| Muhammad ibn al-Qosim Muhammad ibn al-Qosim | |
|---|---|
محمد بن القاسم | |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi | 31-dekabr695-yil Toif,Hijoz, Umaviylar xalifaligi (hozirgiSaudiya Arabistoni) |
| Vafoti | 18-iyul715-yil(715-07-18) (19 yoshda) Mosul, Umaviylar xalifaligi (hozirgiIroq) |
| Turmush oʻrtogʻi | Zaynab (Hajjoj Ibn Yusufning qizi) |
| Munosabatlari | Sulb, al-Hajjaj (akasi) |
| Onasi | Habibat al-Uzma |
| Otasi | al-Qosim ibn Muhammad ibn al-Hakam |
| Harbiy xizmatlari | |
| Taxallus(lar)i | فاتح سندھ |
Muhammad ibn al-Qosim as-Saqofiy (arabcha:محمد بن القاسم الثقفي;31-dekabr695-yil –18-iyul715-yil) –Umaviylar xalifaligida xizmat qilganarab harbiy qoʻmondoni.Sindni (shuningdek, qadimgi Sindning bir qismi hisoblangan Panjobni) musulmonlar tomonidan zabt etilishiga boshchilik qilgan va shu tariqa Umaviylarning Hindistonga yurishlarini boshlagan. Uning harbiy yurishlari ortidanislomiy Sind viloyatining barpo etilishiga va mintaqaning Sind Brahmanlar sulolasi va uning hukmdoriRaja Dahirdan tortib olinishiga olib keldi. Keyinchalik boshi kesilgan holdaBasradagial-Hajjoj ibn Yusufga yuborildi. Arab kuchlari tomonidan oʻsha paytdagi poytaxt Arorning zabt etilishi bilan Muhammad ibn al-Qosim Hindiston yerlarini muvaffaqiyatli egallagan birinchimusulmon boʻldi. Bu voqeaJanubiy Osiyoda musulmonlar hukmronligining boshlanishini belgiladi.
Muhammad ibn al-Qosim gʻarbiyArabistondagiToif shahri atrofida joylashganarab qabilasi – Banu Saqif qabilasidan boʻlgan. Musulmonlar Fors yerlarini zabt etgach, u amakisiMuhammad ibn Yusuf as-Saqofiyning oʻrniga Fors viloyatining hokimi etib tayinlandi. 708-yildan 711-yilgacha Muhammad ibn al-Qosim Sindni bosib olish harbiy yurishiga boshchilik qildi. U butun mintaqada islom hukmronligini oʻrnatdi va 712-yildan to 715-yilda vafot etgunicha Sind viloyatining hokimi boʻlib xizmat qildi.Moʻltonni bor zabt etgach, Arabistonga qaytdi. Yoʻlda, hozirgi Iroq hududidagiMosul shahrida vafot etdi. Biroq, baʼzi manbalarda uning jasadiBalujistondagi yarim choʻl sohil mintaqasi boʻlmishMakronda dafn etilganini qayd etilgan.
Oʻrta asr arab manbalarida Muhammad ibn al-Qosim va Sindning arablar tomonidan bosib olinishi haqidagi maʼlumotlar, hozirgi zamonmusulmonlarining Movarounnahrni bosib olishi bilan taqqoslaganda, ancha cheklangan hisoblanadi[1].Al-Balozuriyning„Futuh ul-buldon“ („Yerlarni fath etish“) asarida Sindning zabt etilishi va al-Qosim haqida bir necha sahifa mavjud. Al-Qosimning Sindni fath etishi va uning vafoti haqidagi batafsil maʼlumot XIII asrga oid forscha„Chach Nama“ asarida keltirilgan. „Chach Nama“ dagi maʼlumotlar goʻyoki VIII asrda Sindni fath etgan arab askarlarining avlodlari –Aror va Bhakar shaharlaridan boʻlganqozilar va imomlardan olingan. Ular oʻzlarini Muhammadning Banu Saqif qabilasidan ekanligini daʼvo qilishgan[1]. SharqshunosFrancesco Gabrieli bu hikoyalar taxminan 1000-yildan soʻng paydo boʻlgan deb hisoblaydi va „Chach Nama“ ni „tarixiy roman“ hamda al-Qosim haqidagi maʼlumotlar uchun „ishonchsiz manba“ deb baholaydi[2].
