Inte'l 2020 l'Itałia, otava potensa econòmega mondiałe e tersa inte l'Union eoropea, el ze un stato co alto liveło de vita: l'ìndaze de sviłupo uman el ze racuanto alto, 0.883, e łasperansa de vita ła ze de 83,4 ani.[36] Ła ze menbra fondadora de l'Union Eoropea, de łaNATO, de'lConsejo d'Eoropa e de l'OCSE; ła tol parte a l'ONU e altratà de Schengen. Ła ze par de pì menbra de'lG7 e de'lG20, ła partèsipa al projeto decondivizion nuclear de ła NATO, e ła ze sipia napotensa rejonałe eoropea[37] che nagranda potensa, bona de ver na influensa połìtega anca so desizion de órdene extra-eoropeo e globałe,[38] e ła se cołocava inte ła nona pozision inte'l mondo par speza miłitar. L'Itałia ła vanta co łaCina el mazor nùmaro de siti declaràipatrimonio de l'umanità da l'UNESCO[39] e el ze'l cuarto Stato pì torìstego de'l mondo.
Elnome proprio "Itałia" el nase cofàtopònemo. La so orìzane, ojeto de studi sia da parte de łenguisti sia de stòreghi, ła ze controversa. Miga senpre parò, tuta-via, łe ne vien sujerìeetimołozie in senso streto, ma bensì ipòteze che łe se poza so considerasion foreste a ła spesìfega recostrusionłenguìstega de'l nome o sanò etimołozìe rifarìe a tradision mai dimostràe (cofà l'ezistensa de'lrè Itało)[40] o poco vero-sìmiłi (cofà ła corełasion de'l nome co ła pianta de łavite).[41]
Par cheło che revarda a l'età de'l fero, che in Itałia ła coinside co'l perìodo preroman, se recorda łasiviltà viłanoviana e i popołiindoeoropei che i se ghea trasferio in Itałia da l'Eoropa orientałe esentrałe in vàrieołeae migratòrie; sti cuà i se smìsia a łe etnie che za ghe jera inte el teritorio, sorbéndołe, o gavendo na forma de convivensa pasìfega co ste cuà; se dełìnea in tal magnera fin da sta època ła sudivizion rejonałe de'l teritorio itałian.
Inte l'Itałia Setentrionałe, de parte deiCelti (comunemente ciamaiGałi), ghe ze iLìguri (orizinariamente mia indoeoropei dopo fondesti co i Selti), mentre inte l'Itałia nord-orientałe i vive iPałeovèneti, de orizine inserta, forse itàłega oiłìrega o, par parere de racuante fonti, provegnenti da l'Azia Menor.[43][44]
I primi cołonizatori foresti i ze iFenisi, che i ghea fondà inte el prinsìpio varienpori inte łe coste de łaSiciłia e de łaSardegna. Racuanti de sti cuà i ze diventai in poco tenpo dei cei sentri urbani e i se desviłupa parałełamente a łe cołonie greghe; intrà i prinsipałi sentri ghe ze le sità deMozia,Zyz,Kfra in Siciłia eNora,Sulki,Tharos in Sardegna.[46]
Larejon zeografega itałiana ła vien pułitegamente unia par ła prima volta co łaRepùblega romana (509-27 a.C.), ma el caràtero inperiałe de łe concuiste fazeste inte i sècułi seventi da Roma i desnadura el caràtaro nasionałe che sta rejon ła jera drio ciapar a ła volta de ła fin de'l I secoło a.C.[48]
Rivada a l'àpeze de'l desviłupo pułìtego, econòmego e sociałe,Roma inperiałe, co ła so organizasion socio-pułìtega, ła dasa un segno indełébiłe inte łastòria de l'umanità. In tuti i teritori de l'inpero, i Romani i tira-susità,strade,ponti,acuedoti ecastri, esportando dapartuto el somodeło de siviltà e inte el contenpo integrando łe popołasion e siviltà suzogae, inte un procedimento tanto profondo che par sècołi, oncora dopo ła fin de l'inpero, ste popołasion łe sevitarà a definirseromane. La siviltà nasesta da łe rive de'lTèvere, cresesta in època republegana e infin sviłupada in età inperiałe, ła ze a ła baze de l'atuałesiviltà osidentałe.
