Islom tarixi – islom dininingshakllanishi va tarqalishi.Islom (arabcha الإسلام – „boʻysunish“, „oʻzini yagonaXudoga (Alloh) berish“) dunyodagi eng yosh vaxristianlikdan keyin ikkinchi eng katta din, shuningdek, monoteistikIbrohim dinidir. Dindorlar soni dunyoning 125 dan ortiq mamlakatlarida yashovchi 2 milliarddan ortiq kishini tashkil etadi.
Musulmon ilohiyotiga koʻra,Muhammad sollallohu alayhi va sallam yangi dinning asoschisi emas, balki oxirgi paygʻambar boʻlgan. Muhammad sollallohu alayhi va sallamning salaflariIso ibn Maryam,Yahyo,Muso,Ibrohim va boshqa paygʻambarlar boʻlgan.
Muhammad sollallohu alayhi va sallamning paygʻambarligi
Jabal an-Nur togʻidagi Hira gʻori, u yerda Muhammad ibodatga chiqishni yaxshi koʻrardi
Imom al-Buxoriy hadislar toʻplamiga koʻra, 610-yilningRamazon oyida (oʻsha yil Grigoriy taqvimi boʻyicha avgust oyiga toʻgʻri kelgan),Muhammad sollallohu alayhi va sallam paygʻambar 40 yoshda, Hiro gʻorida yolgʻizlik paytida,Jabroil farishta unga zohir boʻlib, Qur’onning dastlabki besh oyatini nozil qildi[1]. Bu yilni (610) islom dini paydo boʻlgan yil deb hisoblash mumkin.
613-yildaMuhammad sollallohu alayhi va sallamMakkada paygʻambar sifatida islom diniga ochiq davadt qilish uchun omma oldida paydo boʻldi. Makkaning hukmron doiralari Muhammadga sollallohu alayhi va sallamga dushman boʻlib, uning Makkadagi mavqei xavf ostida qoldi, 622-yilda uMadinagahijrat qilishga majbur boʻladi.
Madinada yashovchi Avsa va Xazraj qabilalari Islomni qabul qilib, Muhammad sollallohu alayhi va sallamning tarafdorlarining asosiy guruhiga aylandilar. Muhammad sollallohu alayhi va sallamning umrining oxiriga kelib, butunArabiston yarim orolini –Arab xalifaligini egallagan islomteokratik davlati tashkil topdi.
Abu Bakr tayinlanganidan keyingi dastlabki kunlardanoq qiyinchiliklarga duch keldi. Bir paytlar islomga sodiq boʻlgan arab qabilalari islom jamoasidan uzoqlashib, uning birligi va barqarorligiga tahdid soldi. Murtadlik (ridda) Muhammad sollallohu alayhi va sallam hayotlik davrida boshlangan, ammomurtadlar bilan urushlar uning vafotidan keyin boshlangan. Murtadlik shu qadar kuchli ediki, ArabistondagiHijoz (Makka vaMadina),at-Toifning Saqif vaUmmonning Azd qabilalari bundan mustasno barcha qabilalarga taʼsir qildi. Baʼzi qabilalar farz sadaqa (zakot) toʻlashdan bosh tortdilar, bu ham Islomning asosiy qoidalaridan chiqish sifatida koʻrildi. Baʼzi qabila boshliqlari bashorat daʼvo qilganlar (Musailima,Sajja,Tulayha va boshqalar).
Markaziy Arabistonda murtadlik harakatiga soxta paygʻambarMusaylama boshchilik qilgan. Abu Bakr siddiq musulmonlar qoʻshinini 11 otryadga boʻlib, eng kuchlisi Xolid ibn al-Volid otryadi edi. Xolid eng qiyin joylarga yuborildi va barcha janglarda, shu jumladan Yamamadagi Musaylamada gʻalaba qozondi. Yil davomida murtadlarga qarshi janglar davom etib, Abu Bakrning gʻalabasi va arab qabilalarining birlashishi bilan yakun topdi.
