| Kepakxon | |
|---|---|
| Chigʻatoy ulusi xoni | |
| Mansab davri 1318-yilda – 1326-yilda (Kepakxon ibn Duvaxon ismi ostida) | |
| Oʻtmishdoshi | Esenbugaxon |
| Vorisi | Elchigedeyxon |
| Toj kiydirish marosimi | 1318-yilda |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi | XIII asrda(sanasi aniq emas) |
| Vafoti | 1326-yilda |
| Bolalari | Dulaytemur[1] |
| Otasi | Duvaxon |
| Mansubligi | chigʻatoylardan |
Kepakxon ibn Duvaxon, Kabakxon, Kebekxon, Kebek (1325/1326-yilda oʻldirilgan) — 1309-1310-yillar hamda 1318-yildan vafotigachaChigʻatoy ulusi xoni boʻlgan.
Kebekxon 1282-1307-yillarda ulus xoni boʻlganDuvaxonning oʻgʻli edi. Duvaxon HindistonningDehli sultonligiga bir necha marta yurishlar olib bordi. Shulardan 1306-yilgi yurishda Dehli saroy aʼyoniAmir Xusravning qaydnomalarida turlicha atalgan “Kebek” yoki “Kepak” sifatida koʻrsatilgan sarkarda boshchilik qilgan[2]. Fransuz tarixchisi Rene Grousset bu sarkarda Duvaxonning o‘g‘li Kepakxon ekanligini aniqladi[3]. Biroq Kishori Saran Lal bu general boshqa shaxs bo‘lgan bo‘lsa kerak deb hisoblaydi, chunki hind yilnomalarida u Hindistonda 1306-yilgi ekspeditsiya paytida qo‘lga olingan va o‘ldirilgani aytiladi[4].
1307-yilda Duvaxon vafotidan keyin Chigʻatoy ulusidagi vaziyat beqaror boʻlib qoldi, uning ikki vorislari bir yil ichida hukmronlik qilishdi vaXaydu avlodlari hamon xonlar ustidan nazoratni tiklashga harakat qilib kelishdi. 1308-yilga kelibTaliku ulusni boshqargan, ammo uning hukmronligi tezda barham topadi. Uning dushmanlari Kebekxon atrofida toʻplanib, 1308 yoki 1309-yillarda Talikuni magʻlub etib, agʻdarib tashladilar. Natijada Kebekxon ulus xoni boʻldi[5].
Bu vaqtda Xaydu oʻgʻillarichigʻatoylarga qarshi harakat qilishga qaror qilishdi. Yaqinda Taliku bilan urushdan qaytgan Kebek Yangichar, O‘rus, Chopar va Tugmelarning qarshiligiga duch keldi. Ikki tomon Olmaliq[6] yaqinida toʻqnashdilar. Kebekxon qo‘shinlari pirovardida keskin jangda g‘alaba qozonishdi. Shundan soʻng Chopar Yuan imperatori Xayisan (Vuzong)ga taslim boʻlishga qaror qilib, Xaydu oʻgʻillarining chigʻatoylarga qarshi tahdidini butunlay toʻxtatdi[7][8].
Yangichar va uning akalari magʻlubiyatga uchragach, Kebekxon ulusning kelajagi haqida qaror qabul qilish uchunqurultoy oʻtkazdi. Qurultoyda moʻgʻul shahzodalari Kebekxonning akasiEsen Buqani xon deb tan olishga kelishib oldilar. Esan Buqa Chig‘atoy ulusini o‘z qo‘liga olishga chaqirildi va Kebekxon uning foydasiga hokimiyatdan ketdi[9].