L'Inpero roman d'Osidente el casca inte el 476 coOdoacre, ùltemo de na s-cera de condotieri zermàneghi che inte el perìodo de decadensa de l'Inpero roman d'Osidente el ghea conduzesto łe so masnade in teritorio itàłego, fazendo mołar el comando a l'ùltemoinperador d'Osidente,Ròmoło Augusto.[51]
Odoacre el goerna l'Itałia fin al 493, finché no el vien fato dimétar e copà, dopo naguera de sincue ani, daiOstrogoti deTeodòrego el Grando. Scumìsia cusita elregno ostrogoto, un domìnio che el rapresenta un perìodo de paze e stabiłità e che el se ferma inte el 535 co el teritorio Itałian el divien teatro de łaguera gòtega, che ła vede l'inperador d'OrienteGiustinian I contraponerse al regno ostrogoto. Inte el 553, dopo cuazi na ventena de ani, l'Inpero Bizantin el riese a vìnsar contro i Ostrogoti e a torse l'Itałia. El ràdego armà el devasta l'intiero teritorio, portando na grave crizi demogràfega, econòmega, pułìtega e sociałe.[52] Sentro de'l podero bizantin in Itałia ła divienRavena. I ani de ła dominasion bizantina i vede ingrevar łe condision de vita dei contadini par colpa de ła fortepresion fiscałe e de na terìbiłejandusa (pestiłensa) che ła despópoła oncorpì el teritorio intrà el 559 e el 562. L'Itałia, indebołia e inpoveria, no ła ga altro ła forsa de oponerse a na nova invasion zermànega, cheła deiŁongobardi comandai daAlboino, intrà el 568 e el 569, co ła cuała ła penìzoła ła perde de'l tuto l'unità pułìtega. I Łongobardi, vegnendo drento dalFriułi, i se tołe ła granda parte de l'Itałia sentro-setentrionałe, o sia l'Itałia setentrionałe co łaToscana, ciamadaLangobardia Maior, e dopo de l'Itałia meridionałe, łaLangobardia Minor.[53] Coi łongobardi i se conferma èsar de łe autorità Dogałi destinae a perdurar, co alterne visende, fin al perìodo resorzimentałe e a l'unità d'Itałia inte el 1859. L'Edito de Rotari, ritołendo drento in parte elDirito roman e sorbendo-su i prinsìpi cristiani el codìfega elDirito siviłe. Le trè capitałi de l'Itałia longobarda łe ze staePavìa,Społeto eBenevento. LaLangobardia Maior, co capitałePavìa, ła casca dopo sirca do sècołi, dopo de na desimasion ciapada par òpara deCarlo Magno inte el 774,[53] cuełaMinor co capitałeBenevento ła soravive fin a l'XI secoło, co ła vien concuistada daiNormani. I pòsteri tentativi de costituir onRegno d'Itałia autònomo dalSacro Roman Inpero, par òpara in partegołar deBerengàrio de'l Friułi e deArduino d'Ivrea,[54] no el ga bon èzito.
L'Itałia inte el 1084
I primi sècułi dopo l'800 i vede el afermarse de łerepùbleghe marinare (le pì conoseste łe zeVenesiaAmalfi,Zenoa ePiza, manco conosesteAncona,Gaeta,Nołi), che łe ghea controłà el comerso intrà l'Eoropa cristiana e el Mèdio Oriente arabo, e dopo dei lìbaricomuni medievałi, frecuentemente in barufa intrà de lori ma incomunai dal ricordo de l'antiga grandesa romana, perpetuada idealmente da cheła cristiana e da un forte vołer de autonomia, che i portarà a s-cerarse, inte ła bega intrà Papato e Inpero, in do difarenti fasion, rispetivamenteGuelfi e Ghibełini.[55]
Co'l sparir da ła siena deiinperadori de Zermania, el infogamento de ła siviltà comunałe el riva al ponto econòmego, spirituałe e artìstego pì alto, ałimentà dai ideałi de un mùcio de poeti, intrà i cuałiDante Alighieri, e da l'ezijensa, fata soa daCola de Rienzo, de ła renàsita de l'unità d'Itałia.
«Da l'XI sècoło i comuni itàłeghi i zera rivai al fioro del benestare ecònomego e siviłe [...] e co, dopo ła morte de l'inperadorFederico II e el tramonto de ła caza deSvèvia, ła ga vesto fin ła terìbiłe lota intrà l'Inpero e Papato par l'ezemonia pułìtega universałe, co l'Itàlia ła se ghea sentia lìbara dal domìnio todesco, el so sentimento nasionałe el zera sfiorà inte un grando inséndio spirituałe, połitego-sociałe, artìstego. Sta cuà ła zera stada ła fonte spirituałe del Renasimento. L'antigo pensiero de Roma, mai spario, el ghe ghea fato fluir nova e pì granda forsa.Coła de Rienso, ispirà a l'idea połìtega deDante, ma oltrepasàndoła, el proclamea, profeta de un lontan avegnere, ła granda ezijensa nasionałe de ła Rinasita de Roma. E so sta baze l'ezijensa de l'unità d'Itałia.»
—Konrad Burdach,Dal Medioevo alla Riforma, traduzesto da l'italian e traesto da łaGrande Antołozia Filosofica, Marzorati, Miłan, 1964, voł. VI, p. 213-214
Difarenti faturi i inpedise ła nàsita de un Stato unitàrio cofà che sucede inte el resto d'Eoropa: al timore de'lPapato de védar farse-su na potensa statałe bona de conprométar ła so autonomia, se ghe zonta ła sudivizion in tanti Comuni picenini, che lentamente i se ghea smudà inSignorie, tegneste-su da inportanti fameje co podere asołutìstego, cofà iMedici a Firense, iVisconti e iSforza a Miłan, iDe ła Scała a Verona e iEste a Ferara.Venesia ła ciapa invese, na forma de podereRepublegan andove elDoze el vien da prima ełezesto dal popoło e seventemente da łaNobiltà.[58] I cai pułìteghi itałiani i ga da suplir co l'intełijensa stratèzega a ła superiorità de forse dei stati nasionałi eoropei. Un ezénpio el zeCosimo de' Medici, intrà i pì grandi costrutori de'lRenasimento fiorentin, el cuało el ga vesto na pułìtega èstera che ła ga savesto védar inte ła concòrdia itałiana l'ełemento ciave par inpedir ai stati foresti de intervegnere in Itałia sfrutando de łe so divizion interiore.[59]
La stratezia de Cosimo, portada vanti dal sucesorLorenso el Magnifego, no ła vien conprendesta da chełi altri prìnsipi Itałiani, e ła se conclude co ła morte de Lorenso inte el 1492. Da chel momento cuazi tuta l'Itałia ła divien el teatro deun mùcio de invazion foreste: prima da parte franceze par òpara deCarlo VIII eLuizi XII e dopo da parte deCarlo V d'Asburgo. El scumìsio de ła dominasion foresta el se ga par colpa de'l retardo de'l prosedimento pułìtego de unifegasion, ma el fa anca notar acadiminti depatriotismo da parte de'l pòpoło, cofà cheło che ga fatoEttore Fieramosca inte łasfida de Barleta[60]
L'età Moderna ła ze anca el perìodo de l'evołusion bèłega, co ła conparsa de ła polvare da s-ciopo e de novi mezi miłitari (canoni, moscheti etc.). Tuto sto cuà el ghea modifegà anca l'èsar de tante sità itałiane, costrinzeste a evòlvar łe so defeze miłitari: ła nase łafortifegasion a ła moderna, anca dita "fortifegasion a l'itałiana", pròpio parché i primi tipi de muri moderni i vien fora inte łe sità itałiane (clàsego esenpio el ze cueło de łeMura de Luca).
