XX asrda, inglizcha atama,propaganda koʻpinchamanipulyativ yondashuv bilan bogʻliq. Ammo, tarixiy jihatdanpropaganda (targʻibot) maʼlum fikrlar yoki mafkuralarni targʻib qiluvchi har qanday materialning neytral tavsiflovchi atamasi boʻlib kelgan[3][4]. Inglizcha boʻlmagan ekvivalent atamalar ham asosan asl neytral mazmunni saqlab qoladi[5].
Targʻibot xabarlarini yetkazish uchun turli xil materiallar va ommaviy axborot vositalaridan foydalaniladi. Ular yangi texnologiyalar ixtiro qilinishi bilan oʻzgargan, shu jumladan rasmlar, multfilmlar, plakatlar, risolalar, filmlar, radioeshittirishlar, teleshoular va veb-saytlar. Yaqinda raqamli asr targʻibotni tarqatishning yangi usullarini keltirib chiqardi, masalan, bot va algoritmlar hozirda hisoblash tashviqoti va soxta yoki xolis yangiliklarni yaratish va ijtimoiy tarmoqlarda tarqatish uchun foydalanilmoqda.
Propaganda soʻzi, zamonaviy lotincha soʻz boʻlib, „propagare“ soʻzining gerund shaklining ablativi boʻlib,"tarqatish" yoki"targʻibot qilish" degan maʼnolarni anglatadi. Ushbu maʼno sababli,propaganda soʻzi „tarqatilishi kerak boʻlgan narsa“ni anglatadi[6]. Ushbu soʻz, dastlab, 1622-yilda aksil-islohotning bir qismi sifatida yaratilgankatolik cherkovining (jamoat) yangi maʼmuriy organidan kelib chiqqan boʻlib,Congregatio de Propaganda Fide (Eʼtiqod targʻiboti jamoati) yoki norasmiy ravishda oddiygina"Propaganda" deb atalishi orqali vujudga kelgan[4][7]. Ushbu tashkilot faoliyati katolik boʻlmagan mamlakatlarda katolik dinini „targʻibot“ qilishga qaratilgan edi[4].
1790-yillardan boshlab bu atama dunyoviy faoliyatda „ommaviy targʻibot namunalari“ga nisbatan ham qoʻllanila boshlanadi[4]. Ushbu atama, siyosiy sohada ishlatilgan payt — XIX asrning oʻrtalarida, pejorativ yoki salbiy maʼnoga ega boʻlishni boshlaydi[4].
Targʻibot ijtimoiy konsensusga erishish uchun moʻljallangan taʼsir shakli sifatidakonsepsiyalangan. XX asrda „targʻibot“ atamasi ommaviy axborot vositalari, jumladan, gazeta va radiolarning paydo boʻla boshlaydi. Tadqiqotchilar ommaviy axborot vositalarining taʼsirini oʻrganishni boshlaganlarida, odamlarga qanday qilib hissiy rezonansli ishontiruvchi xabarlar taʼsir qilishini tushuntirish uchun takliflar nazariyasidan foydalanganlar. Garold Lassvell targʻibot atamasining keng taʼrifini keltirib, uni quyidagicha taʼriflagan: "Shaxslar yoki guruhlar tomonidan maqsadli amalga oshiriluvchi fikrlar yoki harakatlarning ifodasi hisoblangan holda, propaganda, boshqa shaxslar yoki guruhlarning fikrlari yoki harakatlariga oldindan belgilangan maqsadlar va psixologik manipulyatsiya orqali taʼsir qilish oʻz vazifasi deb biladi "[8]. Garth Jovett va Viktoriya OʻDonnell odamlar targʻibot materiallarini ishlab chiqish va etishtirish orqali muloqotni yumshoq kuch shakli sifatida ishlatganda, targʻibot va ishontirish bir-biri bilan bogʻliqligini nazarda tutadi. Bilan 1929-yilgi adabiy munozarada Edvard Bernays, Everett din Martin „targʻibot bizni qoʻgʻirchoqlar qilmoqda. Biz targʻibotchi manipulyatsiya qiladigan yashirin satrlar bilan harakatlanamiz.“[9] 1920—1930-yillarda propaganda baʼzan qudratli deb taʼriflangan. Masalan, Bernays oʻz kitobida tan olditashviqot „ommaning uyushgan odatlari va fikrlarini ongli va aqlli manipulyatsiya qilish demokratik jamiyatda muhim element hisoblanadi. Jamiyatning ushbu koʻrinmaydigan mexanizmini boshqaradiganlar mamlakatimizning haqiqiy hukmron kuchi boʻlgan koʻrinmas hukumatni tashkil qiladi. Bizni boshqaramiz, ongimiz shakllanadi, didimiz shakllanadi, gʻoyalarimiz asosan biz hech qachon eshitmagan erkaklar tomonidan taklif qilinadi“[10].
