Falafel (/fəˈlɑːfəl/;arabcha:فلافل) Misrda paydo boʻlgan qattiq qovuriladigan yumaloq yoki oval shaklidagifritterlar boʻlib, Yaqin Sharq oshxonasida, xususan, Levant oshxonasida ham uchraydi. Uloviya, maydalangan noʻxat yoki har ikkala mahsulot aralashmasidan tayyorlanadi.
Falafel koʻpinchapide, samun,lafa yokitabun deb nomlanuvchi yassi nonga oʻralgan holda dasturxonga tortiladi. „Falafel“ shu tarzda tayyorlangan oʻralgan sendvichga ham oʻxshab ketadi. Falafel toʻplarini salatlar, tuzlangan sabzavotlar va issiq souslar bilan ham tortish mumkin. Falafel toʻplarini faqat gazak sifatida isteʼmol qilishadi.
Falafel asosan Yaqin Sharqda isteʼmol qilinadi. U ayni shu hududlarda keng tarqalgankoʻcha taomidir. Falafel odatda Misr oshxonasiga xos boʻlganboqla, Falastin oshxonasidagina foydalaniladigan noʻxat[1], yoki oddiy noʻxat,Iordaniya,Livan vaSuriyada esa ikkala massaliqning kombinatsiyasi asosida tayyorlanadi[1][2][3]. Bu taom butun dunyo boʻylab vegetarianlar orasida mashhur boʻlgan[4]. Falafelning falastincha noʻxatli versiyasi Isroil oshxonasining asosiy taomiga aylangan boʻlib, oʻziga xos xususiyatga ega va Isroilning milliy taomi deb atalgan. Falastinliklar va boshqa arablar bunday holatda tayyorlangan falafelni tanqid qilishgan[1][5].
Falāfil soʻzi (arabcha:فلافل) arabcha soʻz boʻlib,filfil (فلفل) soʻzining koʻpligidir. Filfil 'qalampir'[6] degan maʼnoni anglatadi vaforschafelfel (فلفل) soʻzidan olingan[7]. Shuningdek,sanskritchapippalī (पिप्पली) soʻzi ham ayni shunday maʼnoda „uzun qalampir“; yoki oromiycha*filfal, yokipilpāl 'kichik yumaloq narsa, qalampir noʻxati', hamdapalpēl 'dumaloq,' soʻzlaridan ham olingan boʻlishi mumkin[8].
Falāfil soʻzi butun dunyoda qoʻllaniladi. Ingliz tilida bu soʻz (shuningdek,falafel,felafel,filafel vafilafil shakllari ham mavjud) birinchi marta 1936-yilda tasdiqlangan[9].
Pitadagi falafel sendvichiQovurish jarayoniga qaramay, falafelning ichki qismi yumshoq boʻlib qoladi.Qovurilgan Falafel, Ramallah
Falafelning aynan kelib chiqqan vaqti aniq emas[10]. TaomMisrda paydo boʻlgan[11][12][13][14][15]. Uning tarixiqadimgi Misrga borib taqalishi mumkin[16]. Biroq, Misr manbalaridagi falafel haqida yozilgan eng qadimgi yozma maʼlumotlar 19-asrga taaluqlidir[1][17][18][19].
Iskandariya port shahri boʻlganligi uchun taom Yaqin Sharqning boshqa hududlarida ham keng tarqalgan[20]. Keyinchalik bu taom shimolda ham tarqalib,Levantga qadar yetib borgan, u yerda taomni tayyorlash uchunloviya oʻrniga noʻxatdan foydalana boshlangan. Keyinroq Levantdan Yaqin Sharqning boshqa qismlariga ham keng tarqalgan[21][22][23].
Falafel Misrda, shuningdek,Levant boʻylabYaqin Sharq mamlakatlarida ham keng tarqalgankoʻcha taomlaridan biridir[2][24]. Kroket asosan mezening bir qismi sifatida isteʼmol qilinadi.Ramazon oyida falafel toʻplari baʼzaniftorlikning asosiy taomi sifatida tortiladi[25]. Falafel shu qadar mashhur boʻlganki,McDonald's bir muddat Misrdagi nonushta menyusida „McFalafel“ tayyorlab, sotishni ham yoʻlga qoʻygan[26].
Falafelqibtiylar oshxonasidagi mashxur taomlardan biri boʻlib, diniy bayramlarda juda koʻp miqdorda pishiriladi[2]. Falafelarab nasroniylari orasidagi Lentenlarning taomnomasidan ham joy olgan[27][28][1].
Falafelning falastinliklar tomonidan tayyorlangan noʻxatli versiyasi Isroil oshxonasidan joy olgan boʻlib, u yerda ayrim oʻzgarishlarga ham uchragan. Falafel Isroilning milliy taomi sifatida tan olingan, falastinliklar va boshqa arablar buni tanqid qilgan va mazkur holatni madaniy oʻzlashtirish deya baholashgan[1].