Inte ła segonda metà de'l Sincuesento scomìsia el tramontar de ła vitałità rinasimentałe, indebołia anca da łe nove tension rełijoze gaveste inte l'avegner de łariforma protestante in Eoropa, che łe ghea portà al verifegarse de morti cofà elsaco de Roma de'l 1527 par man deiLanzeghenechi. Solché łaRepùblega de Venesia e elstato Pontifiso i mantegnarà un futuro e na autonomia pułìtega.
El Setezento el ze invese un sècoło de crizi par tuto el Stato: ła Ceza, che ła ga sorbio el perdimento de l'unità cristiana dei fedełi, el serca co łacontroriforma de rinforsar ła so prezensa inte stati restai catòłeghi, sia co inisiative de educasion e de asistensa, sia izołàndołi da l'influir dei stati protestanti. L'Itałia ła vien cusita protezesta daiconfliti rełijozi che i se inpisa in Eoropa, ma ła ze isteso sojeto de carestie, frecuentemente sevitae da epidemie.[61] Łe s-ciopa par sta motivasion un mùcio de rivolte contra ła dominasion spagnoła, de'l cuało ła pì conosesta ła ga sfogo a Nàpułi inte el 1647 par man deMasaniello, sensa portar nisun canbiamento.
Eło el vede i primi patrioti a aderir inte el scumìsio a ła sosietà segreta de łaCarboneria, al cuało ghe sèvita imoti de'l 1820-1821, duramente reprimesti dai austrìaghi. Inte l'afermasion de ła Carboneria dopo ghe ze cheła de łaGiovine Italia e altri tentativi insuresionałi, intrà el cuało cheło deifradełi Bandiera (1844).
Intrà i majori artèfezi i ga rezaltoMazzini, fondador de ła Giovine Itałia e figura eminente de'l movimento liberałe republegan Itałian e eoropeo,Garibaldi, republegan e de sinpatie sociałiste,Cavour, statista bon de móvarse inte ła siena eoropea par otegnere sostegni, anca finansiari, a l'espansion de'lregno de Sardegna eVittorio Emanuele II, scaltro inte el concretizar el contesto favorévoło co ła costitusion de'l Regno d'Itałia.[67]
Al Regno d'Itałia i vien de consevensa anetesti el Veneto, inte el tèrmano de łatersa guera d'indipendensa e, dopo łatolta de Roma, che inte el 1871 ła divien capitałe d'Itałia, el Łasio. Za inte i primi ani dopo ła reunifegasion d'Itałia le forti disparità socioeconòmeghe intrà el setentrion e el meridion de'l Stato łe determenea l'insòrzar de łacuestion meridionałe ligada albrigantajo, fenòmano dal cuało ze emerzesto temesti caibanda cofàCarmine Crocco,Luigi Alonzi ePasquale Romano.[68]
Vinsesta ła guera, l'Itałia ła finise ła reunifegasion nasionałe tołéndose elTrentin-Alto Adeze, łaVenesia Jułia, l'Istria e racuanti teritori de'lFriułi oncorairedenti, ma no sendo boni de otegner ła cesion de tuti i teritori prometesti co'lpato de Londra, se taca védar el dislagar de l'insodisfasion par ła cusita ciamadavitòria mutiłada.
Inte łeełesion pułìteghe itałiane de'l 1924 Mussolini el ciapa el 64,9% dei voti[69] e, cofà pre-stabiłio da łaleje Acerbo, i do tersi de łe càreghe, insegnae a ła lista de majoransa rełativa che ła gàpia catà-su almanco el 25% de łe prefarense.[70] La denunsa, da parte deGiacomo Matteotti, de l'iregołarità de łe ełesion, ła ze seguia calche dì dopo dal so rapimento e elmasamento.[69] Inte el 1925, dopo un discorso in Parlamento, Mussolini el se declaraditatore.
