voti favorévołi del'ełetorà ativo (come portà drio da łe fonte).
El cor de ła sità de Venesia el xePiaza San Marco, l'ùnega che ła se tol el nome depiasa: le altre strade slargae łe xe ciamade infati "canpi" o "canpiełi". ŁaBaxìłica de San Marco ła se cata a'n estremo de ła piasa, cołorada d'oro e rivestida damoxàisi chei conta łastoria de Venesia, asieme ai maravegióxibasoriłievi chei rafigura i mexi del'ano. Sóra ła porta prinsipal, i quattro cavałi debronxo deCostantinòpołi, (i xe copie: i orixenałi i xe drénto al muxeo de San Marco) i recorda łaquarta Crociada del1204. Ła sóa forma acróxe greca ła xe coverta da sinque grandìsimecùpołe. Ła xe ła tersa Baxìłica dedicada aSan Marco che ła xe stada tirada su in sto lógo qua: łe prime dó łe zera 'ndae xó. El par che sta version qua ła sia stada ispirada da łaCéxa dei Santi Apòstołi de Costantinòpołi. El drénto el xe coverto de moxàisi a sfondo oro chei rafigura pasibìblisi eałegòrisi. Ai prinsipi, ła zera ła cappeła privada deiDoxi de ła Repùblica de Venesia.
ElPałaso Dogal el se cata a fianco de ła Baxìłica: łaPorta de ła Carta, maravegióxa opra deBartolomeo Bon, ła xe el łor cołigamento, e ancuo ła xe el svódo del muxeo de Pałaso Dogal. L'intrada prinsipal ła xe sul lai chel varda a ła laguna. Sede delgoerno de łaSerenìsima, el xe stà tirà su inte elXV sècoło co màrmari d'Istria. Qua ghe stava un casteło, ma daspò i eło ga incendià par far 'ndar foraPietro IV Candiano che ghe gaveva catà recèto durante na rebełion. Ancuo el Pałaso el xe un muxeo, co opre dei megiori artisti venesiani: łaBiblioteca Sansovina, che ła se cata drénto, ła verxe de łe mostre a ténpo łimità. Da védere łe xe anca ła Sała del Magior Consegio, che par sècołi ła xe stada ła più granda sede de goerno del mondo, elPonte dei Sospiri, łe prejon e iPionbi.
Vanti al Pałaso Dogal ghe xe elcanpanièl de San Marco: tirà su inte el1173 come faro par i navigadóri, el xe stà consà daBartolomeo Bon inte elXV sècoo. El xe crołà el14 de ługio1902 e el xe stà tirà su de novo par intrego. Ła logeta inmàrmaro roso de Verona ła xe n'opra de Giacomo Sansovin, e su de sta qua se cata i basoriłievi chei rafigura ałegorie coi grandi rexultai de ła Repùblica del Leon.
ElPonte de Rialto el cołiga i sestièri de San Poło e de San Marco.
