Oʻzbekcha (uz)kel-moq
KEL- 'boshqa joydan yaqinlashish tomonga hara — katlan—'. Yoz fasllari dehqonchilik qiladi, sahar ketib, kech keladi (Mirzakalon Ismoiliy). Hozirgi oʻzbek tilida ham shunday maʼnoni va yana bir qancha maʼnolarni anglatuvchi bu feʼl qadimgi turkiy tilda asli kil— tarzida talaffuz qilingan (ПДП, 394); keyinchalik i unlisi ye unlisiga almashgan: kil— > kel—.
Bu feʼlni ket— kech—, kez— feʼllari bilan qiyoslab, ushbu feʼllarning oʻzagi asli ke— (< ki—) boʻlgan deb faraz qilinadi (ЭСТЯ, III, 16). Agar bu fikrni tan olsak, kel—, ket— feʼllari oxiridagi l, t qismlari ' yaqinlashish', ' uzoqlashish' maʼnosini ifodalovchi qoʻshimcha boʻlib chiqadi (Unda ch qismi 'botib', z qismi 'turli yoʻnalish' maʼnosini ifodalagan boʻlib chiqadi).
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.
1 Yurish, uchish harakati yoki transport vositalari bilan soʻzlovchiga qarama-qarshi tomon (joy)dan soʻzlovchi turgan tomonga, joyga yoʻl olmoq, yoʻnalmoq; shu tomondagi biror joyga yetmoq;zid.ketmoq, bormoq. ◆ Poyezdkelyapti ◆ poyezdkeldi. ◆ Toshkentga mehmonlarkelyapti (mehmonlarkeldi). ◆ Kecha bir kampir televizorni qoldirayotib: „Tezroq tuzatib beringlar, bugun-erta nevaram askarlikdankeladi".. — deb iltimos qilgan.T. Ashurov, „Oq ot“. ◆ ..kulrang shlyapa kiygan, qora koʻzoynak taqqan, gavdali bir kishi ariq ichidan Talʼat bilan yonma-yonkelardi.Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“. ◆ Yolgʻiz oʻzim bir chetda turgan edim, sekin oldimgakeldi.S. Siyoyev, „Yorugʻlik“.
2 Soʻzlovchi boʻlgan, turgan joyga yoki soʻzlovchi tomondagi joyga yetmoq, shu joyda hozir boʻlmoq;zid. ketmoq, joʻnamoq. ◆ Yoz fasllari dehqonchilik qiladi, sahar ketib, kechkeladi.M. Ismoiliy, „Fargʻonat“. o. ◆ Nimagakelipti?.. qani berikel-chi. Yarash-ganikeliptimi?A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“.
3 Vaqt maʼnoli soʻz yoki soʻz birikmasi bilan qoʻllanganda, shuningdek, vaqt bilan mantiqan bogʻliq narsani bildiruvchi soʻz bilan qoʻllanganda, shu soʻz yoki soʻz birikmasi ifodalagan payt, fursat, zamon va shu kabilarning yetganligini, boshlanishini bildiradi, „boshlanmoq“, „yetib kelmoq“, „etishmoq“ maʼnosini bildiradi. ◆ Yaxshi zamonlarkeldi. Siz orzu qilgan kunlar hamkeladi. Bahorkeldi. Ekin mavsumikeldi. ◆ Oʻzi ham, paytikelib, mana shu qizlarday dugonalari bilan yayrab-yashnab, qiyqirib oʻynay olarmikin?Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“. ◆ Ekin davriga hali bor ekan, deb yana bir oz mizgʻib uygʻonsam, kuzkelibdi."Mushtum". ◆ Oʻzini koʻrsatib qoʻyadigan fursatkelganini sezib, dona-dona qilib tushunti-rishga kirishdi.K. Yashin, „Hamza“. ◆ Bir qarishlikdan dutorni sevaman. "Koʻp chalaverma, buzilib ketasan," — der edi onam boyoqish, aytganikeldi.Oybek, „Tanlangan asarlar“.