Le desimade miłitari in tuti i teatri bèłeghi (se recorda in partegołare cueła deEl Alamein inte el Nord Àfrica e cueła inte elfiume Don inte el Fronte ruso) e soratuto el desbarco leà in Siciłia i indebołiseMussolini che, el 24 de luglio 1943, inte na reunion de'lGran Consejo de'l Fasismo, el vien sfidusà. El dì sevente el vien fato inprezonar dal rè Vitòrio Emanuełe e sostituio a cao de'l goerno coPietro Badoglio; un poche de stimane dopo el viene firmà elrendimento, mentre ła Zermania ła descaena l'operasion Achse e ła òcupa miłitarmente łe rejon sentro-setentrionałi de ła penìzoła, co Roma. Łacanpagna d'Itałia, conduzesta dai inleai co l'inporto de łaRezistensa itałiana, el finise inte l'apriłe de'l 1945 co łalibarasion dei teritori ocupai, ła capitołasion de łe forse todesche e ła disgregasion de łaRepùblega Sociałe itałiana, ła strutura de goerno cołaborasionista organizada da Mussolini dopo l'8 de setenbre. El Duce, caturà co'l provea de scanpar, el vien copà daipartezani el 28 de apriłe 1945.
A guera concludesta, l'Itałia ła ze in condision crìteghe: i conbatiminti e i bonbardaminti aèrei i ga butà-zo un mùcio de sentri abitati, e le prinsipałi vie de comunegasion łe ze interonpeste.[71] El nùmaro deitałiani morti el ze stimà intrà i 415 000 (330 000 miłitari e 85 000 siviłi)[72] e 443 000 unità.Ła vegnarà pì vanti, inte ła seconda metà dei ani '40, jutada inte ła recostrusion co'lPian Marshall, cofà tuti i stati eoropei.
I ani otanta e novanta i ze invese segnai dalrifluso inte el privà, e da ła lota a łamafia, che no-ostante inportanti boni èziti de łe istitusion ła ze costada ła vita a tanti mazistrai e ómani de'l Stato, intrà i cuałi de major rilievo i zeGiovanni Falcone ePaolo Borsellino.
El teren Itałian, fortementeantropizà, el ga varie caraterìsteghe (vulcànego, endołagunar, calcareo etc.);[81] łe zone cołinari łe ze prevałenti in confronto a łe zone montane e a cuełe pianejanti, l'altitùdene media de'l teritorio el ze de sirca337 ms.l.m.
Łe caene montane łe se estende par bona parte de ła nasion. El fa parte de l'Itałia na granda parte de'l versante meridionałe de'l sistema alpin, par na longhesa de sirca1000 km. Le sime pì ełevàe łe ze pozisionae inte łe Alpi Osidentałi, andove łe ze un mucio łe sime che łe sùpara i4000 m intrà el cuało elCervin (4478 m), elMonte Roza (4634 m) e elMonte Bianco (4810 m), ła montagna pì alta d'Eoropa. La caena deiApenini ła percore tuta ła penìzoła, da łaŁiguria a łaSiciłia, fino a łeMadonìe; elGran Saso (2912 m), inAbruso, che ła ze ła so sima pì alta.
Ła zeołozìa de l'Itałia ła ze tanto struturada: l'órdene fiziogràfego e zeołòzego atuałe de l'àrea de ła penìzoła itałiana, de łe so ìzołe e dei basini marini arenti, el ze el rezultà de tanti avegniminti zeodinàmeghi pòsteri recondusìbiłi, inte l'estrema sìnteze, a l'interasion intrà doplache litosfèreghe, łaplaca africana ecueła eoropea partiendo da'lCretàzego superiore, perìodo inte el cuało ghéa tacà ła guałiva saradura de'l pałeo-osèano de łaTètide. El màrzene meridionałe african, destochetàndose inte l'arentamento al continente setentrionałe eoropèo, el ga orizenà na sèrie de microplache interponeste che co ła pòsteraacresion el ga dazesto vita inte el corso de'lSenozòego a l'atuałe teritorio peninsułare e siciłian.
In sto órdene se reconose do domini pałeozeogràfeghi fondamentałi, dividesti da łałinea Insùbrega (Alpi sentrałi):
undominio eoropèo, dato dal màrzene meridionałe de ła placa eoropèa, che el ciapa drento elbloco sardo-corso e parte de'l mar Tiren, l'arco Całabro Pełoritan, el basin de'l Mediteraneo osidentałe, el sistema de falde alpine averzensa eoropèa, costituie prinsipalmente daroce metamòrfeghe e intruzion debatołiti che i ne testimònia el rezime de conpresion derivà dal movimento de ła placa africana verso nord e da ła cołizion co ła placa continentałe eoropèa;
undominio african (inte un segondo senso) costituio da ła union de'l Dominio Sudalpin e dei domini adriàtego e àpuło, che i raprezenta ła union de microplache acresionae apartegnenti al màrzene de'l continente meridionałe.
ElDominio Sudalpin el ze formà da un sistema de falde a verzensa adriàtega, costituìe prinsipalmente da secuense carbonàteghe e smisiàe che łe se slonga verso est inte łeDinàridi.[84] Inte ła caenaapenìnega, ła linea tetònega "Ancona-Ansio" ła divide l'Apenin setentrionałe, prinsipalmente costituito daflyschterìzani, da l'Apenin meridionałe aonde łeformasion carbonàteghe i ze pì frecuenti. L'inpostasion struturałe apenìnega ła ze caraterizà inte ła so union da un sistema de falde che łe soracore so ła conca antepaeza àpuła. Sto sistema de falde, che el costituise ła parte emerzesta de łaplaca adriàtega, ła se slonga dalmar Jonio fin a l'estremità osidentałe de ła val Padana e ła raprezenteva inte el prinsìpio na spece de "promontòrio" setentrionałe de ła placa africana. L'antepaeze àpuło (costituio sostansialmente dal teritoriopujezo), ła raprezenta un domìnio depiataforma carbonàtega stàbiłe, persistente dalMezozòego alMiosene e dopo emerzesto, coinvolzesto solché in magnera marzenałe inte l'orozèneze apenìnega. La Siciłia ła ze formada inte ła parte sentro-orientałe da roce carbonàteghe e sìłego-clàsteghe apartegnenti al màrzene converzente african deformà ("unità maghrebidi"), mentre inte ła so parte nord-orientałe (Monti Pełoritani) el ze de pertinensa eoropea ("unità pełoritane"); le unità "sicìłidi" e "numìdeghe" interponeste łe raprezenta ła coertura sedimentària de'l domìnio oseànego tetideo, in granda parte de naduraflyschòide, scołada dal substrato orizinàrio de crosta oseànega (no conosesto) e sorascoresta inte el màrzene african.