Qoʻzgʻolonlar bostirilgach, Abu Bakr Arabiston yarim orolidan tashqarida islom fathi(islon dinini keng yoyish)ni boshladi. 633-yilda Abu Bakr Xolid ibn ValidniSosoniylar saltanatining eng boy viloyatlaridan biri boʻlgan Iroqqa yubordi. Shundan soʻng u Suriyaga 4 ta qoʻshin joʻnatib, 634-yilda Xolid ibn Valid qoʻshinini oʻsha joyga koʻchiradi.
634-yilda Abu Bakr kasal boʻlib qoldi va oʻlimidan oldinUmar ibn Xattobni xalifa etib tayinlashni vasiyat qildi. Yangi xalifa sosoniylar, Vizantiya imperiyasi va Misrga qarshi islom fathini davom ettirdi. Bir paytlar kuchli davlatlar boʻlgan Vizantiya va Sosoniylar davlati bir-birini charchatib yuborgan, bu esa xalifalik qoʻshinlariga ularni osonlikcha magʻlub etish imkonini bergan. 640-yilga kelib butun Mesopotamiya, Suriya va Falastin xalifalik nazoratiga oʻtdi. 642-yilda Misr, bir yildan keyin esa butun Fors imperiyasi fath qilindi.
Umar ibn Xattob xalifalikning siyosiy tuzilishiga asos solgan. U samarali soliq tizimi – devonni yaratdi. Barcha hokimlar (amirlar) bevosita xalifa tomonidan tayinlangan. Umar Muhammad sollallohu alayhi va sallamning Makkadan Madinaga hijrat qilishlari (hijratlari) dan taqvim hisobini kiritdi.
Umar ibn Xattob vafotidan oldin olti kishidan iborat kengash tayinladi va ular orasidan xalifani saylaydi. Daʼvogarlarning hammasi quraysh edi. Kengash daʼvogarlar sonini ikkiga (Usmon va Ali) kamaytirdi va bu lavozimga xalifa Usmon ibn Affonni sayladi.
Usmon ichki muammolarga qaramay, oʻzidan oldingilarning islom fathini davom ettirdi. Xalifalik qoʻshini Shimoliy Afrikani, Pireney yarim orolining qirgʻoqboʻyi rayonlarigacha fath qildi va Hind daryosining quyi oqimigacha yetib borgan Sosoniylar imperiyasini toʻliq tugatdi. Usmon davrida Qur’onning yozma matnini bitta kitobga yigʻish tugallandi.
656-yilda Usmon ibn Affon uning siyosatiga rozi boʻlmagan qoʻzgʻolonchilar tomonidan oʻldirildi.
Uchinchi xalifaning oʻldirilishidan keyin Muhammad sollallohu alayhi va sallamning sahobalari Ali ibn Abu Tolibni yangi xalifa etib sayladilar. Koʻp oʻtmay Ali Usmonning qarindoshlari boʻlgan bir qancha hokimlarni ishdan boʻshatib, ularning oʻrniga oʻzining ishonchli vakillarini tayinladi. Ali davrida xalifalik poytaxti MadinadanKufaga koʻchirildi.
Usmon oʻldirilgach, xalifalik aholisining bir qismi,az-Zubayr,Talha vaOisha boshchiligida jinoyatchilarni jazolash talabi bilan chiqishdi. Qoʻzgʻolonchilar tomonidan toʻplangan qoʻshin Basraga kirib, bu qotillikka aloqadorlikda gumon qilingan 600 ga yaqin kishini qatl qildi. Xalifa Ali oʻz qoʻshini bilan isyonchilar va unga bayʼat qilgan Usmonning qotillari bilan muzokaralar olib borish uchun Basraga yetib keldi. Sunniy manbalarga koʻra, Usmonning oʻlimida aybdorlar Ali va isyonchilar oʻrtasidagi muzokaralar ularning taʼqib va qatl etilishi bilan yakunlanishidan qoʻrqib, janglarni boshlagan. Ali va isyonchilar oʻrtasidagi jang musulmonlar oʻrtasidagi birinchi jang boʻlib, „Tuya jangi“ deb nomlanadi. Xalifa Ali gʻolib boʻldi, Talha vaaz -Zubayr jangda halok boʻldi, Muhammad sollallohu alayhi va sallamning xotini Oysha Hasan ibn Ali hamrohligida Madinaga yuborildi.