Muhammad taxminan 694-yilda tugʻilgan[3]. Tugʻilgan joyi deyarli, Hijozda (gʻarbiy Arabiston). Bu joy yo oʻzining Saqif qabilasining anʼanaviy vatani boʻlmishToif shahri, yokiMakka yoxudMadina boʻlishi mumkin[4]. Taxminan 630-yilda islomni qabul qilganidan soʻng, Saqif qabilasi aʼzolari asta-sekin yangi shakllangan xalifalikda yuqori harbiy va maʼmuriy lavozimlarga erishdilar. Ular musulmonlarning dastlabki zabt etish harakatlari davrida va undan keyin, ayniqsaIroqda, muhim harbiy va iqtisodiy vazifalarni bajardilar. Qabila Hindiston yarimoroliga qarshi dastlabki arab harbiy harakatlarida samarali qoʻmondonlarni yetishtirib chiqardi[5]. Jumladan, 636-yil atrofidaBahrayn (Sharqiy Arabiston) hukmdori boʻlgan saqiflikUsmon ibn Abulas HindistonningDebal,Sane vaBaruch portlariga dengiz yurishlarini uyushtirdi[6]. 661-yildaUmaviylar xalifaligi tashkil topishi bilan qabilaning nufuzi yanada oshishda davom etdi[6].
Muhammad Saqiflarning ikkita asosiy tarmogʻidan biri boʻlgan Banu Avfning Abu Aqil oilasiga mansub edi[6]. Al-HajjojIkkinchi fitna paytida Umaviylar xalifasiAbdulmalik (685—705) tomonidan qoʻmondon etib tayinlangan va 692-yilda Umaviylarning xalifalik uchun asosiy raqibiAbdullloh ibn az-Zubayrni oʻldirgan, ikki yildan soʻng esa Iroq va sharqiy xalifalik noibi etib tayinlangan[7][4]. Lavozimi koʻtarilgandan soʻng, al-Hajjoj Saqifning homiysi boʻldi va Iroq hamda uning qaramliklarida bir nechta aʼzolarni muhim lavozimlarga tayinladi[8]. Muhammadning otasiBasra hokimi oʻrinbosari etib tayinlangan, ammo uning faoliyati boshqa jihatdan ajralib turmagan[9].Chach Namada keltirilishicha, Muhammad va al-Hajjoj oʻrtasidagi maktubga koʻra, Muhammadning onasi Habiba al-Uzma (Buyuk Habiba) boʻlgan[9].Chach Namada Muhammadning Sulb ismli tengdosh ukasi borligi, shuningdek arab manbalarida uning ancha yosh al-Hajjoj ismli ukasi ham borligi va u 740-yilgiZayd ibn Ali qo‘zg‘oloni paytida Umaviylar qoʻmondoni sifatida xizmat qilganligi koʻrsatilgan[9].
Muhammadning bolalik va oʻsmirlik davri haqida arab manbalarida maʼlumotlar keltirilmagan. Zamonaviy tarixchiNabi Baxsh Balochning taʼkidlashicha, Muhammad avval Toifda, keyin Basra vaVositda oʻsgan. Oʻsha paytda islom dunyosining harbiy va intellektual markazi boʻlgan Basradagi faoliyati Muhammadning martabasini oshirgan boʻlishi mumkin, Vasitda esa u al-Hajjoj homiyligida taʼlim olgan[10].
Al-Hajjoj Muhammad ibn Yusufni juda yaxshi koʻrar va uni singlisi Zaynabga uylanishga munosib deb bilardi. Biroq Zaynab keksa saqifiylardan boʻlgan al-Hakam ibn Ayyub ibn al-Hakamni afzal koʻrdi va u bilan turmush qurdi. „Kitob al-agʻoniy“da 17 yoshli Muhammad „oʻz davrining eng olijanob saqafiysi“ deb taʼriflanadi. Baluchning xulosasiga koʻra, „Muhammad qulay sharoitlarda iqtidorli, gʻayratli va nozik didli madaniyatli yigit boʻlib voyaga yetdi.“
Muhammad ibn al-Qosimning ilk vazifasi hozirgi Eron hududidagiFors viloyatida boʻlib, u yerda undan kurdlar guruhini itoat ettirish talab qilingan. Vazifa muvaffaqiyatli bajarilgach, u Forsga rahbar etib tayinlangan[11]. Ehtimol, amakisiMuhammad ibn Yusuf al-Saqofiyning oʻrnini egallagan boʻlib, u al-Hajjojning ukasi va ilgarigi hokim edi.Sheroz shahrini Muhammad ibn al-Qosim qayta jonlantirgan, degan fikrlar mavjud. U shaharda shohona qarorgohi va undan biroz narida harbiy lager qurdirgan[12][13][14]. Shuningdek, unga Sherozning janubidagi hududni hamdaKaspiy dengizi yaqinidagi uzoqGoʻrgon mintaqasini boʻysundirish vazifasi ham topshirilgan[15].
Bu vaqtda ForsdaIbn al-Ash’as qoʻzgʻolonidan qolgan baʼzi isyonchilar ham boʻlishi mumkin edi. Bu qoʻzgʻolon al-Hajjoj hukmronligini deyarli agʻdarib tashladi. Qoʻzgʻolonchilarning keksa tarafdori va oʻsha davrning nufuzli shia vakili, Jabir ibn Abdulloh al-Ansoriyning shogirdi hamda mashhur hadis roviysiAtiyya ibn Saʼd Al-Hajjojning buyrugʻi bilan Muhammad ibn al-Qosim tomonidan qamoqqa olingan[16]. Undan jazo tahdidi ostida Alini laʼnatlash talab qilingan. Atiyya Aliga laʼnat aytishni rad etgan va jazolangan. Maclean jazoning tafsilotlarini keltirmasa-da, Ibn Hajar Al-asqalani va Tabariy kabi dastlabki tarixchilar uning 400 qamchi bilan savalanganini, tahqirlash maqsadida boshi va soqoli qirib tashlanganini qayd etishadi. Shuningdek, u Xurosonga qochib ketgani va hokimiyat oʻzgarganidan soʻng Iroqqa qaytib kelgani haqida maʼlumot berishadi[17][18].
