Tabriz (forscha:تبریز)[lower-alpha 1] —Eronning shimoli-gʻarbida joylashganSharqiy Ozarbayjon viloyatining Tabriz tumaniga qarashli shahar. Mazkur shahar Eronda aholi soni boʻyicha oltinchi yirik shahardir.
Tabriz Eronning tarixiyOzarbayjon viloyatidagi Quru daryosi vodiysida[1], Sahand vaEynali togʻlaridagi vulqon konuslarining uzun tizmalari orasida joylashgan. Tabrizning dengiz sathidan balandligi 1,350 and 1,600 m (4,430 and 5,250 ft) gacha yetadi. VodiyUrmiya koʻlining sharqiy qirgʻoqlarigacha pasayib, tekislikka aylib boradi. U gʻarbga tomon 60 km (37 mi) gacha choʻzilgan. Shahar 2015-yil oktyabr oyida Butunjahon hunarmandlar kengashi[2] tomonidan Jahon gilam toʻqish shahri vaIslom hamkorlik tashkiloti tomonidan 2018-yilning namunali sayyohlik shahri sifatida etirof etilgan[3][4].
Aholisi 1,7 milliondan ortiq (2016) boʻlgan[5] Tabriz shahri, Eronning shimoli-gʻarbiy qismidagi eng yirik iqtisodiy markaz va metropoliten hisoblanadi. Aholisi ikki tilli boʻlib, koʻpchilik ona tili sifatidaozarbayjon tilida, ikkinchi til sifatida esa fors tilida soʻzlashadi[6]. Tabriz avtomobilsozlik, mexanizmlar, neftni qayta ishlash zavodlari, neft-kimyo, toʻqimachilik va sement ishlab chiqarish bilan shugʻullanuvchi yirik ogʻir sanoat markazi hisoblanadi[7]. Shahar oʻzining hunarmandchiligi, jumladan, qoʻlda toʻqilgan gilam va zargarlik buyumlari bilan mashhur. Mahalliy qandolat mahsulotlari, shokolad, quritilgan yongʻoqlar va anʼanaviy Tabriziy taomlari butun Eronda eng yaxshilaridan biri sifatida tan olingan. Eronning shimoli-gʻarbiy qismidagi eng mashhur madaniy muassasalar ham ayni Tabriz hududida joylashgan boʻlib, shahar intellektual faoliyat markazi hisoblanadi.
Tabrizda koʻplab tarixiy obidalar mavjud boʻlib, ular Eronning uzoq tarixi davomidagi meʼmoriy oʻtish davrini oʻzida ifodalaydi. Tabrizning saqlanib qolgan tarixiy hududlarining aksariyatiIlxoniylar,Safaviylar va Qojarlar davriga tegishli[8][9]. Bu manzilgohlar orasidaTabrizning katta bozori ham bor, uJahon merosi roʻyxatiga kiritilgan[10][11]. Ilk yangi davrdan boshlab, Tabriz uchta qoʻshni mintaqalarning (Kavkaz, Sharqiy Anadolu va Markaziy Eron) rivojlanishi va iqtisodiyotida muhim rol oʻynagan[12]. Zamonaviy davrda, shahar Eron tarixida muhim ahamiyat kasb etgan. Mamlakatning Yevropaga eng yaqin markazi boʻlganligi uchun ham, Eronda erta modernizatsiyaning koʻp jihatlari Tabrizda boshlangan[12]. 19-asrning birinchi yarmidagi ikki rus-fors urushidan keyin Qajarlar sulolasining Kavkaz hududlariImperator Rossiyasiga majburan berilgunga qadar, Tabriz oʻzining Kavkaz hududlari ustidan Eron hukmronligini amalda ushlab turgan. 1925-yilgacha shahar Qajar toj knyazlarining anʼanaviy qarorgohi boʻlgan.
Baʼzi manbalarga koʻra[13], jumladan,Britannica Encyclopædiasida qayd etilishicha[14],Tabriz nomi bu hududda koʻplab termal buloqlar mavjudligi sababli olingan boʻlib,tap-riz („issiq oqadigan“) soʻzi ayni shu maʼnoda qoʻllangan.
Boshqa manbalarda[15][16] taʼkidlanishicha, milodiy 246-yilda ukasining oʻlimi uchun qasos olgan Armaniston qiroli Tiridat IISosoniylar imperiyasi hukmdoriArdashir I ni oʻldirgan va shahar nomini Shohistondan Tovrisga oʻzgartirgan, bunda nom „ta-vrej“ (klassiy arman tiliga koʻra „bu qasos“ degani) soʻzidan kelib chiqqan. Milodiy 297-yilda Armaniston qiroli Tiridates III bu hududni oʻz poytaxtiga aylantirgan[17]. Biroq, hech bir qadimgi manbada bunday voqea qayd etilmagan. Boshqa bir nom esa 13-asrdayashagan arman tarixchisi Vardan Areveltsi qaydlariga asoslanadi. Unga koʻra, shaharning tarixiyarmancha nomi Tavrej boʻlgan (armancha:Թաւրէժ)[18].