El bloco sardo-corso el costituise un ełementostruturałe apartegnente al continente eoropeo, orizinariamente sołidałe al màrzene meridionałe franco-spagnoło e che el se ga destacà inte ła etàòłigo-miosènega, rodando in senso antioràrio fin a descontrarse co'l màrzene continentałe african. Inte el cuadro tardo e post-scontro de l'area se mete drento el prosedimento deespansion oseànega in corso de'lMar Tiren. El mar Tiren el ga nacrosta oseàneganeozènega drio espàndarse in do àree: basin deMarsiłi e deVavilov; se ritien che na crosta oseànega mezozòega ła se càtee inte elJonio soto na masiva covertura sedimentària.
El riłevantevulcanismoneozènego e ła ełevadasismisità de ła majorparte de'l teritorio nasionałe, łe testimònia el conpleso órdenezeodinàmego oncora in corso.
Dal ponto de vistastratigràfego, łe roce sedimentàrie emerzentidatàbiłi co seguresa bazàndose sol contestopałeontołòzego i rezulta de na età inte el mezo intrà elCanbrian e elCuaternàrio.Metamòrfiti de baso grado emerzenti inte ła parte meridionałe de ła Sardegna, costituie daarenàrie alternae copełiti, łe ze datae co insertesa al perìodoPrecanbrian.[85] La major parte de ła coertura sedimentària emerzente inte el teritorio Itałian ła ze post-pałeozòega. El Pałeozòego Inferior no metamòrfego el emerze solché in Sardegna e inCàrnia, mentre el Pałeozòego Superior (permo-carbonifero) el ze presente in lenbi su par zo estendesti inte i domìni sudalpin e apenìnego.
In Itałia i ze prezenti numévołivulcani: i pì conosesti i ze l'Etna (3343 m), el vulcan pì alto d'Eoropa, elVezuvio e elStrónbołi. L'ełevada atività vulcànega e magmàtega neozènega - cuaternària apenìnega, el ze sudivizìbiłe in provinse:
Fin ai ani sincuanta l'Itałia ła jera sta el primo e ùgnoło Stato a disfrutar, inte ła zona deLardereło e dopo inte l'àrea de'l Monte Amiata, l'enerzia zeotèrmega par prodùzare enerzia ełètrega. L'ełevàgradiente zeotermego che carateriza parte de ła penìzoła el fa sì che altre provinse łe sìpia potensialmente disfrutabiłi: riserche fate inte i ani sesanta-setanta łe ghea catà-fora potensiałi canpi zeotèrmeghi inte el Łasio e in Toscana, cusita anca in granda parte de łe ìzołe vulcàneghe.[87]
L'Àcuiła: Ceza de Santa Maria Paganica totalmente sventrada dal taramoto de'l6 de apriłe de'l2009.
Par ła situasion zeodinàmega el so teritorio el ze frecuentemente sojeto ateramoti dando a l'Itałia el primà inte łaEoropa par sti fenomeni:[88] so 1 300 sismi distrutivi avegnesti inte el II miłènio inte el Mediteràneo sentrałe belché 500 i ga colpio l'Itałia;[89] anàłeze dei moviminti focałi i ne dize che sti cuà i ze par el pì destribuii drio le àree intaresae da ła tetònega alpina e apenìnega, aonde i ze cauzai rispetivamente da moviminti driofaje.[86] Inte el Tiren meridionałe, ła destribusion deiiposentri, fin a na profondità de 500 chiłometri i ne dizaria che ghe ze el èsarghe de unpian de Beniof dato da łasubdusion de ła litosfera iònega.
El fiume pì inportante łe ze elPo, longo652 km, co portada media de sirca1460 m³/s ebasin de sirca70000 km[90] (anca se el fiume pì longo che el nase inte el Paeze el ze elDrava). Eło el traversa łapianura padana sfozando inte elmare Adriàtego co ondelta che el ze stà declaràpatrimònio de l'umanità da l'UNESCO.
Larejon itałiana (conprendesta intrà el 47º e el 35º parałeło nord) ła se pozisionada cuazi al sentro de ła zona tenperada de l'emisfero boreałe.
El clima ła ze fortemente influensà dai mari che i ła sirconda cuazi da ogni łato e che i costituise na benèfega tànega de całore e de umidità. I detèrmena de-fati, inte ła zona tenperada, un clima partegołare ciamà tenperà-mediteràneo.[92]
Par łaclasifegasion de Köpen,[93] l'Itałia ła ze sudividesta in trè sorte declima (tenperà, tenperà fredo e fredo), a so volta sudividesti in microclimi: se pasa dal clima tenperà subtropegałe (presente inte łe àree costiere de łaSiciłia, de łaSardegna meridionałe e de łaCałabria sentrałe e meridionałe) al clima glasałe (tìpego de łe sime pì ełevae de łe Alpi cuerzeste daneve perene, a cuote zeneralmente pì alte dei 3 500 metris.l.m.).