Hindu Sind vaIslom oʻrtasidagi aloqaRoshidun xalifaligi davridagi ilk musulmon missiyalari tomonidan oʻrnatilgan. 649-yildaMakronga hujum qilgan Hakim ibn Jabalo al-AbdiyAli ibn Abu Tolibning dastlabki tarafdorlaridan biri edi[19]. Ali xalifaligi davrida Sindning koʻplab jatlari Islom[20] taʼsiriga tushgan va ularning ayrimlari hattoTuya jangida ishtirok etib, Ali uchun jang qilib halok boʻlgan[21]. Ali qoʻshinining zobitlari Haris ibn Murra al-Abdiy va Sayfiy ibn Fasayl al-Shayboniy 658-yilda Makranga hujum qilishdi[22]. Sayfiy 660-yilda Damashq yaqinidaHujr ibn Adi al-Kindiy bilan birga boshi kesilgan yetti shiadan biri edi[23]. Umaviylar davrida koʻplab shialar nisbatan tinch yashash uchun Sind hududidan boshpana izladilar. Ziyod Hindi ana shunday qochqinlardan biri edi[24].
Winkning taʼkidlashicha,Umaviylarning mintaqaga boʻlgan qiziqishimedlar (Sindda yashovchi skiflar qabilasi) va boshqalarning faoliyati tufayli kuchaygan[25]. Ilgari medlar oʻzbavarijlaridaDajla daryosining quyilish joyidanShri Lanka qirgʻoqlarigacha boʻlgan hududdaSosoniylar kemalariga qarshiqaroqchilik qilishgan. Endi esa ularKutch,Debal vaKatxiyavardagi bazalaridan arab kemalariga hujum qilish imkoniga ega boʻlishgan[26].
Islom manbalarining taʼkidlashicha, Debal qaroqchilari va boshqalarning tobora muhim ahamiyat kasb etayotgan hind savdo yoʻllari boʻylab muntazam olib borgan bu faoliyatiarablarni hududni boʻysundirishga majbur qilgan. Buning sababiSindning asosiy vazifasini oʻtagan dengiz portlari va yoʻllarini, shuningdek, quruqlikdagi oʻtish yoʻllarini nazorat qilish zaruriyati edi[27].Hajjojning rahbarligi davridaDebaldagi medlar oʻz bosqinlaridan biridaShri LankadanArabistonga sayohat qilayotgan musulmon ayollarni oʻgʻirlab ketishgan. Bu voqea Umaviylar xalifaligining kuchayib borayotgan hokimiyatiga asos yaratib, ulargaMakron,Balujiston vaSind hududlarida mustahkam oʻrnashish imkoniyatini bergan[28][29][30].
Ushbu kampaniyaning yana bir sababi sifatida arab bosqinidan qochayotgansosoniylar va Umaviylar hukmronligini mustahkamlashga qarshi chiqqan arab isyonchilariga boshpana berish siyosati ham koʻrsatilgan[oydinlashtirilsin].
Mavlalar (yangi arab boʻlmagan musulmon kelgindilar) koʻpincha Al-Hajjojning siyosiy raqiblari bilan ittifoq tuzgan va shu sababli Umaviylar xalifaliginingKobul,Sind vaMovarounnahr kabi chegaralarida boʻlgan janglarda ishtirok etishga majbur boʻlgan[31]. Bu mintaqaga haqiqiy yurishRoshidunxalifasiUmar ibn Xattob davridan beri arab siyosatida maʼqullanmagan edi. U bu yerning yashash uchun noqulay va qashshoq yer ekanligi haqidagi maʼlumotlarni olgach, mintaqaga keyingi harbiy yurishlarni toʻxtatgan[manba kerak].