4 J. k. dagi ayrim soʻzlar bilan qoʻllanganda, shaxsning shu kelishikdagi soʻz bildirgan ish, narsa hodisada toʻxtashini, shunday narsa-hodisa yuz berishini bildiradi. ◆ Bir toʻxtamgakelmoq. Shunday xulosagakelmoq. ◆ Uoʻshab-oʻylab, bir fikrgakeldi shekilli, ancha yengil tortib: „Xah, shunchalik oson gap ekan-a“.. deb iljayib qoʻydi.K. Yashin, „Hamza“. ◆ Muqaddam anjomlarini yigʻishtirib boʻlguncha, bir qarorgakeldi-yu, cha-qirdi.Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“.
5 J. k. dagi baʼzi soʻzlar bilan qoʻllanganda, shu soʻz bildirgan ish, narsa-hodisaga oʻtish, navbat shunga kelganlik maʼnosini bildiradi. ◆ Endi Boʻtaning usti-dagi a nov i gapgakelsak, bu tuhmat gap.S. Ahmad, „Hukm“. ◆ Endi boyagi hoʻkizgakelaylik."Chalpak yoqqan kun" ◆ ...paxtani nima uchun kuzda sotmay, yozda sotayotganigakelsak, buning tagida gap koʻp.M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“.
6 Ch. k. dagi ayrim soʻzlar bilan qoʻllanganda, ish, narsa-hodisaning shu kelishik shaklidagi soʻz bildirgan shaxe yoki narsa tomonidan boʻlishini (amalga oshishini) bildiradi. ◆ Sidiqjonningrangi boʻzaribketdi.. -Bunaqa qoʻshmachilik sizlardankeladi..A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“. ◆ Menimcha, Krratoy aka, Shokir ota, butun kulfatlar turmushning yomon tuzilganidankeladi.Oybek, „Tanlangan asarlar“.
7 Oʻzi birikib kelgan soʻz ifodalagan narsaning yuzaga kelishi, yuz berishi, qoʻzgʻalishi maʼnosini bildiradi. ◆ Rahmikelmoq. ◆ Havasikelmoq. ◆ Zavqikelmoq. ◆ Gʻazabikelmoq. ◆ Gʻayirligikelmoq. ◆ Mahmudaning xoʻrligikelib, koʻzida yosh halqalandi.Oʻ.Hoshimov, „Qalbingga quloqsol“. ◆ Uning [Kumushning] yuzini oʻpib tushgan suv tomchilari bilan ariq harakatgakelib chayqaldi.A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“. ◆ Kichik pochchamning juda izzatli boʻlib ketganiga katta pochchamning gʻashikeladi, lekin bildirmaydi.S. Siyoyev, „Yorugʻlik“.
8 Oʻzi birikib kelgan soʻz bildirgan holatning boʻlishi maʼnosini bildiradi. ◆ Gʻolibkelmoq. ◆ Maʼqulkelmoq. ◆ Malolkelmoq. ◆ [Otabek] Chiqishi bilan nari eshikdan Sodiq ham koʻrinib qoldi-da, Otabek bilan toʻqnashkeldi.A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“.
9 Numerativ soʻzli birikmalar tarki-bida evazi numerativli soʻzga evaz boʻladi-gan miqdorni, shunga beriladigan (keladigan, olinadigan) narsani bildiradi. ◆ Bu pulga uch metr atlaskeladi. hi ◆ Kosibning bir haftalik ishiga bir xalta donkeladi.Oybek, „Tanlangan asarlar“.
10 Qiyos mazmunli birikmalar tarkibida tenglik, shuncha kelish maʼnosini bildiradi. ◆ Bir qop kartoshka 100 kilokeladi. ◆ Oyogʻini yoruqqa tutgan edi, xuddi bosh barmogʻining tagida gugurt choʻpidaykeladigan tikan yonlamasiga sanchilib turganini koʻrdi.A. Muxtor, „Opa-singillar“. ◆ Koʻzimni ochsam, oʻzimga ikkitakeladigan galvarsday yigit yerda dumalab yotibdi.S. Siyoyev, „Yorugʻlik“.
11 -gan qoʻshimchasi shaklida (kelgan) ch. k. dagi soʻz bilan qoʻllanib, shu soʻz bildirgan belgi, holatga moyillik, oʻxshashlik maʼnosini bildiradi. ◆ Qorachadankelgan. ◆ Oldingi qatorda.. oʻrta yashar ayol bilan siyrak sochlari oqargan, toʻladankelgan kishi oʻtirardi.Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“. ◆ Chekka sochlariga oq oralagan, boʻyi oʻrtadankelgan bugʻdoyrang xotin avval eriga salom berdi.M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“. ◆ Sodiq akaning yoshi qirqlardan oshgan, oʻzi qotmadankelgan boʻlib, atrofdagilar bilan tez til topishib ketar ekan.O. Moʻminov, „Xiyobondagi uch uchrashuv“.