Co 59 257 566 abitanti,[94] l'Itałia ła ze el terso Stato de l'Union eoropea par popołasion (dopoZermania eFransa) e ła sodensità demogràfega ła ze de 196,17 abitanti par chiłòmetro cuadro, pì alta de ła media de l'Union.[95]
La popołasion ła ze consentrada prinsipalmente inte łe zone pianejanti (49,1% dei rezidenti) e cołinari (38,8%) de'l stato,[96] ła ze caraterizada inte el 2016 da un alto nùmaro de veci (l'indeze de veciàia el ze paro a 161,4), da un baso taso de fecondità, paro a 1,34 e da nasperansa de vita de 80,6 ani par i ómani e de 85,1 par le fémane.[97] Inte ła fin de'l XIX sècoło l'Itałia ła ze un Stato deemigrasion de masa,[98] fenòmano che el se manifesta prima inte łe rejon setentrionałi e dopo in chełe meridionałi. Le prinsipałi destinasion łe ze leMèriche (Stati Uniti,Braziłe,Arzentina,Uruguay) e l'Eoropa sentro-setentrionałe (inte el partegołare ła Zermania). Inte el XX sècoło l'emigrasion ła divien anca interna, atirada dal sviłupo industriałe de racuante àree setentrionałi de'l Stato.[99] El nùmaro deitałiani rezidenti a l'èstero che i ga łasitadinansa itałiana el ze stimà in sirca 4 200 000.[100]
Par cheło che revarda el fenòmano de l'imigrasion, invese, el nùmaro de imigrai o rezidenti foresti regołari in Itałia ła ze aumentada tanto partindo dai ani novanta e, par i datiISTAT, al 1º de zenaio de'l 2019 ła contea 5 255 503 unità, l'8,7% de ła popołasion rezidente;[101] le comunità pì numarévołi łe jera chełarumena (1 206 938 rezidenti), cuełaalbaneze (441 027) e cuełamarochina, (422 980)[97] A sti cuà ghe va zontà i foresti iregołari, sirca 404 000 par un raporto de'l 2015 so l'imigrasion de łaFondasion Ismu.[102]
In ste rejon i ufisi pùbleghi e łasegnałètega stradałe i zebiłengui o triłengui (cofà i comuni ładini de l'Alto Adize ewalser de l'altavałe de'l Lys), i documinti ufisiałi i połe èsar redai in Itałian o inte l'altra łengua.
Le minoranse lenguìsteghe stòreghe prezenti e reconoseste drento dei confini de ła Repùblega itałiana łe ze ełencae da ła leje de'l 15 de disenbre 1999, n. 482.[105] Eła ła tuteła "le popołasionalbanezi,catałane,zermàneghe,greghe,slovene ecroate e cuełe parlanti elfransezo, elfranco-provensałe, elfurlan, el ładin, l'ositan e elsardo". Ghe ze par de pì altre łéngue rejonałi che, siben che łe sìpia censie da l'UNESCO cofà łengue minoritàrie e da ła comunità łenguistega internasionałe cofà łéngue no ligae a l'Itałian, no łe gode de reconosimento o tuteła da parte de'l Stato Itałian.[106]
El liveło de tuteła de racuante menoranse ła ze stabiłito sia da ła normativa itałiana sia dai tratai internasionałi
In Itałia ghe ze el prinsìpio de ła łaisità de'l Stato e par tanto no ghe ze narełijon ufisiałe.
I sitadini itałiani i ze in majoransa cristiani catòłeghi: inte el 2006 l'87,8% el se declarava catòłego e el 30,6% prategante,[108] persentuałe diminuia, par efeto de un cresente procedimento desecołarizasion, al 24,4% par elrapporto Eurispes 2010,[109] a fronte de'l 18,5% de ła popołasion de agnòsteghi o no credenti.
LaCeza catòłega in Itałia ła ze organizada in 225diòceze pì unordinarià miłitare;[110] elvéscovo de Roma el ze el so prinsipałe e el ciapa el tìtuło dePapa. La Ceza ła ga un roło influente inte ła socetà itałiana, ciapando pozision so temàteghe rełijoze, sociałi e pułìteghe, cofà eldivòrsio e l'aborto inte i ani setanta o, in ani pì arenti a chełi nostri, eltestamento biołòzego e łafecondasion asistia, cavar el crozefiso dai anbienti scołàsteghi (el 60% dei itałiani i ze contrari, co soło el 17% favorevołi)[109] o le pułìteghe so l'imigrasion.
Łarełasion Stato-Ceza ła ze prevedesto da ła Costitusion, che ła demanda aiPati Lateranensi, rivedesti inte el 1984 co'lnovo concordà (łe rełasion co altreconfesion rełijoze łe ze regołae da spesìfeghi intendiminti(intese in Itałian)),[111] inte el cuało el sostegno statałe a ła Ceza el ze stabiłio traverso na cuota proporsionałe de l'oto par miłe de'lzètitoIRPEF,[112] che el se zonta a altri finansiaminti a ła Ceza catòłega.