Hajjoj bu yurishga ikkinchi yurishga qaraganda koʻproq eʼtibor qaratib, puxta rejalashtirdi[32]. 708- va 711-yillar oraligʻida, u mos ravishda atigi 15—17 yoshda boʻlganiga qaramay, Muhammad ibn al-Qosimni yurishga rahbar etib tayinladi. Buning sababi, oldingi ikki Umaviy qoʻmondoni Sind hukmdoriRaja Dahirni musulmon kemalariga Sind qirgʻoqlari yaqinida qaroqchilar hujumiga yoʻl qoʻygani uchun jazolay olmagani edi[33]. Al-Hajjoj bu harbiy yurishniKufadan boshqargan boʻlib, Muhammad ibn al-Qosim bilan muntazam aloqada boʻlgan. Buning uchunBasra vaSind oʻrtasida maxsus choparlar yuborilgan[34]. Muhammad ibn al-Qosim rahbarligidaSherozdan yoʻlga chiqqan qoʻshin 6000 nafar suriyalik otliq askar va Iroqdan kelganmavla boʻlinmalaridan tashkil topgan edi[35]. Sind chegarasiga yetgach, unga oldindan yuborilgan qoʻriqchilar va olti ming tuyali otliq askar qoʻshildi. Keyinchalik, Makran hokimining qoʻshimcha kuchlari dengiz orqali toʻgʻridan-toʻgʻri Hind daryosining quyilish joyidagiDebal (Daybul) shahriga beshta manjaniq (tosh otuvchi qurol) bilan birga yetkazildi[36]. Pirovardida Sindni zabt etgan qoʻshingaJatlar vaMedlar, shuningdek, arablarning Sinddagi muvaffaqiyatlari haqida eshitgan boshqa tartibsiz guruhlar ham qoʻshildi[37]. Muhammad ibn al-Qosim oʻz qoʻshinlarini toʻplab, Makron sahrosidan oʻtayotganida, ilgari arablar tomonidan bosib olingan Fannazbur va Arman Belah (Lasbela) shaharlarini qayta boʻysundirishga majbur boʻldi[38].
Muhammad ibn al-Qosimning Sind yurishida birinchi boʻlib hujum qilingan shaharDebal edi. Al-Hajjojning buyrugʻiga koʻra, u Debaldan qasos oldi: shahar aholisi va ruhoniylariga shafqat qilmadi hamda ulkan ibodatxonani vayron qildi[39][33]. Debaldan soʻng arab qoʻshini shimoli-sharq tomon yurish qilib, Nerun va Sadusan (Sehvan) kabi shaharlarni jang qilmasdan egalladi[40]. Urush oʻljalarining beshdan bir qismi, jumladan qullar, al-Hajjoj va xalifaga yuborildi[41]. Bu shaharlarni bosib olish nisbatan oson kechdi, biroq Dahirning Hind daryosining[izoh 1] narigi tomonida tayyorgarlik koʻrayotgan qoʻshinlari bilan hali toʻqnashuv boʻlmagan edi. Ularga qarshi kurashishga tayyorgarlik koʻrish uchun Muhammad al-Hajjoj yuborgan taʼminot va qoʻshimcha kuchlarni qabul qilish maqsadida Nerunga qaytib keldi. Hind daryosining sharqiy qirgʻogʻida qarorgoh tuzgan Muhammad ibn al-Qosim elchilar yuborib, daryo boʻyidagi Jatlar va qayiqchilar bilan kelishdi[42]. „Bet oroli podshohi“ Mokah Basayaning koʻmagini olgach, Muhammad daryodan oʻtdi va u yerda unga Bhattaning Thakore hamda gʻarbiy Jatlarning kuchlari qoʻshildi[43].
Arorda (Rohri) Muhammad ibn al-Qosim Dahir qoʻshinlari va sharqiy jatlar bilan jangga kirdi[44]. Dahir jangda halok boʻldi, uning kuchlari magʻlubiyatga uchradi va Muhammad ibn al-Qosim Sind ustidan nazoratni qoʻlga kiritdi[45].
Tez orada boshqa viloyatlarning poytaxtlari – Brahmanabod, Alor (Aror jangi) vaMoʻlton, shuningdek, oradagi boshqa shaharlar ham zabt etildi[46]. Moʻltonhinduiylikda muhim ahamiyatga ega edi[33]. Odatda bir necha hafta yoki oylik qamaldan soʻng, arablar savdo uylari rahbarlari vositachiligida shaharlarni qoʻlga kiritardilar[47]. Ular bilan keyinchalik shartnomalar va kelishuvlar tuzilardi. Janglardan soʻng barcha jangchi erkaklar qatl etildi, ularning aksar ayollari va bolalari qulga aylantirildi[48]. Qullarning odatdagi beshdan bir qismi al-Hajjojga yuborilardi[49]. Oddiy aholi oʻz hunarmandchiligi va savdosini davom ettirishga ragʻbatlantirilardi, soliqlar va oʻlponlar belgilanardi[50].
Zamonaviy Pokistonda Sind (vaPanjob hududlari) ning bosib olinishi, garchi qimmatga tushsa-da, Umaviylar xalifaligi uchun katta yutuq boʻldi. Biroq, keyingi yutuqlararab yurishlari paytida hind qirolliklari tomonidan toʻxtatildi. Arablar Hindistonga bostirib kirishga harakat qilishdi, ammo ular 8-asr boshlarida Guhila sulolasidan Shimoliy Hindiston qirollariBappa Raval,Gurjara-Pratihara sulolasidan Nagabhata vaChalukya sulolasidan Janubiy Hindiston imperatoriVikramaditya II larga magʻlub boʻlishdi. Katiavardagi keyingi yurishlar muvaffaqiyatsizlikka uchragach, arab tarixchilariAbbosiy xalifaal-Mahdiy „Hindistonning istalgan qismini bosib olish loyihasidan voz kechganini“ tan olishdi[51].