Targʻibotning ibtidoiy shakllari ishonchli qayd etilgan dalillar mavjud boʻlgan paytgacha inson faoliyati boʻlgan. TheBehistun yozuvitax. 515 Doro I ning fors taxtiga koʻtarilishini batafsil bayon qilgan koʻpchilik tarixchilar tomonidan targʻibotning dastlabki namunasi sifatida qaraladi[11]. Qadimgi tarix davomida targʻibotning yana bir yorqin namunasi bu oxirgi Rim fuqarolik urushlari (miloddan avvalgi 44-30 yillar) davomidaOktavian vaMark Antoniy kelib chiqishi qorongʻi va kamsituvchi, shafqatsizlik, qoʻrqoqlik, oratorik va adabiy qobiliyatsizlik, buzuqlik, hashamat, ichkilikbozlik va boshqa tuhmatlar uchun bir-birlarini ayblashadi[12] Ushbu tuhmat shaklini oldiuituperatio (invektivning Rim ritorik janri) bu vaqtda Rim jamoatchilik fikrini shakllantirish uchun hal qiluvchi edi. Targʻibotning yana bir dastlabki namunasiChingizxon. Imperator dushmanga mish-mish tarqatish uchun baʼzi odamlarini oʻz qoʻshinidan oldinga joʻnatar edi. Koʻpgina hollarda, uning armiyasi aslida baʼzi raqiblaridan kichikroq edi[13].
Braziliyaprezidenti tasvirlangan plakat, 1938-yildagi propaganda (bolalar tomonidan oʻrab olingan). Matnda: „ Bolalar! Uyda va maktabda, Vatanga sigʻinishni oʻrganishingiz kerak. Sizlar muvaffaqiyatga erishish uchun barcha imkoniyatlarga egasiz. Braziliyani qattiq sevib, siz uni har bir braziliyalik qalbida joylashgan yuksalish istaklarini bajarib, tarixdagi eng buyuk taqdirga olib borasiz.“, prezident nutqi tasvirlangan.
Propaganda uchun barcha potensial maqsadlar orasida bolalar eng zaif tarmoq hisoblanadi. Chunki ular xabarning maqsadli propaganda yoki unday emasligini aniqlash uchun zarur boʻlgan tanqidiy fikrlash va konteksual tushunish tomonlama yetarlicha rivojlanishmagan boʻlishadi. Bolalarning dunyo haqidagi tushunchalarini rivojlantirish jarayoni tufayli ushbu bosqichda atrof-muhitga eʼtibor berish ularga targʻibotni beparvolik orqali singdirishga olib keladi. Shuningdek, bolalar juda taqlidchi boʻlishadi: 1960-yillardaAlbert Bandura,Doroteya Ross vaSheila A. Ross tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, maʼlum darajada sotsializatsiya, rasmiy taʼlim va standartlashtirilgan televizion dasturlarni targʻib qilish maqsadida targʻibotdan foydalanish sifatida koʻrish mumkin. Maktablarda targʻibotdan foydalanish 1930-1940-yillarda Germaniyada"Hitler Yugend" shaklida juda keng tarqalgan edi.