Venesia ła xe stà par tuta łaBasa Età de Mex e l'Età Moderna ona de le sità pì grandi par popołasion (oltra che par cultura e economia). Inte el an 1000 a Venesia ghe jera torno a łe 60.000 aneme, inte el 1200 łe se łeva torno a łe 80.000, inte el 1300 łe riva fin torno łe 110.000 che dapò łapeste negra del 1348 łe se reduxe a poc pì de 60.000. Ła cresita dapò ła peste ła porta a 85.000 aneme dei primi del '400, inte el 1540 łe vien censie 129.971 aneme inte ła cavedał, inte el 1552 ne vien censie 158.069 e inte el 1563 168.627, ła peste del 1576-77 copa so par zo pì de 40 mie aneme che łe riva a łe 134.871 del 1581. Ła cresita ła va pian fin rivar a i 141.625 venesiani censìi inte el 1624, dapò ła peste del 1630-31, che ła copa so par zo 40.000 aneme, ła popołasion ła riva a 102.243 inte el 1633, ła rapida cresita ła porta a 120.307 inte el 1642. Ła popołasion ła resta pì o manco ła istesa, co un canbio de 10.000 aneme, fin a ła fin de łaSerenisima: inte el 1696 łe vien censie 137.867 aneme, inte el 1740 147.470, inte el 1761 148.576, inte el 1771 138.700, inte el 1780 140.286, inte el 1790 137.603 e inte el 1797, an de ła fin de ła Republega, a Venesia ghe xe so par zo 141.000 aneme. Co ła Fransa de Napołeon invade łaRepublega Vèneta ła porta morte, reolte, crixe e poartà caxion del cało de popołasion de Venesia, oltra che a do picenine epidemie de tifo e vajol, che sol che do ani dapò l'invaxion riva a 136.000 aneme, inte el 1805 a 122.000, inte el 1811 a 115.000, inte el 1818 a 103.000, inte el 1830 łe vien censie 98.638 aneme fin al so punto pì baso de 93.545 censie inte el 1838. Inte ła segonda metà dei ani 30 del '800 a Venesia ghe xe na cresita siçio-economega, in scuaxi tuti i setori de l'economia sitadina e soratuto Venesia torna a esar on gran sentro dei trafeghi, stà situasion porta ła cresita de ła popołasion che riva a 123.000 aneme inte el 1847, a 120.414 aneme inte el 1857 e inte el 1867 a 133.037.
Evołusion demografega del intier comun de Venesia dapò ła co concuista tajana: Abitanti censii
Par na coreta łetura dei dati dal 2 de avrił del 1999, dapò on referendum, xe stà fato el comun deCavałin-Treporti, de 11.700 aneme.
El comun de Venesia xe dividesto inte ła sità de Venesia, co el sentro storego dei sie sestieri e łe isoe de łaŁaguna, e ła Teraferma, co Mestre cofà sità prinsipał.
Sentro Storego
Isoe
Teraferma
Sità de Venesia (Sentro storego + ixoe)
1901
146 672
21 064
20 597
168 276
1931
163 359
32 826
53 957
196 185
1951
174 808 (record)
44 037
96 966
218 845
1960
145 402
49 025
152 575
194 427
1975
104 206
49 670
210 674
153 876
1990
78 165
47 271
192 770
125 436
2005
62 296
31 035
176 449
93 331
2017
53 976
28 027
179 776
82 003
Da el 1951 el sentro storego de Venesia ga perdesto sirca el 70% de ła popołasion che el xe rivà al so masimo de 175 000 aneme, fin a redurse a łe 53 976 aneme del 2017. Senpre inte el 1951, ła proporsion tra sentro storego, ixoe e teraferma jera de 55:14:21, inte el 2017 de 21:11:68.
Evołusion demografega de ła sità de Venesia (sentro storego, i 6 sestieri):
A Venesia ghe xe l'exarcà ortodoso par l'Eoropa Meridionał e l'arsidiosexi ortodosa par l'Itaja e Malta, de łéngua greca e rito bixantin, co sede łaCexa de San Zorzi dei Gresi.
A Venesia e in tuta ła so łaguna ła xe tanto parategà łavoga veneta, ghe xe tanteregade par tante inbarcasion tradizionai par tut l'ano, chee pi inportanti łe xe inte łaRegada Istorega.
Altri spor co inbarcasion i xe ła Veła, dal 1911 ghe xe ła Conpanjia de ła Veła vinsidrixe de tante conpetision, e el canotajo.
L'istorega scuadra de bałon de Venesia ła xe elAsoçiasion de Bałon Venesia (o Venesia F.C.), nasua inte el1907 dal union de łe do asoçiasionPałestra Marsial eCostantin Reyer, che ancùo ła xe inserie B.
L'istorega scuadra de bałonsesto de Venesia ła xe łaReyer Venesia, nasùa inte el 1872, ła xe in Serie A e ła ga portà caxa tante vitorie e tre canpionài.
Carlo Silvestri,Istorica e geografica descrizione delle antiche paludi adriane ora chiamate Laguna di Venezia, 1973, ristanpa de on pì antigo volume del editor Domenico Occhi, in Venesia, 1736.
(IT)Alvise Zorzi, La Repubblica del Leone. Storia di Venezia, Milano, Euroclub, 1991.
.jpg)