Harbiy strategiya Al-Hajjoj tomonidan Muhammad ibn al-Qosimga yoʻllangan xatda bayon qilingan edi[52]:
Mening farmonim shunday:ahl-i-harbga (jangchilarga) mansub boʻlgan har bir kishini oʻldiring, ularning oʻgʻillari va qizlarini garovga olib, qamoqqa soling. Kimki bizga qarshi urushmasa… ulargaaman (tinchlik va xavfsizlik) bering vazimma (himoyalangan shaxs) sifatida ularning oʻlponini [amvol] toʻlab qoʻying.
Arablarning asosiy maqsadi Sindni imkon qadar kam talafot bilan zabt etish va shu bilan birga iqtisodiy infratuzilmani saqlab qolish edi[53]. Shaharlarga ikki tanlov berildi: Islom hokimiyatiga tinch yoʻl bilan boʻysunish yoki kuch bilan hujumga duch kelish (anvattan), bu tanlov ularni qoʻlga olinganda qanday muomala qilinishini belgilardi[53]. Shaharlarni zabt etish odatda dushman ichidan bir guruh bilan shartnoma tuzish orqali amalga oshirilar, soʻngra ularga maxsus imtiyozlar va moddiy mukofotlar berilardi[54]. Bunday shartnomalarning ikki turi mavjud edi:„Sulh“ yoki „ahd-i-vasiq (taslim boʻlish)“ va „aman (taslim boʻlish/tinchlik)“[55]. Qurol kuchi bilan qoʻlga kiritilgan shahar va qal’alar orasida Muhammad ibn al-Qosim oʻzining harbiy strategiyasining bir qismi sifatidaahl-i-harb (jangchilar)ni qatl ettirgan, ularning tirik qolgan qarindoshlari esa qullikka olingan[56].
Qarshilik kuchli, uzoq va shiddatli boʻlgan, koʻpincha arablarning katta yoʻqotishlariga olib kelgan joylarda, Muhammad ibn al-Qosimning javobi ayovsiz boʻlgan. U Arorda (Rohri) 6000 kishini, Brahmonabodda 6000 dan 26000 gacha, Iskalandahda (Uch) 4000 va Multonda 6000 kishini qatl qildi[57]. Aksincha, sulh yoʻli bilan olingan Armabil, Nirun va Aror kabi hududlarda qarshilik kuchsiz boʻlib, qurbonlar soni kam edi[57]. Sulh Muhammad ibn al-Qosimning afzal koʻrgan istilo usuli boʻlib chiqdi. Bu usul al-Baladhuriy vaChach Nama tomonidan qayd etilgan shahar va qabilalarning 60 foizdan ortigʻida qoʻllanilgan[57]. Bir paytlar uni haddan tashqari yumshoqligi uchun Al-Hajjoj qattiq tanqid qilgan[57]. Shu bilan birga, oddiy xalq koʻpincha afv etilib, ishlarini davom ettirishga undaldi[58]. Al-Hajjoj Debal shahrining birorta aholisiga ham bu imkoniyat berilmasligini buyurgan boʻlsa-da, Muhammad ibn al-Qosim hali-hanuz baʼzi guruhlar va shaxslarga uni inʼom etishni davom ettirdi[57].
Muhammad ibn al-Qosimning muvaffaqiyati qisman Dahirning koʻplabbuddistlar ustidan hukmronlik qilgan mashhur boʻlmagan hind shohi ekanligiga bogʻliq. Ushbu buddistlarArorlik Choch va uning qarindoshlariniRay sulolasining taxtni bosib oluvchilari sifatida koʻrgan[59]. Bu holat buddistlarning qoʻllab-quvvatlashiga va jatlar hamdamedlardan kelgan isyonchi askarlarning uning otliq kuchlariga qoʻshilishiga sabab boʻlgan, deb hisoblanadi[60]. Ular uning asosan otliq askarlardan iborat boʻlgan qoʻshinida muhim piyoda kuchlar sifatida xizmat qilishgan. Biroq, VII asrgacha ikki din vakillari oʻrtasidagi munosabatlar doʻstona boʻlganligini tasdiqlagan brahman, buddist, yunon va arab manbalarini ham topish mumkin[61].