Shundan soʻng xalifaning Suriyadagi noibi, Usmonning qarindoshi boʻlganMuoviya Usmonning qotillari jazolanmaguncha xalifaga bay’at qilishdan bosh tortdi.Siffinda Ali va Muoviya oʻrtasida jang boʻlib, u hakamlik mahkamasi bilan tugadi va norozilarning bir qismi (Xovorijiylar) chiqib ketdi. Oqibatda Ali xalifalik hududining katta qismini nazoratdan mahrum qildi.
661-yilda Ali xovorijiy Ibn Muljam tomonidan oʻldirilgan. Xovorijiylar musulmonlar jamoasining boʻlinishining „aybdorlari“ – Ali, Muoviya vaAmr ibn al-Osni oʻldirishga umid qilishgan, ammo Amr va Muoviyani oʻldirishga muvaffaq boʻlishmagan. AliningFotima paygʻambarning qizlaridanHasan vaHusayn degan ikki oʻgʻli bor edi. Hadislardan birida paygʻambar alayhissalom „Al-Hasan va Husayn jannat yoshlarining xoʻjayinidirlar“, deganlar. Bu bayonotshia musulmonlari uchun juda muhim, chunki u paygʻambar avlodlariningimomatlik huquqlarini tasdiqlovchi asosiy asoslardan biri boʻlib xizmat qiladi[2].
Hasan ibn Ali Muoviya bilan rozi boʻlib, ikkinchisining vafotidan keyin xalifalikdagi hokimiyat Hasanga oʻtadi, ammo Muoviya taxtni oʻgʻliYazidga vasiyat qilib,hukmdorlar sulolasiga asos soldi. 661-yildaUmaviylar xalifaligining tashkil etilishi solih xalifalar xalifaligiga barham berdi.
VII asrning 30-yillarida xalifalik oʻzining asosiy raqiblariVizantiya vaFors Sosoniylar davlatini qattiq magʻlubiyatga uchratdi.639-yildaMisrda arablarning yurishi boshlandi, bu uning toʻliq bosib olinishi bilan yakunlandi. 661-yilda Muhammad sollallohu alayhi va sallamning amakivachchasi va kuyovi xalifa Ali oʻldirilganidan soʻng, Umaviylar sulolasi xalifalik taxtiga oʻtirdi va xalifalik poytaxtiDamashqqa koʻchirildi.
Hasan bilan Muoviya oʻrtasidagi bitim Husayn tomonidan keskin rad etildi. U Muoviyaga bay’at qilishdan bosh tortdi, lekin Hasanning maslahati bilan uni majburlamadi[3]. Muoviya vafotidan keyin hokimiyat uning oʻgʻliYazid I ga oʻtadiMen, Husayn ham unga bay’at qilishdan bosh tortdi. Kufiliklar shu zahoti Husaynga bay’at qilib, uni oʻz huzurlariga chaqirdilar. Qarindoshlari va eng yaqin odamlari qurshovida Husayn Makkadan Kufaga koʻchib oʻtadi. Yoʻlda u Iroqdagi qoʻzgʻalon bostirilgani haqida xabar oldi, ammo Husayn yoʻlda davom etdi. 680-yil oktyabrda Ninevada Husaynning 72 kishilik otryadi xalifaning 40 ming kishilik qoʻshini bilan toʻqnashdi. Oʻjar jangda ular oʻldirildi (oʻldirilganlarning aksariyati Muhammad sollallohu alayhi va sallamning oila aʼzolari edi), shu jumladan Husaynning oʻzi, qolganlari asirga olindi. Husaynning oʻlimi Ali oilasi tarafdorlarining diniy va siyosiy birlashuviga hissa qoʻshdi va uning oʻzi nafaqatshia harakatining ramzi, balki butun musulmon olamidagi eng muhim shaxsga aylandi[4].