Fashistlar Germaniyasida taʼlim tizimi nemis yoshlarini antisemitizm mafkurasiga singdirish uchun butunlay moslashtirilgan edi. 1920-yillarda fashistlar partiyasi nemis yoshlarini oʻzining tashviqot xabarlari uchun maxsus auditoriyalaridan biri sifatida nishonga olishgan edi[14]. Maktablarda, natsistlar, nemis yoshlariga singdirmoqchi boʻlgan narsalarni aks ettirish orqali oʻzlarining irqiy nazariyalarini targʻib qilishgan.Der Sturmer muharririJulius Streicher fashistlardiktaturasi davrida maktablarda antisemitizm targʻibotiga bagʻishlangan rasmli kitoblarni tarqatuvchi nashriyotni boshqargan. Bunga 1937-yilda barcha nemis oʻqituvchilarining 97 foizi aʼzo boʻlgan Milliy sotsialistik oʻqituvchilar ligasi orqali erishiladi[15].
Liga irqiy nazariyani oʻqitishni ragʻbatlantirdi. Bolalar uchun „Tulkiga yam-yashil choʻllarida ishonmang“ va „Yahudiyning qasamyodiga yoʻq“, „Der Giftpilz“ (ingliz tiliga „Zaharli qoʻziqorin“ deb tarjima qilingan) va „Bolalar uchun rasmli kitoblar keng tarqaldi. Pug Pudle“ dachshund pinscher" (1930-yillarning oxirida Trust No. Fox jurnalining 100 000 dan ortiq nusxasi tarqatilgan) va yahudiylarning iblislar, bolalarni zoʻravonliklari va boshqa axloqiy shaxslar sifatida tasvirlangan. Sinfda „Yahudiy Yahudo nemis Isoni yahudiylarga xiyonat qildi“ kabi shiorlar oʻqildi. Nyurnberg sudlari paytida „Tulkiga uning yashil choʻllarida ishonmang“ va „Yahudiyning qasamyodiga yoʻq“ va Der Giftpilz natsistlarning harakatlarini hujjatlashtirganda dalil sifatida olingan[16]. Quyida Milliy sotsialistik taʼlim mohiyati tomonidan tavsiya etilgan targʻibot matematik muammosining misoli keltirilgan: „Yahudiylar Germaniyada autsayderlar — 1933-yilda Germaniya Reyxida 66,606,000 aholi bor edi, ulardan 499,682 (0,75 %) yahudiylar edi“[17].
↑Borgies, Loïc. Le conflit propagandiste entre Octavien et Marc Antoine. De l'usage politique de la uituperatio entre 44 et 30 a. C. n., 2016.ISBN 978-90-429-3459-7.
↑Goutam, Urvashi (2014). „Pedagogical Nazi Propaganda (1939–1945)“.Proceedings of the Indian History Congress. 75-jild. 1018–1026-bet.ISSN2249-1937.JSTOR44158487.
„Appendix I: PSYOP Techniques“, Psychological Operations Field Manual No. 33-1. Washington, D.C.: Department of the Army, 31-avgust 1979-yil.
Bytwerk, Randall L.. Bending Spines: The Propagandas of Nazi Germany and the German Democratic Republic. East Lansing: Michigan State University Press, 2004.ISBN 978-0-87013-710-5.
Brown, John H. „Two Ways of Looking at Propaganda“ (2006-yil);
Garcia, Hugo. „Reluctant liars? Public debates on propaganda and democracy in twentieth-century Britain (1914-1950)“,Contemporary British History, 33-jild, № 3 (2019), bet. 383-404.
Kosar, Kevin R., Public Relations and Propaganda: Restrictions on Executive Branch Activities, CRS Report RL32750, 2005-yil fevral.
Auerbach, Jonathan, and Russ Castronovo: „Thirteen Propositions about Propaganda.“ The Oxford Handbook of Propaganda Studies, 2013-yil dekabr.
.jpg)