Gilyanlar –Kaspiy dengizining janubiy qirgʻogʻida yashovchiEron xalqi[1]. Gilian viloyatining asosiy aholisi. Ularning soni 3,3 million kishi. (2006)[2].
Gʻilon tili Gʻarbiy Eron tillariga mansub[3]. Fors va kurd tillarida ham keng tarqalgan. Yozuv arab grafikasiga asoslangan.Gilyon tilining shevalari: Gilyashi (Togʻ Gilyan deb ataladi) va Rashti.
Dindorlar asosanshia musulmonlaridir[4]. Gilanlar-Ali ibn Abu TolibningMuhammad paygʻambardan kelib chiqishiga ishonadigan shialar. Shialikning bir qancha tarmoqlari bor, lekin barcha gilonliklar uchun bittasini nomlash mumkin emas.
Gilanlarning asoschilari gellardir. Hozirgi Gilian viloyati hududi 9-asrda bosib olingan. Islom tarqaldi va 13-asr boshlarida Gilan 1370-yilgacha hukmronlik qilganmoʻgʻullar tomonidan bosib olindi.18-asr boshlarida, rus-turk urushidagi gʻalabadan soʻng,GilyanRossiya imperiyasiga kirdi va asr oʻrtalarida Forsga qaytdi.1905-yilda boshlangan inqilob Gilanliklar va ularning vatani tarixida burilish nuqtasi boʻldi. Inqilobning sababi oʻsha paytdagi Eron hukumati va ingliz mustamlakachilarining ishi edi. Sovet qoʻshinlari inqilobchilarni qoʻllab-quvvatlab, qoʻzgʻolonchilarga hokimiyatni egallashga imkon berdi. 1920-yilda gilonliklar Gilon Sovet Respublikasi va Rasht shahrini oʻzlarining poytaxti deb eʼlon qildilar.
Biroq,Sovet qoʻshinlarining mavjudligi uzoq davom etmadi. Muxolifatni qoʻllab-quvvatlagan Eron kuchlari hujumlarini davom ettirdi. Ularga inglizlar yordam berdi, bu esa ularni Sovet qoʻshinlarini olib chiqishga majbur qildi. Respublika 1921-yilgacha Fors Sovet Sotsialistik Respublikasi sifatida mavjud edi. 2-noyabrda uyushgan davlat toʻntarishi natijasida toʻxtatildi[5].
Asosiy anʼanaviy kasb-qishloq xoʻjaligi.Eng muhim ekin-sholi (asosan daryo vodiylarida). Bugʻdoy, arpa, kenaf (hind kanopi),tamaki, shakarqamish,choy, sitrus mevalari (asosan, yon bagʻirlarida) ham yetishtiriladi. Ular zebu (asosiy transport va ishchi hayvon), shuningdek,qoʻy,echki,ot, buyvol boqadi. Sohil hududlaridabaliqchilik, togʻli hududlarda oʻrmon xoʻjaligi rivojlangan.
Hunarmandchilik-ipak, kigizni qoʻlda qayta ishlash, badiiy gazlamalar, gilamlar, qamish toʻshaklar yasash. Anʼanaviy mehnat taqsimoti: – ayollar sholi dalalarida ishlaydi, qizlar qoramol boqishadi, erkaklar esa sigir sogʻishadi[6].
Gilyon Eronda ipakchilikning asosiy markazi:shisha, namat, gilam, qamish toʻshak, toʻqimachilik rivojlangan[7].
Gilanlik ayollar turmush qurish taklifini olganlarida rozilik berish yoki rad etish huquqiga ega. U toʻlovni oʻzi belgilashi mumkin va koʻpincha kuyovning oilaviy tartibini muhokama qilish uchun oilaviy yigʻilishlarga boradi. Giloniy aholisinon kesish taqiqiga qatʼiy rioya qiladi. Uni qoʻl bilan sindirish kerak. Ovqatlanayotganda odamning yuziga qarash odat tusiga kirmaydi va plitalar faqat oʻng qoʻl bilan olinadi, bu narsa va pulga ham tegishli. Giloniylar maqtovni yoqtirmaydilar, lekin mezbonni maqtash odatiy hol.
Gilyanliklar bashorat qilishni va kunlarini unga bagʻishlashni yaxshi koʻradilar. Aql-idrok uchun odamlar oilalarda yigʻilib, kattalarni taklif qilishadi. Oqsoqol yurish paytida eshikni, devorni, hayvonlarni va har bir oila aʼzosini tayoq bilan urdi. Zarbalar paytida baxtdan qoʻrqmaslik uchun hamma jim turishi kerak. Gilanliklar bunday marosim oilaga boylik olib kelishiga ishonishadi.