Islomdagi shialar, havorijiylar,moʻʼtaziliylar va turli falsafiy maktablar bilan boʻlgan keskin tortishuvlar natijasidasunniylik eʼtiqodlarining nazariy asoslari ishlab chiqildi va tizimlashtirildi. Bularning barchasi bugungi kungacha sunniylar taʼlimotini ifodalovchimoturidiylar,ashhariylar va asoriylar (salafiylar)ning sunniy dunyoqarash maktablarida oʻz aksini topdi. Ortodoksal islom tafakkurining ushbu uch yoʻnalishi oʻrtasida fundamental xususiyatga ega boʻlmagan baʼzi farqlar mavjud. Ortodoksal islom qoidalarini ishlab chiqqan koʻzga koʻringan olimlarAbu Mansur al-Moturidiy,Abu-l-Hasan al-'Ashariy,Abu Homid al-Gʻazzoliy,Ibn Taymiyadir. Mafkuraviy maktablar bilan bir vaqtda sunniylarning huquqiy maktablari (mazhablari) ham rivojlandi, ular orasidahanafiy,molikiy, shofiy vahanbaliymazhablari keng tarqaldi.
Arablarning keyingi islom fathi natijasida islomOʻrta vaYaqin Sharqda, keyinchalikUzoq Sharq, Janubi-Sharqiy Osiyo vaAfrikaning ayrim mamlakatlarida tarqaldi. 711-yilda arablarPireney yarim oroliga yetib keldi, lekin ularYevropa boʻylab shimolga qarab harakat qilishda davom etib, 732-yilda Puatyeda magʻlubiyatga uchradilar va Yevropaga chuqur kirib borishlarini toʻxtatdilar.
Umaviylar xalifaligi (arabcha:الخلافة الأمويةDamashqxalifaligiumaviylar xalifalari tomonidan boshqariladigan feodal davlat. PoytaxtiDamashqda edi. Davlat boshligʻi –xalifa. Uning qoʻlida maʼnaviy va dunyoviy kuch toʻplangan, bu meros boʻlib qolgan. Rasmiy tiliarab tili. Pul birligi – oltin dinor va kumush dirham. Umaviylar xalifaligi Odil xalifalikning bosqinchilik siyosatini davom ettirib, Shimoliy Afrikani, Pireney yarim orolining bir qismi, Oʻrta Osiyo, Sind, Tabariston va Jurjonni bosib oldi.
Davlat xalifalikning barcha yerlarining oliy egasi edi. Uning yurisdiktsiyasida toʻgʻridan-toʻgʻri merosxoʻri boʻlmagan yer egasi vafot etganidan keyin bosib olingan, musodara qilingan yoki davlat mulkiga oʻtgan. Davlat yer egalaridan yer soligʻi (ushr vaharaj) undirardi.
Davlatni markazlashtirish uchun pochta aloqasi tiklandi, markaziy xazina va davlat arxivi (divon al-hatim) tashkil etildi. Fath qilingan xalqlarning ommaviy ravishda islomni qabul qilishi va mahalliy musulmon boʻlmagan aholiga tegishli boʻlgan yerlarning musulmonlar qoʻlida toʻplanishi jarayoni davlat daromadlarining keskin kamayishiga olib keldi. 700-yilda Iroq hokimiHajjoj ibn Yusuf (694—714) qonun eʼlon qildi, unga koʻra yangi qabul qilingan musulmonlarjizya toʻlashdan, musulmonlarga yer berish esaharaj toʻlashdan ozod qilinmas edi. Bu rizq keyinchalik xalifaUmar ibn Abdul-Aziz tomonidan 718—719-yillarda bekor qilingan. Xalifa Umarning vorislari oʻzidan oldingilarning siyosatini tikladilar, bu esa Umaviylarga qarshi chiqishlarning yangi toʻlqiniga sabab boʻldi.Abu Muslim boshchiligidagi qoʻzgʻolon natijasida hokimiyatAbbosiylar qoʻliga oʻtdi.
Bagʻdod xalifalariAbbosiylar xalifaligini V asrdan ortiq boshqargan. Xalifalikning dastlabki davrida abbosiylar hukmron Umaviylar sulolasiga sodiq edilar. Biroq keyinchalik ular Umaviylarga qarshi harakatni uyushtirib, xalifalikka boshchilik qildilar. Abbosiylar sulolasidan birinchi xalifaAbul-Abbos as-Saffah edi.