Intrà łe rełijon de menoransa ghene ze anca altre de cristiane (in magnera partegołar ortodosi e protestanti, st'ùltemi in màsima partepentecostałi), ebrei,mormoni e testimoni de Zèova. L'imigrasion ła contribuise a far crésar łe menoranse in Itałia, łe pì numarévołi łe ze i cristiani-ortodosi, i musulmani, i budhisti e i induisti.[113]
Inte el corso de'l XIX secoło se orìzena in Siciłia[114] un fenòmano criminałe organizà inte el teritorio e fato da streti lighi co ła pułìtega e el poder econòmego, łamafia, tèrmano che divien sinònemo de "crimene organizà"; in Itałia łe ze de stanpa mafioza organizasion cofàcosa nostra in Sicìlia, łacamorra in Canpània, ła'ndrangheta in Całabria e łasacra corona unita e łasocietà foggiana in Puja. El fenòmano mafiozo, che inte l'Itałia, par un raporto de'lCensis de'l 2009, ła revarda diretamente el 22% dei Itałiani e el 14,6% de'l PIL,[115] ła ze dopo prołiferà a liveło mondiałe, co difuzion e carataristeghe autònome.
L'Itałia ła se difarénsia par na forte e guałivalota contro ła màfia, costada ła vita amazistrai, òmani de łeforse de l'órdene e de łe istitusion,[116] ma che ła ga otegnesto grandi rezultai, co l'inprezonamento de tanti boss małavitai.
Par cheło che revarda i omisidi, inte el 2006, l'Itałia ła rezultea èsere el secondo Stato pì seguro d'Eoropa, co ła Danimarca, Zermania e Spagna, dopo łaNorvezia.[117] Par na reserca deIl Sołe 24 ORE, bazada su dati de'lMinistero de l'Interno e riferia al primo semestre de'l 2010, in Itałia i reati ripetesti, soradetuto inte łe grande àree urbane e inte łe zone de alta densità infrastruturałe, i ze sirca 1 292 000.Miłan,Turin eBołogna, co sirca 30 reati cada miłe abitanti, łe rezulta le sità pì a rìs-cio,Matera,Potensa eBełun chełe pì segure. Par cheło che revarda reati che colpise l'economia (uzura,resiclajo de schei e trufe) le sità pì penałizae łe ze Nàpułi, Bołogna, Trieste, La Spèsia e Zènoa.[118]
Elevada ła ze łacorusion a drento de ła publega aministrasion (in magnera partegołare inte el setor sanitàrio): par elRapporto Eurispes 2010 l'Itałia ła ze al 63º posto (so 180 stati) inte ła clasìfega globałe.[119] Le rejon pì colpie da sto fenòmano łe ze Całabria, Sicìlia e Puja. Pal SAeT (Servisio Anticorusion e Trasparensa), ła corusion "scoerta" ła ze solché ła ponta emerzente de un aisb ła punta de un iceberg in confronto a tuta ła corusion "coerta" che ła ciapa ła socetà itałiana.[119]
Inte el canpo radiotełevizivo[120] el panorama Itałian el ze caraterizà dal duopòłioRAI -Grupo Mediaset (inte i ani duemiła, el ze diventà rełevante anca el roło de łapay tv deSky), el cuało el ga sèviti conplesivi, stàbiłi da un mùcio de ani, i se atesta inte el 2010 al 78,6% de'l marcà.[121] A rinforsare ła pena-dita consentrasion el ze el roło sentrałe fato da ła tełevizion cofà mezo informativo, che in Itałia inte el 2010 el ze da-torno al 90%;[121] ła pusìbiłe influensa de'lpresidente de'l Consejo de l'època, Berlusconi, za proprietàrio de Mediaset, inte el network pùblego RAI, el ga portà l'organizasionFreedom House a clasifegare inte el so raporto l'Itałia, ùgnoło Stato de l'Eoropa osidentałe, cofà "parsialmente lìbara",[122] mentre el raporto 2017 deReporter sensa frontiere[123] el mete l'Itałia al 52º posto (so 180) inte el mondo par łalibartà de stanpa.
Inte elraporto 2011 so ła libartà de ła rete, l'Itałia ła ze "lìbara", no riłevàndose signifegative limitasion a ła libartà de espresion e de informasion inte el web;[124] a ła fin de'l 2011 ła penetrasion internet ła ze al 58,7%.[125]
El sistema pułìtego Itałian el ze cueło tìpego de narepùblega parlamentare, inte el cuało el parlamento el ze ła ùnzoła istitusion a detenere ła raprezentansa de ła vołontà popołare.
I comuni Itałiani i ze caraterizai da picenine dimension e pochi abitanti, al 2019 el 45,8% dei comuni no i sùpara i 20 chiłometri cuadrai de superfise e el 69,6% no i sùpara i 5.000 abitanti.[137]
A sti sie ani de istrusion se ghe zonta łascoła de l'infànsia, na istitusion prescołàstega no obligatòria, caraterizada dal zugo e da ła convivensa co conpagni e dal pareciamento al primo siclo de istrusion.