Gilanlik erkaklar va ayollar uchun muhim daqiqa-bu bolalar tugʻilishi. Gilanliklar birinchi tishlarning paydo boʻlishini nishonlaydilar, unashtirish sharafiga taom berishadi va toʻy baraban bilan birga boʻladi. Toʻyda Sharqiy Guillalar kelin va kuyovga koʻchatlar berib, ularni kelinning uyidan olib, kuyovning uyining hovlisiga ekishadi. Viloyatning gʻarbiy qismida yangi turmush qurganlarga qushning oyoqlariga qizil iplar bogʻlangan xoʻroz beriladi. Er-xotin xoʻrozni oʻz uylarida qoldiradilar (deyarli barcha Gilanlarda tovuq goʻshti bor).Baʼzida un va non bilan toʻldirilgan kelinning kamariga dasturxon bogʻlanadi. Bu farovonlik va baxtni anglatadi. Kelin oʻzining qarindoshlaridan biriga, odatda, aka-uka yoki kelin opa-singilga toʻlaydi. Togʻli qishloqlarda yashovchi sharqiy gilonliklar oqar suv ostida marosimlarni bajaradilar. Sharqiy Gilanlarning kuyovlari kelinni uyda kutib olishadi va unga baxt va rahm-shafqat tilaydilar – olma yoki bir boʻlak shakar tashlang.
Gilanlar madaniyatiga Fors katta taʼsir koʻrsatgan. Sovet madaniyatining taʼsiri asosan kuzatiladi.1920-yilda Rashtda „Qizil Eron“ rukni ostida nashr etilgan gazeta namunalari hozirgacha saqlanib qolgan. Velimir Xlebnikov Gilyandagi eng mashhur sovet yozuvchilari va shoirlaridan biriga aylandi. U sheʼrlarini forslarga bagʻishlagan, ular bilan osetin josusi Hoji-Murat Muguev koʻplab sheʼrlar yozgan. „Forscha motivlar“ deb nomlangan toʻliq turkum sheʼrlar yozgan.
Gilyonda saqlanib qolgan sanoqli madaniy yodgorliklardan biri qishloq merosi muzeyidir. Uning maqsadi gilanliklarning etnik oʻziga xosligini saqlab qolish edi. Quruvchilarning fikriga koʻra, bu gilanliklarning anʼanaviy uyi va hayoti edi.
Gilyanlar „Aine takam“ spektaklini oʻz madaniyatining taʼsirchan hodisasi deb biladilar. Bu echkini ifodalovchi takam qoʻgʻirchogʻining ishtirokida. Qoʻgʻirchoq tayoqqa yopishtirilgan va rang-barang boncuklar, ipak va patlar bilan bezatilgan.
Arqonda yurish tanish naqshga amal qiladi:arqon yuruvchi arqonda yalangoyoq yuradi va langar deb ataladigan uzun tayoqni ushlab turadi. Eng qiyin narsa-velosipedda yurish va arqonli stulda oʻtirish.
Gilyonlar zamini tabiiy neʼmatlarga boy. Hamma joyda yam-yashil daraxtlarni koʻrish mumkin, viloyat qirgʻoqqa tutashgan, bogʻdorchilik, yaylovlar boqish uchun barcha sharoit yaratilgan. Bularning barchasi turli xil idishlar va yangi mahsulotlarga olib keladi. Eng keng tarqalgan goʻshtli taomlar dana, mol goʻshti, qoʻy va parranda goʻshtidir. Gilyanlar choʻchqa goʻshti yemaydilar, chunki bu taqiqlangan mahsulot. Alpinistlar shashlik vafesenjon, fesenjan – yongʻoq-anor sousi bilan dumaloq köfte isteʼmol qiladilar. Qiyma tovuq va baliqlavengi deb ataladi, bu taomEron vaOzarbayjon boʻylab mashhur.
Qadimgi taom koʻpchilikka maʼlum. Bu taomni asosan koʻchmanchilar isteʼmol qilganlar. Kalıplar katta idishlarda xizmat qiladi. Idish-piyoz, qoʻy goʻshti, yogʻ va dukkakli ekinlardan tayyorlanganshoʻrva.Gilanlar ikra, baliq boshi va dumlarini isteʼmol qiladilar.Baqlajon deyarli har qanday salatda kengqoʻllanadi. Giliani odamlari har qanday sabzavotdan salat tayyorlashlari mumkin. Eng keng tarqalgan ingredientlar – qovoq, piyoz, sabzi, qovoq vapomidor.
Ziravorlar solingan tovada qovurilgan tuxumkyukyu,guruch vasabzavot aralashgan goʻsht esadolma deyiladi. Gilanliklar sitrus mevalari, gilos,olma,nok,anor,uzum vaqovun kabi yangi mevalardan yil davomida foydalanishlari mumkin. Gilanliklar non oʻrniga guruchdan foydalanadilar. Bu odatda maydalangan va uzun donli navdir. Guruchdan palov va tahchin non tayyorlanadi, unga zaʼfaron, tovuq goʻshti, qatiq qoʻshiladi, guruch surtiladi.[5]