IX asr oʻrtalaridan X asr oʻrtalarigacha Bagʻdod xalifalari islomning shialik yoʻnalishini tan olganBuyidlar taʼsirida boʻlgan. Xalifaga kam maosh berilgan, bu esa barcha xarajatlarni qoplay olmas edi. 974-yilda xalifa al-Mutiy oʻgʻli at-Toy foydasiga taxtdan voz kechdi. 991-yilda xalifa at-Toy hukmronligidan norozi boʻlgan qoʻzgʻolonchilar saroyga kirib, uni talon-toroj qiladilar. Buyidlar at-Toyni Ahmad al-Qodir foydasiga taxtdan voz kechishga majbur qildilar. Al-Qodir SultonBaha al-Davla(ingl.)oʻzb. qiziga uylandi) va maʼlum darajada xalifalikka yoʻqolgan yorqinlikni qaytarishga muvaffaq boʻldi. Al-Qoim hukmronligi davrida Iroqni Abbosiylarga nisbatan hurmatliroq boʻlgan saljuqiy turklar egalladi.
760-yilda oltinchi shiaimomi Jaʼfar as-Sodiq oʻzining toʻngʻich oʻgʻli Ismoilni imomlikka qonuniy vorislikdan mahrum qildi. Bir qator ekspertlarning fikricha, imomatlik meros huquqining kenja oʻgʻliga oʻtishiga Ismoilning sunniy xalifalarga qarshi oʻta tajovuzkor pozitsiyani egallaganligi sabab boʻlgan, bu esa islomning ikki yoʻnalishi shialar va sunniylaroʻrtasidagi oʻrnatilgan muvozanatni buzishi mumkin edi. Bundan tashqari, oddiy shialarning ahvoli keskin yomonlashishi fonida yuzaga kelgan antifeodal harakat Ismoil atrofida toʻplana boshladi. Aholining quyi va oʻrta qatlamlari Ismoilning hokimiyat tepasiga kelishi bilan shia jamoalarining ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy oʻzgarishlar boʻlishiga umid bogʻlagan.
Tez orada Ismoil vafot etdi. Biroq, Ismoilning oʻlimi uning izdoshlari harakatini toʻxtata olmadi. Dastlab ular Ismoilni oʻldirilgani yoʻq, dushmanlardan yashirinib yurganini daʼvo qilib, maʼlum vaqt oʻtgach, Ismoilni yettinchi „yashirin imom“ deb eʼlon qildilar, u oʻz vaqtida Mahdiy masihiy sifatida paydo boʻladi va aslida undan keyin undan yangi imomlar paydo boʻlishini kutmaslik kerak.Ismoiliylar, yangi taʼlimot tarafdorlari deb atala boshlaganlarida, Ismoil oʻlmagan, lekinAllohning irodasi bilan koʻrinmas, oddiy odamlardan yashirin,"gʻayba" („gʻoib“) – „yoʻqlik“ holatiga oʻtganligini taʼkidladilar".
Vaqt oʻtishi bilan ismoiliylar harakati shu qadar kuchaydi va kengaydiki, unda mustaqil diniy oqim belgilari namoyon boʻla boshladi. IsmoiliylarLivan,Suriya,Iroq,Fors,Shimoliy Afrika vaMarkaziy Osiyo hududlarida yangi taʼlimot targʻibotchilarining yaxshi qurilgan tarmogʻini joylashtirdilar. Bora-bora ismoiliylar kuchayib, nufuzga ega boʻldilar. X asrdaShimoliy AfrikadaFotimiylar xalifaligiga asos solgan. AynanFotimiylar davrida ismoiliylarning taʼsiri Shimoliy Afrika,Misr, Falastin,Suriya,Yaman va musulmonlar muqaddasMakka vaMadina shaharlariga tarqaldi.Qohira Fotimiylar xalifaligining markaziga aylandi. Biroq, qolgan islom olamida, jumladan, pravoslav shialarda ismoiliylar haddan tashqari mazhabchilar hisoblanib, koʻpincha qattiq taʼqibga uchragan. XI—XII asrlar oxirida Fotimiylar xalifaligi tezda tanazzulga yuz tutdi va 1171-yildaSaladin uning hududiga bostirib kirdi. U Fotimiylar davlati va Abbosiylar xalifaligini birlashtirganAyyubiylar sulolasiga asos solgan.