The Cambridge History of Iran nomli kitobdaeramizdan avvalgi 8-asrda mavjud boʻlgan „Qadimgi Tarui-Tarmakisa qalʼasi“ (yoki Tarvi-Tarvakisa)[19][20] va Tabriz shahri oʻrtasidagi aloqaga ishora qilinadi. Ernst Emil HerzfeldningArchaeological History of Iran (Eron arxeologik tarixi)[21] asari ham"Tarvakisa"shahrini bevosita Tabriz bilan tenglashtiradi. Biroq, ayrim tadqiqotchilarning fikricha, Tabriz Eron vujudga kelgunigacha mavjud boʻlgan qadimiy toponim hisoblanishi mumkin[iqtibos kerak ].
Matrakchi Nasuh tomonidan chizilgan Tabrizning 16-asr sxematik xaritasi
TabrizEronning shimoli-gʻarbidaSharqiy Ozarbayjon viloyatida,Eynali va Sahand togʻlari oraligʻida, Aji daryosi va Quri daryosi qirgʻogʻidagi unumdor hududda joylashgan. Mahalliy hudud zilzilalarga moyil boʻlib, oʻz tarixi davomida shahar bir necha bor vayron qilingan va qayta qurilgan.
Tabrizsovuq yarim qurgʻoqchil iqlimga ega (Köppen:BSk, Trewartha:BS), yozi issiq boʻlgan nam kontinental iqlim bilan chegaradosh (Köppen:Dsa, Trewartha:Dc). Yillik yogʻin miqdori 260 mm (10 in) ga yaqin, uning asosiy qismiqish oylaridaqor,bahor vakuzda esayomgʻir shaklida tushadi. Shaharda bahor va kuzda yumshoq va yaxshi iqlim kuzatiladi, yozi issiq va quruq, qishi esa qorli va sovuq kechadi. Oʻrtacha yillik harorat 13.1 °C (55.6 °F) ni tashkil etadi. Sharqdan gʻarbga tomon, asosan yoz oylarida, salqin shamollar esadi[22].
Safaviylar davrida fransuz sayyohi Jean Chardin Tabrizga tashrif buyurib, oʻzining sayohat jurnallarida Tabrizdagi iqlimni quyidagicha qayd etgan: „Yilning koʻp qismida sovuq havo boʻladi. Shahar shimoliy qismda boʻlgani uchun togʻ choʻqqilarida toʻqqiz yil davomida qor yogʻadi. Yil davomida shamol odatda ertalab va tunda esadi, yozdan tashqari barcha mavsumlarda yomgʻir yogʻadi.“[23]
Eron milliy aholini roʻyxatga olish birinchi marta 1956-yilda amalga oshirilgan va 2006-yilgacha har oʻn yilda maʼlumotlarni chop etgan. Shundan soʻng Eron Statistika markazi ularni har besh yilda bir marta oʻtkaza boshlagan[24]. 1976-yilgi aholini roʻyxatga olish shuni koʻrsatadiki, Oq inqilob davrida qishloqdan shaharga migratsiya natijasida oʻn yil avvalgi natijadan ikki baravar koʻproq aholi koʻchib kelishi sababli, hududdagi aholi soni koʻpaygan. 2006-yilgi aholini roʻyxatga olishda shahar aholisi 378 329 ta xonadonda yashovchi 1 378 931 kishidan iborat ekanligi qayd etilgan[25]. 2011 yilgi aholini roʻyxatga olishda 455 494 ta xonadonda 1 495 452 kishi yashashi qayd qilingan[26]. 2016-yildagi soʻnggi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, 497,898 ta xonadonda 1,558,693 kishini tashkil etgan[27]. Shahar aholisining asosiy qismini ozarbayjon xalqi, undan keyinforslar,kurdlar, armanlar, ossuriyaliklar va boshqaKavkaz xalqlari tashkil qiladi[28].
Tabrizda aholi soʻzlashuvchi asosiy tilozarbayjon tilidir (Ozarbayjon xalqi uniturku (تۆرکۆ) yokiturkiy (تۆرکی) tili deb ataydi), bu zamonaviy turk lahjalari bilan oʻzaro tushunarli boʻlganturkiy tildir. Koʻp asrlar davomida fors tili bilan yaqin aloqada boʻlganligi sababli bu til kuchli Eron superstratumiga ega. Eronning boshqa qismlariga oʻxshab, bu yerda ham rasmiy tilfors tili boʻlib, aholining aksariyati taʼlimning asosiy vositasi boʻlganfors tilini ona tiliga yaqin darajada bilishadi[8]. Shunga qaramay, Eron konstitutsiyasi boshqa ona tillarida, jumladan, ozarbayjon tilida gapirish huquqini ham hurmat qiladi va kam sonli ozarbayjon tilida dars beruvchi taʼlim muassasalariga ham ega. Ilk bor 1999-yilda Tabriz universitetida ozarbayjon tili boʻyicha akademik dastur ochilgan[29]. Ozarbayjon tilidan tashqari,arman tilida soʻzlashuvchilarning sezilarli ozchiligi va ossuriyalik neo-aramey tilida soʻzlashuvchilarning nisbatan kamroq qismi mavjud.