Bular bilan birga:
Fathdan soʻng, Muhammad ibn al-Qosimning vazifasi yangi zabt etilgan, gʻayridin aholi yashaydigan begona yurtni oʻz ichiga olgan barqaror musulmon davlatining maʼmuriy tuzilmasini yaratish edi[71]. U murosasozlik siyosatini yuritib[72], mahalliy aholi soliq va oʻlponlarini toʻlashi evaziga ularning diniy amaliyotlariga aralashmaslikni vaʼda qilib[73], musulmon hukmronligini qabul qilishlarini soʻradi. Buning evaziga davlat musulmon boʻlmagan aholini har qanday tashqi hujumlar va dushmanlardan himoya qildi. U mintaqada islomiyshariat qonunlarini joriy etdi[74]; biroq hindularga oʻz qishloqlarini boshqarish va nizolarni oʻz qonunlari asosida hal qilishga ruxsat berildi. Qishloq raislari va qabila boshliqlari kabi anʼanaviy ierarchik tizimlar saqlab qolindi[75]. Har bir shaharni nasldan-naslga oʻtuvchi tarzda boshqarish uchunamil deb ataluvchi musulmon amaldori otliq qoʻshin bilan joylashtirildi[76].
Hamma joyda soliqlar vaxiroj belgilandi hamda garovga odamlar olindi – baʼzan bu ibodatxonalarning saqlovchilari ham boʻlardi[77]. Musulmon boʻlmagan mahalliy aholi harbiy xizmatdan vazakotdan dan ozod etildi[78]. Buning oʻrniga, ulargajizya soliq tizimi joriy qilindi – bu progressiv soliq boʻlib, yuqori tabaqa vakillari uchun ogʻirroq, kambagʻallar uchun esa yengilroq edi[79]. Bundan tashqari, davlat daromadining uch foizi brahmanlarga ajratilardi[80].
Chach Nama,Zaynul-Axbar vaTarixi Bayhaqiy kabi muhim oʻrta asr musulmon solnomalarida Jatlar bilan Muhammad ibn al-Qosim qoʻshinlari oʻrtasidagi janglar haqida maʼlumotlar keltirilgan[81].
Lane-Poolening yozishicha, „odatda musulmon hukumati bir vaqtning oʻzida ham bagʻrikeng, ham tejamkor edi“[82]. Islomga oʻtishdan koʻra jizya yigʻishni afzal koʻrish asosiy iqtisodiy sabab edi[83][84].Zimmiy deb hisoblangan hindlar va buddistlar musulmonlar toʻlaydiganzakot oʻrniga majburiyjizya toʻlashlari kerak edi[85][86].
Biroq, Islomni qabul qilgan ozchilik kishilarga alohida imtiyoz berilgan boʻlib, ular „jizya toʻlashdan ozod qilinib, buning oʻrniga zakot toʻlash“ huquqiga ega boʻlishgan.[87]. Muhammad ibn al-Qosimzakotni qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining 10 foizi miqdorida belgilagan[88][89][90][91]. Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo Islom tarixchisiManan Ahmad Asifning taʼkidlashicha, „Al-Biruniyning hikoyasi“da „Muhammad bin Qosim avval Islomning koʻp xudolikdan ustunligini koʻrsatish uchun taqiqlangan ishni (sigir soʻyish) qiladi va butni oshkora bulgʻaydi (sigir goʻshtininazr sifatida beradi)“, keyin esa ibodatxonaning ibodat joyi sifatida faoliyatini davom ettirishiga ruxsat beradi[92].
Sekulyar rahbarlarni nazorat qilish uchun „sadru-I-Islom al affal“ nomli diniy islom idorasi tashkil etildi. Mahalliy nasliy zodagonlarRana unvoni bilan qayta lavozimga tayinlandi.Yohanan Friedmanning taʼkidlashicha, Muhammad ibn al-QosimBrahmanobod brahmanlarini yaxshi insonlar deb eʼtirof etgan.
Garchiprozelitizm yuz bergan boʻlsa-da, musulmonlar tomonidan zabt etilgan Sind hududlarining ijtimoiy holati tufayli Islom dini sekin tarqalib, bu jarayon asrlar davom etdi[93]. Ommaviy ravishda islomga oʻtish kuzatilmadi va baʼzi ibodatxonalar, jumladanMoʻltondagi Quyosh ibodatxonasi, jizya evaziga buzilmadi[94]. Arab koʻchmanchilar nazoratidagi Sind va Moʻlton hududlarida islomni qabul qilish jarayoni ommaviy tus olmay, asta-sekinlik bilan kechdi[95]. Aholining koʻpchiligihinduiylik dinida qoldi va ular musulmon davlati belgilagan jizyani toʻlashlari shart edi[96].
Muhammad ibn al-Qosimning Ali ibn Abu Tolibning qizi Sayyida Ruqayya binti Ali bilan uchrashgani haqida maʼlumotlar mavjud[97].
Al-Hajjoj 714-yilda vafot etgan. Undan bir yil keyin xalifa al-Valid I ham vafot etdi. Uning oʻrniga ukasiSulaymon taxtga oʻtirdi. Sulaymon al-Hajjojga yaqin boʻlgan rahbarlar va amaldorlardan oʻch oldi. U al-Hajjoj raqiblarining siyosiy qoʻllab-quvvatlashiga muhtoj boʻlgani uchun, al-Hajjojning ikkita muvaffaqiyatli rahbari –Movarounnahr fotihiQutayba ibn Muslim va Muhammadni chaqirib oldi. Shuningdek, u bir paytlar al-Hajjoj tomonidan qamoqqa olingan va qiynoqqa solingan mashhur rahbarial-Muhallab ibn Abu Sufraning oʻgʻliYazidni Fors, Kirmon, Makron va Sind hokimi etib tayinladi. Yazid darhol Muhammadni zanjirband qildi[98].