Abbosiylar XI asrning 2-yarmigacha turkiysaljuqiylar saltanati taʼsirida boʻlgan. Oxirgiabbosiy Al-Mustasim 1258-yilda moʻgʻullar tomonidan oʻldirilgan. Xalifalikmoʻgʻul bosqinchisiHulaguxon tomonidan magʻlubiyatga uchragach, Suriya va Misrning mamluk sultonlari Abbosiylar sulolasining omon qolgan vakillarini taklif qildilar.
Al-Andalus – musulmonIspaniyasi maʼlum boʻlgan nom –oʻrta asrlardamusulmonlar hukmronligi davrida (711—1492)Pireney yarim oroli hududi. Baʼzan u diniy va siyosiy mansubligidan qatʼi nazar, mintaqaning barcha davlatlari uchun umumiy belgi sifatida ishlatilgan. Etimologik jihatdan, u bir vaqtlar ushbu hududda yashaganvandallar xalqining nomi bilan unchalik ishonchli bogʻliq emas; undan yarim orolning eng yirik musulmon davlatlarining yadrosini tashkil etgan janubiy Ispaniya yerlariga tayinlanganispanchaAndalusiya nomi kelib chiqadi. Ispaniyadagi oxirgi musulmon davlati1492-yilda nasroniylar tomonidan bosib olinganGranada amirligi edi. BuRekonkistaning boshlanishi edi, shundan soʻng nasroniylarShimoliy Afrikaning musulmon hududlariga bostirib kirishdi, shuningdek, Okeandan tashqarida zabt etish uchun yangi yerlarni qidirishni boshladilar.
Arablar vaberberlar bosqinidan vavestgotlar qirolligi qulagandan keyin (711) Al-AndalusUmaviylar xalifaligi tarkibiga kirdi, keyin esa mustaqil Kordova amirligini, soʻngra markaziKordovada joylashganxalifalikni tashkil qildi.1031-yilda xalifalik koʻplab kichik davlatlarga (tayfa) parchalanib ketdi. Yarim orol shimolida nasroniy shohliklarining kuchayishi bilan Al-Andalus nomi musulmonlar nazorati ostidagi tobora qisqarayotgan hududga tobora koʻproq qoʻllanila boshlandi. Granadaning katolik qirollari qoʻshinlari tomonidan bosib olinishi (1492) yarim oroldagi soʻnggi islom davlatiga chek qoʻydi. Musulmonlarning katta qismi (asosan majburiy) suvga choʻmishdi (Moriskos).XVII asrning boshlarida suvga choʻmganarablar va mavrlarning avlodlari suvga choʻmmaganlarning qoldiqlari bilan birga mamlakatdan butunlay chiqarib yuborildi.
1261-yildaArabistonning islomiy ziyoratgohlari –Makka vaMadina saltanat tasarrufiga oʻtdi. 1382-yilda Mamluklar tabaqasi davlat toʻntarishi uyushtirdi va oʻz vakili cherkeslikBarquqnisulton deb eʼlon qildi. Barquq asos solgan cherkesburjitlar sulolasi Mamluklar sultonligini hayotining oxirigacha boshqargan. 1517-yilda sultonlikUsmonlilar imperiyasi tomonidan bosib olindi. Misr avtonom maqomga ega boʻlib, uni turk gubernatorlari –posholar boshqargan.
Usmonlilar imperiyasi – 1299-yilda shimoli-gʻarbiy AnadoludaUsmon I turkiy qabilalari tomonidan tuzilgan davlat[6].1453-yilda Konstantinopol qulagandan keyin Usmonlilar davlati imperiya deb atala boshlandi. Konstantinopolning qulashi turk davlatchiligining rivojlanishidagi eng muhim voqea boʻldi, chunki 1453-yildagi gʻalabadan soʻng Usmonli imperiyasi nihoyatYevropada mustahkam oʻrin oldi, bu zamonaviyTurkiyaning muhim xususiyatidir. Imperiya 1590-yilda eng yuqori choʻqqiga chiqdi. Uning yerlari Yevropa,Osiyo vaAfrikaning bir qismini egallagan. Usmonlilar sulolasining hukmronligi 1299-yil 27-iyuldan 1922-yilning 1-noyabriga qadar monarxiya tugatilgunga qadar 623 yil davom etdi.