Safina-yi Tabrizning yagona qoʻlyozmasidan bir varaq. Unda forsiy va pahlaviy sheʼr yozilgan
Bu hududda ozarbayjon tilining sekin-asta kuchayib, hukmron boʻlishidan oldinOzarbayjon va Tabrizda fors tiliga oʻxshash boshqaeron tillarida ham soʻzlashishgan, deb ishoniladi[30][31][32]. 13-asrga oid „Safina-yi Tabriz“ qoʻlyozmasining muallifi Tabrizda tugʻilgan. Mazkur qoʻlyozmada „Tabriziy tili“ (Zabān-e-Tabrizi) deb atalgan sheʼrlar mavjud boʻlib, uning tuzilishifors tiliga oʻxshaydi[33].
↑8,08,18,2„East Azerbaijan Geography“. Iranian Ministry of Education (2000). 2012-yil 10-yanvarda asl nusxadanarxivlangan.Manba xatosi: Invalid<ref> tag; name "chap.sch.ir" defined multiple times with different content
↑Zimansky, Paul E.. Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State. The Oriental Institute of the University of Chicago, January 1, 1985.ISBN 0918986419.
↑Thureau-Dangin, François. Une relation de la huitième campagne de Sargon (714 av. J.-C.) texte Assyrien inédit, publié et traduit. Paris Librairie Paul Geuthner, 1912.
↑Iran, a Country Study Metz:. Federal Research Division, 1989 — 89–90-bet. „"In addition, during the 1970s there was substantial migration of rural Kurds to such historic Kurdish cities as Bakhtaran (known as Kermanshah until 1979), Sanandaj, and Mahabad, as well as to larger towns such as Baneh, Bijar, Ilam, Islamabad (known as Shahabad until 1979), Saqqez, Sar-e Pol-e Zahab, and Sonqor. Educated Kurds also migrated to non-Kurdish cities such as Karaj, Tabriz, and Tehran."“
↑Rasmus Christian Elling, Minorities in Iran: Nationalism and Ethnicity after Khomeini, Palgrave 2013
↑Jean During, „The Spirit of Sounds: The Unique Art of Ostad Elahi“, Cornwall Books, 2003, p172:"Maraghi (15th century) mentions the Turkish and the Shirvani tambour, which had two strings tuned in second (which the Kurds and Lors call Farangi) and was quite popular among the inhabitants of Tabriz (a region which was not yet Turkish speaking at the time) "
↑R. N. Frye, „Peoples of Iran“ in Encyclopædia Iranica.
↑Azari, the Old Iranian Language of Azerbaijan", Encyclopædia Iranica, op. cit.
↑صادقی, علی اشرف 1379: چند شعر به زبان کرجی, تبریزی و غیره …
↑John A A Boyle (Editor), Persia: History and Heritage, Routledge, 2011, p:38
↑Melissa L. Rossi (2008),What Every American Should Know about the Middle East, Penguin,ISBN 978-0-452-28959-8,Forced conversion in the Safavid Empire made Persia for the first time dominantly Shia and left a lasting mark: Persia, now Iran, has been dominantly Shia ever since, and for centuries the only country to have a ruling Shia majority.
↑Phyllis G. Jestice (Edit.), Holy People of the World: A Cross-cultural Encyclopedia, 2004, p. 92.
↑Eleanor Sims, Boris Ilʹich Marshak, Ernst J. Grube,Peerless Images: Persian Painting and Its Sources, 2002, p.44
↑Michael Dumper, Bruce E. Stanley,Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia, 2007, p. 339
Iranian-Russian Encounters: Empires and Revolutions Since 1800 Cronin:. Routledge, 2013.ISBN 978-0415624336.
Ghodrat-Dizaji, Mehrdad (2007). "Administrative Geography of the Early Sasanian Period: The Case of Ādurbādagān". Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies45 (1): 87–93. doi:10.1080/05786967.2007.11864720. ISSN0578-6967.
Zakrzewski, Daniel „Local Elites and Dynastic Succession: Tabriz prior to, under and following Mongol Rule (Sixth/Twelfth to Ninth/Fifteenth Centuries)“, . Cities of Medieval Iran Durand-Guédy:. Brill, 2018 — 352–394-bet.ISBN 978-90-04-43433-2.
_-_panoramio.jpg)
_(15002673356).jpg)
.jpg)
_church.jpg)