El siclo dei studi a l'università el se artìcuła, dopo ła reforna introduzesta dal proceso de Bołogna, in trè faze:
Par na anàłeziISTAT de'l 2010, el liveło de istrusion e formasion dei studenti Itałiani el ze całante, sora de tuto se confrontà a cheło de chełi altri stati eoropei: el 46,1% de ła popołasion adulta el ga conseguio ła sołalicensa media, andove ła media eoropea ła se atesta al 28,5%. Inte łescołe superiori l'ełevà nùmaro de sbandoni scołàsteghi el porta l'Itałia al primato negativo inte l'Eoropa par i zovani intrà 18 e 24 ani che i dasa ła scoła superiore sensa ver ciapà el diploma (el 20% inte el 2009); anca el nùmaro de łaureai el ze soto ła media eoropea (solché el 21,6% dei zovani intrà i 25 e i 29 ani). In pì se ghe zonta na insufisente cuałità de l'istrusion: par na vałutasion conduzesta inte l'ànbito de'lprograma par ła vałutasion internasionałe de'l scołaro, ła conpetensa dei cuindezeni Itałiani, za inferiora al vałore mèdio inte i 30 statiOCSE, ła ze sgravada da ła carensa inte ła dòpara de nove tecnołozie. L'Itałia ła ga par finir el primato eoropeo dei zovani che no i studia, e gnanca i łavora (nel 2009 eran el 21,2% de łe person intrà 15 e 29 ani).[139]
ElServìsio sanitàrio nasionałe Itałian (SSN) el ze un sistema pùblego de caràtero universałìstego che, cofà stabiłio da l'art. 32 de łaCostitusion de ła Repùblega itałiana, el garantise el derito a łasałute e a l'asistensa sanitària par tuti i sitadini, finansià traerso ła fiscałità zenerałe e i ingresi direti, persepie da łe aziende sanitàrie locałi, derivanti daiticket sanitari (o sia łe cuote co łe cuałi el asistio el contribuise a łe speze) e da łe prestasion a pagamento.
Na riserca de'l 2000 de l'Organizasion mondiałe de ła sanità ła mete el sistema sanitàrio Itałian al secondo posto inte el mondo, dopo ła Fransa, in tèrmani de efisensa de speza e ingreso a łe cure pùbleghe par i sitadini.[140] Tuta-via, solché el 35,8% de ła popołasion el se declara sudisfà de'l sistema sanitàrio e el 42% de l'asistensa ospeałiera, mentre el 79,4% i vede intołeràbiłi i tenpi da spetar inte łe struture sanitàrie.[141]
L'Itałia ła sostien, partindo dal 1955, l'Organizasion de łe Nasion Unìe, e le so atività internasionałi de seguresa e ła ze una dei menbri fondadori de łaComunità eoropea, dal 1993Union eoropea. Ła ze par de pì menbro de łaNATO, de l'OCSE, de'lGATT, de'lG7, de'lG8, de'lWTO e de'lConsejo de Eoropa e ła ga vesto in man pì volte ła presidensa de turno sia de'l G8 sia de l'Union. El Stato el s-cera łe trupe in sostegnimento de łemision de paze inSomałia,Mozanbico,Timor Est eAfgànistan (st'ùltima a sostegno de l'operasion Enduring Freedom)[142] e ła da suporto a łe operasion de ła NATO e de łe Nasion Unìe inBosnia,Kòsovo,Albanìa eŁìbano. El Stato, in pì, el ghea na carga miłitare de sirca 3 200 soldai inIraq, ma el ga ritirà łe trupe dal novenbre de'l 2006, mantegnendo solché i operadori umanitari e siviłi.[143] Inte el 2012 partesipa a varie operasion miłitari a l'estero.[144]
Par elSIPRI, inte el 2019 ła speza miłitare itałiana ła ga sorpasà i 27,8 miliardi de dòłari, paro a l'1,3% de'lPIL nasionałe, ponéndoła inte ła undazèzema pozision inte el mondo e al cuinto posto inte i Stati apartegnenti a ła NATO.[145]
↑Artìcuło 1 de ła Costitusion itałiana: «L'Itàlia ła ze na Repùblega democratega, fondada sol lavoro. La sovranità ła apartien al pòpoło, che ła dòpara inte łe forme e inte i lìmiti de ła Costitusion».
↑Itały: Justeze System and National Połegy Handbook, vol. 1, International Busines Publications, 2009, p. 9.Parametro sconosestoano ignorà (juto);Parametro sconosestosità ignorà (juto);Parametro sconosestovołume ignorà (juto)
↑La granda stajon riformistega itałiana del Setesento lja ze anałizada inte ła so intieresa in(IT) F. Venturi,Settecento riformatore, 5 vol., Turin, 1969-90.
↑I zera trezento, i zera zóvani e forti e i ze morti el ze el ritorneło deLa spigolatrice di Sapri deLuigi Mercantini, testimonianza de ła poezia patriòtega risorzimentałe, che ła descrive ła desfortunada spedision de Pisacane.
↑119,0119,1Sintesi Rapporto Eurispes 2010, p. 110.
↑El scumìsio ufisiałe de łe trasmision el ghe ze sta el 3 de zenaro 1954, l'avegner delcołore el 1º de febraro 1977 (Emanuełi,op. cit., p. 36, 314), mentre el 4 luglio 2012 el ze stà ultimà elpasajo aldizitałe terestre.
↑L'indeze el vałutea el grado de libartà totałe de ła stanpa e dei canałi internet e radiotełevizivo, inFreedom of the presfreedomhouse.org.Parametro sconosestołengua ignorà (juto)
(EN) Giuseppe Di Palma, Marino Berengo, John Larner, Clara M. Lovett, Christopher John Wickham, John Foot, Martin Clark, Melanie F. Knights, Paola E. Signoretta, John A. Marino, Russell L. King, Giuseppe Nangeroni e James M. Powell,ItalyEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
.jpg)
.svg)
.jpg)
.jpeg)
_WLM_002.JPG)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