Muhammad ibn al-Qosim 715-yil 18-iyulda hozirgi Iroqning bir qismi boʻlganMosul shahrida vafot etdi. Baʼzi manbalarga koʻra, uning jasadi hozirgi Pokistonning bir qismi boʻlgan Hingol milliy bogʻidagiBalujistondagiMakronga koʻchirilgan.
Muhammad ibn al-Qosimning taqdiri haqida ikki xil rivoyat mavjud:
Muhammad ibn al-Qosim vafotidan keyin yangi tayinlangan arab rahbari yetib kelishi bilanoq vafot etdi. Dahirning oʻgʻli Brahmanobodni qayta egalladi va taxminan 720-yilda u islomni qabul qilgani evaziga avf etilib, maʼmuriyatga kiritildi. Biroq, koʻp oʻtmay, Umaviylar vorislik inqiroziga duch kelganida, u oʻz soʻzidan qaytdi va ajralib chiqdi. Keyinchalik,unayd ibn Abdurahmon al-Murriy Jaysiyani oʻldirdi va hududni qaytarib oldi, ammo uning vorislari bu hududni ushlab turish va saqlab qolish uchun yana kurashishga majbur boʻldilar.
Abbosiylar davrida, taxminan 870-yillarda, mahalliy amirlar xalifalarga boʻlgan barcha itoatdan voz kechdilar. X asrga kelib, mintaqa ikkita alohida davlatga boʻlindi: pastki Hind daryosidagiMansura va yuqori Hind daryosidagiMoʻlton. Bu ikki davlat Janubiy Osiyodagi eng yirik arab amirliklari edi. Tez orada ularniismoiliylar bosib oldi va mustaqilFotimiylar davlatini tashkil etdi[108][109]. Arablar istilosi hozirgi Pokiston janubida uch asr davomida toʻxtatib turildi. Bunga shimol va sharqdagi qudratli hind hukmdorlari sabab boʻldi. Bu holatMahmud Gʻaznaviy kelguniga qadar davom etdi[110].
Sindni zabt etish va keyinchalik islomlashtirish borasida bahs-munozaralar mavjud. Bu, odatda, Muhammad ibn al-Qosimning harakatlariga nisbatan ikki qarama-qarshi nuqtai nazarda ifodalanadi[111].
Stanley Lane-Poole oʻzining „Oʻrta asr Hindistoni“ asarida (1970-yilda Haskell House Publishers Ltd tomonidan nashr etilgan) uning istilosini „liberal“ deb taʼriflaydi. U odatiy boj soligʻini joriy qildi, yaxshi xulq-atvor kafolati sifatida garovga odamlarni oldi hamda aholining hayoti va yerlarini saqlab qoldi. Hatto ularning ziyoratgohlariga tegmadi: „Ibodatxonalar, – deb eʼlon qildi u, – nasroniylarning cherkovlari, yahudiylarning sinagogalari va majusiylarning qurbongohlari kabi daxlsiz boʻlishi kerak“[112]. Biroq, shu asarda „Hindu ibodatxonalarini vaqti-vaqti bilan tahqirlash holatlari sodir boʻlgan… lekin bunday harakatlar, ehtimol, rasmiylarni tinchlantirish uchun kamdan-kam uchraydigan holat edi…“ deb taʼkidlanadi, chunki ibodatxonalarning vayron qilinishi va tinch aholini qirgʻin qilish hollari hali ham davom etgan[113].
Bu munozarada islom, hinduizm va buddizmga oid turli bahs-munozarali qarashlar ham oʻz aksini topgan. Muhammad ibn al-Qosimning hukmronlik davri U. T. Sakkur tomonidan „Sind tarixidagi eng qora davr“ deb taʼriflangan boʻlib, yozma manbalarda ommaviy majburiy ravishda dinni oʻzgartirish, ibodatxonalarni vayron qilish, qirgʻinlar va genotsidlar haqida soʻz yuritiladi. Hindu va buddist diniy eʼtiqodlari tufayli tabiatan tinchliksevar deb taʼriflangan Sind xalqi „varvarlarning bosqini“ sharoitlariga moslashishga majbur boʻlgan[115]. Bir tomondan,arab musulmonlari diniy majburiyatlar tufayli Sindni bosib olish va aholini majburan oʻz diniga kiritishga undalgandek koʻrinsa, boshqa tomondan, ular oʻz diniy burchlarining bir qismi sifatida musulmon boʻlmaganlarga hurmat va bagʻrikenglik bilan munosabatda boʻlgandek ham koʻrinadi. Bunda islom dinining hayotiyligi, tengligi va axloqiy tamoyillari dinni oʻzgartirishga yordam bergan[116]. Shaharlarning zoʻravonlik bilan yoki qon toʻkilmasdan zabt etilishi haqidagi maʼlumotlar, Arab Sindhiga keyingi davrlarga tegishli maʼlumotlarni qayta koʻchirish, shuningdek, Debaldagi brahmanlarni majburiy sunnat qilish yoki Muhammad ibn al-Qosimning sigirlarni soʻyishni taqiqlashda hindlarning his-tuygʻularini eʼtiborga olishi kabi voqealar tavsifi – bularning barchasi biror-bir nuqtai nazarni asoslash uchun misollar sifatida qoʻllaniladi[116].