12 2-sh. buyruq mayli shaklida (kel, keling) daʼvat, undashni bildiradi. ◆ Kel, qoʻy, tangrining molini shayton qizgʻanadi. Qani, olishib oʻtiringlar.K. Yashin, „Hamza“. ◆ Kel, shuyam bir quvonsin.Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“. '
13Yord. fl. vazifasida.1)shv. bogʻlama vazifasida „boʻlmoq“ maʼnosida qoʻllanadi. ◆ Eshakning yuki yengilkelsa, yotagʻon boʻlar.Maqol. ◆ Sutsiz sigir suzagʻonkelar.Maqol. ◆ Ot jonivor juda eslikeladi.M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“. ;2) -gi qoʻshimchali feʼlning shaxs-son shakli (-gim, -ging, -gisi) bilan qoʻllanib, istak-xohish ifodalaydi. ◆ Ketgimkelyapti. ◆ Aytgisikelyapti. ◆ Yodgor undan koʻz uzmay oʻtirarkan, negadir gaplashgisikeldi shu topda.O.Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“. ◆ Ahmadlarni tezroq uchratib, shodligimni baham koʻrgimkeladi.S. Siyoyev, „Yorugʻlik;3) ravishdoshning -a(y), -(i)b qoʻshimchali shakllari bilan qoʻllanib, harakatning yoʻlakay, davomli bajarilishi kabi maʼnolarni bildiradi“. ◆ Kelishingda xabar olakel. Xotiralarni yozibkelyapman. sht Yunusali ota shu kungacha ularning bor-di-keldi gaplariga aralashmay chidabkeldi.S. Ahmad, „Ufq“.
КЕЛМОҚ.Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.
OʻTIL
kelmoq
kelmoq
1приходить;приезжать;прибывать;являться;u biznikiga keldiон пришёл к нам; ◆ poyezdda ~ приехать поездом; ◆ chaqiriq punktiga ~ явиться на призывной пункт; ◆ kechikib ~ прибыть, явиться с опозданием; ◆ oʻz vaqtida ~ 1) явиться вовремя, своевременно; 2) явиться кстати;egadan keyin kesim keladiпосле подлежащего идёт сказуемое;yuztacha keladiоколо ста; будет около сотни;bu pulga ancha narsa keladiна эти деньги много можно купить;sal yursangiz, katta koʻcha keladiесли пройдёте немного, будет большая улица;bemorning tuzalgusi kelsa, tabib oʻz oyogʻi bilan keladiпосл. если больному суждено поправиться, то лекарь придёт сам без приглашения (букв. своими ногами);unga baxt keldiк нему пришло счастье, ему привалило счастье;
2наступатьприходить;mana bahor ham keldiвот и весна наступила, пришла весна;bu yil kuz yaxshi keldiосень в этом году оказалась благоприятной;
3падать,приходиться (на чью-л. долю);mehnat hisobiga kelgan daromadдоход, полученный в результате труда;bir jon boshiga qanchadan keladi?сколько придется на душу населения?;Kosibning bir haftalik ishiga bir xalta don kelmaydi(Ойбек, „Ќутлуѓ ќон“) За недельную работу ремесленнику не достаётся и кулёчка зерна;
4подходитьпоразмеру; ◆ keng ~ быть (оказываться) больше, быть великоватым, широким (по размеру);koʻylak senga keng keldiрубаха тебе велика; ◆ kichik ~ оказаться меньше (по размеру);palto unga kichik keldiпальто ему маловато; ◆ mos ~ приходиться впору, соответствовать, быть подходящим, соответствующим; ◆ tor ~ быть (оказываться) тесным;
5весить;тянуть (о весе);qovun olti kilogramm keldiдыня потянула на шесть килограммов;har biri bir pud keladigan tarvuzlarарбузы, каждый из которых весит по пуду;
6бытьразмеромс…,иметьвеличину (протяжённость, высоту и т. п.);balandligi yigirma metrcha keladigan daraxtдерево высотой метров двадцать;har bir anor choynakday keladiкаждый гранат размером с чайник;gugurt choʻpiday keladigan tikanколючка размером со спичку;