Arablar va turklarning migratsiya toʻlqinlari falafelni Yevropada ham tarqalishigan sabab boʻlgan. Xususan, koʻp turk aholisiga ega boʻlganGermaniyada ham bu yegulik keng tarqalgan. Avvaliga bu asosan migrantlar tomonidan isteʼmol qilinadigan taom boʻlgan. 1970-yillarning boshlarida turk taomlari sotiladigan doʻkonlar va restoranlarning paydo boʻlishi bilan falafel nemislar orasida ham mashxur boʻla boshlagan va natijada taom retsepti oʻzgarib ketgan[29].
Shimoliy Amerikada, 1970-yillarga qadar, falafel faqat Yaqin Sharq, Oʻrta yer dengizi va yahudiy mahallalari restoranlardagina sotilgan[30][31][32][33]. Bugungi kunda bu taom Shimoliy Amerikaning koʻplab shaharlarida keng tarqalgan boʻlib, mashhur koʻcha taomi hisoblanadi[34][35][36].
Falafel butun dunyo boʻylab vegetarianlar orasida mashhur boʻlgan[37].
Falafel goʻsht asosida tayyorlangan koʻcha ovqatlariga muqobil sifatida olingani uchunvegetarianlar va veganlar orasida mashhur boʻlgan[38][39][40][41]. Falafel goʻsht oʻrnini bosuvchi yegulik sifatida isteʼmol qilinadi. Baʼzi vegetarianlar retseptlarida goʻshtli non, suyuq joelar, spagetti va köfte singari taomlar ham mavjud[42][43].
Falafelfava loviyasi yoki noʻxatdan, yoki har ikkalasining aralashmasidan tayyorlanadi[1]. Falafel odatda Misr oshxonasidafava loviyalarining oʻzidan tayyorlanadi[1].Iordaniya,Livan vaSuriya, shuningdek, Yaqin Sharq mamlakatlarida loviya va noʻxatning kombinatsiyasi asosida tayyorlangan turi mashhur boʻlgan[2][44]. Taomning ayni shu turi Gʻarbda eng mashhur koʻcha taomlaridan biri hisoblanadi[2].
Falafelni tayyorlashda noʻxatdan foydalanilganda, ular avvaldan pishirib qoʻyilmaydi (noʻxat pishirilsa falafel parchalanib ketishi mumkin). Buning oʻrniga ular bir kecha oldin ivitib qoʻyiladi (baʼzansoda bilan), keyin maydanoz,piyoz va sarimsoq kabi turli ingredientlar bilan qoʻshilib maydalanadi[2].Zira vakoriander kabi ziravorlar koʻpincha qoʻshimcha lazzat berish uchun qoʻshiladi[45]. Quritilgan fava loviyasi suvga solib ivitib qoʻyiladi, soʻngra koʻk piyoz, maydanoz, yashil koriander, zira va quruq koriander bilan qoʻshib maydalanadi[46][47]. Bu massaga toʻp yoki kotlet shakli beriladi. Falafelga qoʻlda yokialeb falafel (falafel qolipi) deb nomlangan asbob yordamida bu shaklni berish mumkin[48]. Odatda qattiq qovuriladi yoki pechda pishirilishi ham mumkin.
Falafel odatda toʻp shaklida boʻladi, lekin baʼzida boshqa shakllarda ham tayyorlanadi. Falafelning ichki qismi yashil (petrushka yoki yashil piyoz singari koʻkatlar hisobiga) yoki sargʻish boʻlishi mumkin. Baʼzida falafelni qovurishdan oldin u kunjutga botirib olinadi.
↑Helman, Anat. Jews and Their Foodways. Oxford University Press, 2015.ISBN 978-0-19-049359-2. Qaraldi: 2023-yil 19-mart. „The claim that Indian cooking may have influenced the invention of falafel is reasonable. There are many fried foods in India that predate falafel and that are similar in shape and consistency. British soldiers familiar withvada,ambode,dal ke pakode and other fried foods might easily have experimented and encouraged resourceful Egyptian chefs to come up with a local equivalent.“
↑Galili, Shooky. „Falafel fact sheet“. Ynet News (2007-yil 4-iyul). 2011-yil 28-iyunda asl nusxadanarxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 6-fevral.
↑M. Conroy, Thomas. Food and Everyday Life. Lexington Books, 2014 — 73-bet.ISBN 9780739173114.
↑Davidson, Alan. The Oxford Companion to Food. Oxford University Press, 2014 — 295-bet.ISBN 9780191040726. „Falafel are made for religious festivals, especially among Christian communities during Lent when meat is forbidden.“
↑Perry, Charles „Middle Eastern Influences on American Food“, . The Oxford Companion to American Food and Drink Smith:. Oxford University Press, USA, May 2007 — 384-bet.ISBN 978-0-19-530796-2.