1314-yilda Esan Buqa KebekxonniElxoniylar davlatiga bostirib kirishi kerak bo‘lgan qo‘shin bosh qilib qoʻydi. Yanvar oyida Kebek ittifoqchinekuderiy qoʻshinlari bilan birgalikdaAmudaryo orqali Elxoniylar hududiga oʻtib,Murgʻobda dushman qoʻshinini magʻlub etdi. Keyin Chigʻatoy ulusi qo‘shiniHirotgacha yurdi, ammo keyin Kebekxon Esan Buqadan zudlik bilan ortga qaytish toʻgʻrisida chaqiruv oldi. Oʻsha chaqiruvda sharqdan kelayotganYuan imperiyasi bosqinini qaytarishda yordamga kelishi kerakligi aytilgandi. Koʻp oʻtmay, Chigʻatoy ulusi shahzodasi Yasovur Kebekxonni qoʻllash oʻrniga,elxoniylarga chigʻatoylar ustidan gʻalaba qozonishida yordam beradi. Mukofot sifatida Yasovurga elxonUljaytu tomonidanAfgʻonistondagi yerlar beriladi[10].
Esan Buqa taxminan 1320-yilda vafot etadi va uning oʻrniga Kebekxon xon boʻladi. Uning birinchi harakatlaridan biri elxoniylarga qarshi muvaffaqiyatsiz isyon koʻtargan va shuning uchun zaif holatda boʻlgan Yasovurga qarshi harakat qilish edi; Kebekxon qoʻshinlari 1320-yil iyunida uni magʻlub etib qatl etadilar. Kebekxon xoqon saroyidan ikki malikaga uylangani tarixdan ma’lum[11]. Shuningdek, u 1323-yildan boshlab har yili imperiyaga oʻlpon yuborib turdi. Kebekxon akasi Esan Buqadan farqli oʻlaroq, xoqon bilan har qanday toʻqnashuvdan qochib, 1323-yilda chegara toʻqnashuvi boshlanganda Yuan imperatori Yingzong Gegenxonga taslim boʻldi. Ushbu dastlabki toʻqnashuvni hisobga olmaganda, Kebekxonning ikkinchi hukmronligi asosan tinchlikda oʻtdi[12].
U doimiy ravishda oʻtroq turmush tarziga oʻtish yoʻlidan bordi. U koʻchmanchilik odatlariga rioya etmay,Movarounnahrga koʻchib oʻtdi. Mamlakatni harbiy-maʼmuriy jihatdantumanlarga boʻlib idora etish tartibini joriy qilgan. Kebekxon 1321-yilda pul islohoti ham oʻtkazib, muomaladagi har xil pullarning oʻrnigaOltin Oʻrdaniki singari kumush tangalarni zarb ettirgan. U butun davlat uchun oʻz nomi bilan bitta tanga zarb qilgan birinchi xon boʻldi. Ularkepakiy deb yuritilgan. ZarbxonalarSamarqand,Buxoro,Termizda joylashgan.
Kebekxon shahar hayotini tiklashga, dehqonchilik va savdo-sotiqni yoʻlga qoʻyishga harakat qildi. Kebekxon ko‘chmanchilar an’analarini buzgan holdaQashqadaryo vodiysi —Nasafdan 2 farsax (12—14 km) narida saroy qurdirgan. Kepakxonning islohotlari ko‘chmanchi zodagonlar tomonidan dushmanlik bilan kutib olindi. Keyinchalik bu saroy yonida shahar barpo etilib,Qarshi (mugʻulcha —saroy) deb atalgan. Poytaxt Nasafdan Qarshiga koʻchirilgan. Mirzo Ulugʻbekning yozishicha, Chingizxon davridan buyon harobaga, qamishzorga aylangan Qubbat–ul-islom —Balx yana qayta tiklangan.
Arab sayohatchisiIbn Battuta Chigʻatoy ulusining hukmdori Kebekxon (1318-1326) haqidagi maʼlumotlarga asoslanib, uning turkiy tilda gapirgani haqida maʼlumot beradi: Xon (Kebekxon) hayron boʻlib: „Yaxshi“ deb aytgan[13]. Bu dalillar shuni koʻrsatadiki, Chigʻatoy ulusining chingiziylari XIV asr boshlaridayoq turkiy tilining mahalliyqarluq shevasiga oʻtishgan.
1326-yilda Kebekxon fitna natijasida oʻldirildi.Qarshi shahrida qabri ustiga gumbazli maqbara qurilgan. Kebekxondan keyin hokimiyat uning ukasiElchigedeyxon qoʻliga oʻtadi.