7говорить,начинатьразговор (о чем-л.);qani, soʻzdan kelingа ну-ка говорите, ну-ка расскажите;quruq soʻzni qoʻying, ishdan kelingоставьте пустой разговор, говорите о деле (о работе);biri bogʻdan kelsa, ikkinchisi togʻdan keladiпогов. (букв. один говорит о саде, другой о горе) один про Фому, другой про Ерёму;
8в форме повел, накл.kel, kelingозначает:1)приглашение, призыв к совершению действия;kel, qoʻy shu gapingniладно, брось свои разговоры, откажись от своего намерения;Kel, gapingni qoʻy-chi, ovqat-povqating bormi?(Ѓ. Ѓулом, „Шум бола“) Ладно, хватит разговоров, поесть у тебя найдётся?; 2)приветствие пришедшему, вошедшему с улицы человеку;e, sizmisiz, qeling, kelingа, это вы, здравствуйте, здравствуйте; kel, bolam, kelздравствуй, мальчик, заходи;
9в сочетании с отглагольной ф. на-gi, -ki, -qi, -gu, -qu, -gʻuи притяжательными аффиксами означает желание, стремление, хотение;egim kelyaptiмне хочется есть;yeging kelyaptimi?тебе хочется есть?;yegim keldiмне хотелось, захотелось есть;uyqum kelayotirмне хочется спать;
10в качестве вспомогательного глагола означает:1)с деепр. основного глагола на-a/-yдействие, совершаемое попутно, мимоходом, одновременно с основным действием: ◆ ola ~ захватить (попутно); ◆ yoza ~ написать (заодно); ◆ kira ~ зайти (по пути); 2)с деепр. основного глагола на-(i)b:а)действие, происходящее с приближением к говорящему: ◆ borib ~ сходить, съездить; ◆ olib ~ принести (сюда), привезти; привести; ◆ qaytib ~ вернуться, возвратиться; ◆ yaqinlashib ~ приближаться; б)действие, непрерывно продолжающееся до какого-л. момента: ◆ bu kitobni oʻqib ~daman я читаю эту книгу (начал читать и продолжаю чтение до настоящего момента);1984 yilgacha fabrikada ishlab keldim(вплоть) до 1984 года я работал на фабрике;Men bu sirni shu choqqacha ichimda saqlab kelayotgan edim, endi, aytmasam boʻlmaydi(А. Ќаћћор, „Хотинлар“) Я до сих пор хранила эту тайну, а теперь не могу не рассказать;
11в сочетании с рядом имён образует сложные (составные) глаголы: ◆ duch ~ встречаться, попадаться; сталкиваться; ◆ toʻgʻri ~ 1) попадаться навстречу; 2) подходить, соответствовать; приходиться; быть подходящим; ◆ xush ~ приходиться по душе; нравиться;xush kelibsiz!добро пожаловать!; ◆ oʻziga ~ 1) приходить в себя, очнуться, приходить в сознание; 2) принимать прежний вид;
12в форме деепр. входит в состав ряда сложных глаголов;kelib turmoqпосещать, приходить (регулярно);kelib olmoqприйти (приехать) и взять;kelib chiqmoq1) выходить; выезжать;darvozadan kelib chiqmoqвыйти (выехать) из ворот; 2) появляться, показываться; 3) происходить, возникать; 4)перен. вытекать;kelib yetmoq1) добираться, доходить; доезжать; 2) подходить; подъезжать; приближаться;kelib koʻrmoq1) прийти и посмотреть; 2) попробовать, попытаться;qani, shu yerga kelib koʻr-chi!попробуй-ка подойти сюда!;* qoʻlidan keladiон в состоянии, он способен; он имеет возможность (сделать что-л.);qoʻldan kelganchaпо мере сил, по мере возможности;aytishga tili kelmadiу него язык не повернулся сказать;aytganingiz kelsinда будет так, как вы сказали; да исполнится ваше желание;qorachadan kelganсмуглый, брюнет; смуглолицый, чернявый;bu masalaga kelganda…а что касается этого вопроса…;doʻppisi tang(илиtor)keldi(букв.тюбетейкаемутесна)онвтрудном (безвыходном)положении,емупришлосьплохо.