Baʼzi tarixchilar Muhammad ibn al-Qosimning vaziyati murakkab boʻlganini taʼkidlaydilar. U hindlar va buddistlar bilan tinchlik oʻrnatishning siyosiy foydasi; yangi zabt etilgan hududlarni boshqarish uchun gʻayridinlarni xizmatga jalb qilish zarurati; va „kofirlar“ bilan hamkorlik qilishdan oʻzini tiyish orqali ortodoksal yoʻlni tutish oʻrtasida qolgan edi. Aytishlaricha, u oʻrta yoʻlni tanlab, mahalliy sindlargazimmiy maqomini bergan va ularga oʻz boshqaruviga ishtirok etishga ruxsat bergan, ammo ularga „fuqaro boʻlmaganlar“ (yaʼni xalifalikda, lekin uning aʼzosi boʻlmagan) sifatida munosabatda boʻlgan[117].
Muhammad ibn al-Qosimning jang harakatlari baʼzida shafqatsiz boʻlgan boʻlsa-da, uhinduizm haqida shunday degan deb hisoblanadi: „But ibodatxonasi xristianlarning cherkovlariga, yahudiylarning sinagogalariga vazardushtiylarningotashkadasiga oʻxshaydi“[118]. Bu hindlarniahl al-zimma toifasiga kiritishni oqlaydigan eng dastlabki fikr boʻlib koʻrinadi. Bu esa koʻplab zamonaviy musulmonlarning Muhammadni notoʻgʻri ravishda diniy bagʻrikenglikning namunasi sifatida koʻrishlariga sabab boʻldi[119].
Muhammad ibn al-Qosimning hukmronligi qisqa muddatli boʻldi. Uning Umaviylar uchun amalga oshirgan istilosi Sindni musulmon dunyosi doirasiga olib kirdi[120]. Sindni zabt etgandan soʻng, uhanafiyshariat maktabini qabul qildi. Bu maktab hindlar, buddistlar va jainlarni„zimmiy“ va„ahl ul-kitob“ deb hisoblab, ularjizya soligʻini toʻlashni davom ettirsalar, ularga diniy erkinlik berardi[121]. Bu yondashuv keyingi asrlarda Hindistonda musulmon hukmdorlarining boshqaruv uslubi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻldi. Sohil boʻyi savdosi va Sinddagi musulmon jamoasi madaniy almashinuvlarga hamdatasavvuf targʻibotchilarning kelishi orqali musulmon taʼsirining kengayishiga imkon yaratdi[122].
XII asrgacha muhim port bo‘lib qolganDebaldanFors ko‘rfazi vaOʻrta Sharq bilan savdo aloqalari kuchaydi, chunki Sind "Hind okeani savdosi va quruqlik o‘tish yo‘lining tayanchi"ga aylandi[123]. Pokiston asoschisiMuhammad Ali Jinna ta’kidlashicha,Pokiston harakati birinchi musulmon Hindistondagi Islom darvozasi hisoblanganSind tuprog‘iga qadam qo‘ygan paytdan boshlangan[124]. U ko‘pinchaPokiston tadqiqotlari o‘quv dasturiga ko‘ra birinchipokistonlik sifatida tilga olinadi[125]. Pokistonda Muhammad ibn al-Qosim sharafigaYom-e Bob ul-Islom kuni nishonlanadi[126][127].
Pokistonning ikkinchi yirik porti bo‘lmishQosim porti Muhammad ibn al-Qosim sharafiga nomlangan[128].Karachi shahridagi (Sind, Pokiston) eng katta istirohat bog‘i - Bagh Ibn Qosim ham Muhammad ibn al-Qosim nomi bilan atalgan.MoʻltondagiIbn-e-Qosim Bagh stadioni ko‘p maqsadli sport inshoot bo‘lib, u ham Muhammad ibn al-Qosim nomiga qo‘yilgan. Pokiston harbiy-dengiz kuchlarining Qosim stantsiyasi yokiPNS Qosim Pokiston harbiy-dengiz flotining Amfibiya maxsus operatsiyalar kuchlariga tegishli asosiy maxsus operatsiyalar bazasi hisoblanadi va u ham Muhammad ibn al-Qosim nomi bilan ataladi. KarachidagiBin Qosim tumaniga ham Muhammad ibn al-Qosim nomi berilgan.