Odissey (lotincha:Yuliss) —Qadimgi Yunoniston polisiItakaning afsonaviy podshohi hisobnalib,GomerningOdisseya dostoni mazkur shaxsga, xususan uningTroya urushidanYunonistonga qaytish chogʻidagi sarguzashtlariga bagʻishlanadi. Qahramon, shuningdek, Gomerning yana bir epik dostoni,Iliadaning ham bosh personajlaridan hisoblanadi. Odissey oʻzining zukkoligi, ayyorligi va quvligi bilan mashhur va shu sababli ham Ayyor Odissey laqabi bilan tanilgan.
Laert va Antikleyaning o‘g‘li,Penelopaning eri hamdaTelemax, Akusilay va Telegonning otasi bo‘lgan Odissey o‘zining aqliy iste’dodi, ayyorligi va ko‘p qirraliligi (polytropos) bilan mashhurdir. Shu sababli u Odissey Ayyor/Makkor (qadimgi yunoncha: μῆτις, lotincha: mêtis, ma’nosi: ’ayyor aql’) laqabi bilan tanilgan. U uzoq davomida nihoayasiga yetmagan o‘n yillik Troya urushidan so‘ng yana o‘n yil davom etgan nostos yoki "vatanga qaytish" sayohati bilan mashhurdir.
Odisseyning kelib chiqishi haqida bizga juda kam maʼlumot yetib kelgan. Uning ota tomonidan bobosi Arsey boʻlsa, ona tomondan bobosi oʻgʻri Avtolik (Germes va Xionning oʻgʻli) boʻlgan. Bu maʼlumot Odisseyning Olimp xudolaridan biri Germesning abirasi boʻlganligidan dalolat beradi.
Ὀδυσ(σ)εύςOdys(s)eus shakli epik davrdan boshlab klassik davrga qadar qoʻllanilgan, biroq bu ismning boshqa turli shakllari ham mavjud. Vaza yozuvlaridaOliseus (Ὀλισεύς),Olyseus (Ὀλυσεύς),Olysseus (Ὀλυσσεύς),Olyteus (Ὀλυτεύς),Olytteus (Ὀλυττεύς) vaŌlysseus (Ὠλυσσεύς) variantlari uchraydi.Oulixēs (Οὐλίξης) shakli Buyuk Gretsiyaning dastlabki manbalaridan birida (Diomedes Grammaticusga koʻra, Ibycus asarida) qayd etilgan, yunon grammatik olimi Eliy Gerodian esaOulixeus (Οὐλιξεύς) shaklini oʻz asarlarida keltirib oʻtgan[1]. Lotin tilida uUlixēs yokiUlyssēs (nisbatan kamroq uchraydigan varianti) nomi bilan ham tanilgan[2]. Baʼzi olimlar „dastlab ikkita alohida shaxs – biri Odisseyga oʻxshash, ikkinchisi Uliksga oʻxshash nomli qahramonlar boʻlgan va keyinchalik ular bitta murakkab shaxsga birlashtirilgan boʻlishi mumkin“ degan farazni ilgari surishadi. Biroq, d va l harflari oʻrtasidagi almashinuv baʼzi hind-yevropa va yunon soʻzlarida ham keng tarqalgan, lotin shakli esa etrusk tilidagiUthuze soʻzidan kelib chiqqan deya taxmin qilinadi, bu esa baʼzi fonetik oʻzgarishlarni tushuntirishi mumkin[3].
Nomning aniq etimologiyasi haqida maʼlumotlar yetarli emas. Qadimgi mualliflar bu nomni yunonchaodussomai (ὀδύσσομαι) „gʻazablanmoq, nafratlanmoq“[4],oduromai (ὀδύρομαι) (ὀδύρομαι) „yigʻlamoq, hasrat qilmoq“[5][6] yoki hattoollumi (ὄλλυμι) „halok boʻlmoq, yoʻqolmoq“ feʼllari bilan bogʻlashgan[7][8].Gomer uni oʻz asarlaridagi havolalar va soʻz oʻyinlarida bu feʼlning turli shakllari bilan bogʻlaydi. „Odisseya“ dostonining 19-kitobida, Odisseyning bolalik davri haqida hikoya qilinayotganda, Evrikleya bolaning bobosi Avtolikdan unga ism qoʻyishni soʻraydi. Evrikleya Poliaretosga (πολυάρητος) oʻxshash ism qoʻyishni taklif qilgan boʻlishi mumkin, „chunki uning haqiga koʻp duo qilingan edi“, ammo Avtolik, oʻsha vaqtdagi „istexzoli kayfiyati“ sababli, bolaga „oʻzining hayotiy tajribasi“ni eslatuvchi boshqa ism berishga qaror qiladi[9]: „Men koʻplab erkaklar va ayollardan gʻazablanganligim (ὀδυσσάμενος odyssamenos) sababli ham, bolaning ismi Odissey boʻlsin“[10] deb aytadi. Odissey koʻpincha Laertiad (Λαερτιάδης), yaʼni „Laertning oʻgʻli“ degan laqabi ham oladi.
Shuningdek, bu nomning kelib chiqishi yunon tili ga aloqador emas, balki boshqa tildan, ehtimol bu tilning hind-yevropa tillar oilasiga ham mansub emasligini va uning etimologiyasi nomaʼlumligini taxmin qilish mumkin[11].
Robert S. P. Beekes bu soʻzning yunonlardan avval yashagan xalqlarga tegishli boʻlishini taxmin qiladi[12]. Etrusk dinida Odisseyning nomi (va hikoyalari)Uthuze (Uθuze) nomi bilan qabul qilingan boʻlib, bu nomning oldingi Minoy shaklidan oʻzlashtirilgan deb talqin qilinadi (ehtimol*Oduze,ˈot͡θut͡se deb talaffuz qilingan). Ushbu nazariya fonologiyalardagi (d yoki l) noaniqliklarini ham tushuntirishi kerak, chunki oʻsha davrdagi yunon tiliga notanish boʻlgan affrikat [t͡θ] turli muqobil tovushlarni keltirib chiqargan (yaʼni, yunon tilida δ yoki λ, etrusk tilida esa θ)[13].
_02.jpg)