1517-yildaSalim I MisrdagiMamluklar davlatini yoʻq qilib, Misrni oʻz mulkiga qoʻshib oldi. U moʻminlarxalifasi degan yangi unvonni ham oʻz zimmasiga oldi. Usmonli sultonlari 1924-yilgacha xalifalik unvoniga ega boʻlgan.
XVI-XVII asrlarda Usmonli imperiyasiBuyuk Sulaymon hukmronligi davrida oʻz qudratining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. Bu davrda Usmonli imperiyasi dunyodagi eng qudratli davlatlardan biri edi –Muqaddas Rim imperiyasining janubiy chegaralaridan –Vena chekkasidan, Vengriya Qirolligidan va shimoldaHamdoʻstlikdan choʻzilgan koʻp millatli, koʻp tilli davlat., janubdaYaman vaEritreyaga, gʻarbdaJazoirdan, sharqdaOzarbayjonga[7]. Uning hukmronligi ostida Janubi-Sharqiy Yevropa,Gʻarbiy Osiyo vaShimoliy Afrikaning katta qismi[8] edi. XVII asr boshlarida imperiya 32 ta viloyat va koʻplab vassal davlatlardan iborat boʻlib, ularning baʼzilari keyinchalik u tomonidan bosib olindi, baʼzilariga esa muxtoriyat berildi.1684-yili Yevropa davlatlari Turkiyaga qarshi 'Muqaddas ligaʼ tuzdilar.
Imperiyaning poytaxtiKonstantinopol (Istanbul) edi. U Oʻrta yer dengizi havzasi hududlarini nazorat qildi. Usmonlilar imperiyasi VI asr davomida Yevropa va Sharq mamlakatlari oʻrtasida bogʻlovchi boʻlib kelgan.
Turkiya Buyuk Millat Majlisi xalqaro miqyosda tan olinganidan soʻng, 1923-yil 29-oktabrda Lozanna tinchlik shartnomasi imzolangandan soʻng (1923-yil 24-iyul) Usmonlilar imperiyasining vorisi boʻlgan Turkiya Respublikasi tashkil topganligini eʼlon qilingan. 1924-yil 3-martda Usmonli xalifaligi nihoyat tugatildi. Xalifalikning vakolat va vazifalari Turkiya Buyuk Millat Majlisiga oʻtkazildi[9].
XIX asr oxiriga kelib islomda ikki yoʻnalish – konservativ va modernistik yoʻnalish paydo boʻldi. Konservatorlar (fundamentalistlar) Islomni asl poydevoriga qaytarishga, muqaddas matnlar va paygʻambar vasiyat qilgan teokratik hokimiyatni tom maʼnoda tushunishga qaytishga chaqirdilar. Modernistlar islomning ayrim qoidalarini zamonaviy dunyo haqiqatiga yaqinlashtirishga intildi[10].
XIX asr oxiriga kelib deyarli barcha musulmon davlatlari yo Yevropa davlatlarining mustamlakalariga yoki ularga qaram davlatlarga aylantirildi.Mustamlakachilikka qarshi kurash islomning misli koʻrilmagan siyosiylashuviga olib keldi, bu jarayon deyarli butun XX asrni qamrab oldi. Siyosiy islom (islomchilik) vujudga keldi. U 1978—1979-yillarda Erondagi Islom inqilobidan keyin oʻz mavqeini mustahkamladi.
A number of hadiths mention the affectionate Phrases which Muhammad is said to have used of his grandsons, e.g., "whoever loves them loves me and whoever hates them hates me" and "al-Hasan and al-Husayn are the sayyids of the youth of Paradise" (this statement is very important in the eyes of the Shl'is, who have made of it one of the basic justifications for the right of the Prophet's descendants to the imamate; sayyid shabab al-dianna is one of the epithets which the Shi'is give to each of the two brothers); other traditions present Muhammad with his grandsons on his knees, on his shoulders, or even on his back during the prayer at the moment of prostrating himself (Ibn Kathir, viii, 205—207, has collected a fair number of these accounts, drawn mainly from the collections of Ibn Hanbal and of al-Tirmidhi).
