Ekvador – respublika. Amaldagikonstitutsiyasi 1998-yil 10-avgustda qabul qilingan.Davlat boshligʻi –prezident (2005-yil apreldan Alfredo Palasio), u 4 yil muddatga saylanadi va qayta saylanishi mumkin emas. Qonoʻn chiqaruvchi hokimiyatni Milliykongress (1 palataliparlament), ijrochi hokimiyatni prezident va u tomonidan tayinlanadiganhukumat amalga oshiradi; prezident hukumatga ham boshchilik qiladi.
Ekvadorekvatorda joylashgan. Shimolida Kolumbiya, janubiy va sharqdaPeru bilan chegaradosh.GʻarbdaTinch okean suvlariga tutash. Tinch okeandagi Galapagosorollari ham Ekvadorga qaraydi. Ekvador hududi tabiiy jihatdan 3 qismga boʻlinadi:Oryente (togʻ oddi tekisliklar), Syerra (And togʻligi) vaKosta (togʻ etagi va Guayas vodiysi pasttekisliklari). Kordilyera togʻlarining ichki yon bagʻirlarida soʻngan (Chimboraso – Ekvador ning eng baland nuqtasi, 6262 m) va harakatdagi (Kotopaxi va boshqalar)vulkanlar bor. Asosiy foydali qazilmalari:neft,tabiiy gaz,oltin,kumush,oltingugurt,toshkoʻmir,marganets,mis vapolimetall rudalari. Iqlimi Oryentedaekvatorial, Syerrada togʻekvatorial, Kostada subeqvatorial Iqlim. Oʻrtacha oyliktemperatura Kito (2800 m balandlik)da 13°, janubida 23° dan 27° gacha. Yillikyogʻin 100 mm dan (jan.da) 6000 mm gacha (And togʻlarining sharqiy yon bagʻirlarida). Yirikdaryolari: Guayas, Putumayo, Napo,Tigro. Hududining 75% oʻdshon (asosan, nam tropik oʻrmon). Urmonlardaayiq,yaguar,yovvoyi mushuk vab. sut emizuvchi hayvonlar yashaydi.Ilon,toshbaqa,echkemar, dengiz iguanasi,timsoh,qush koʻp. Tuproqlari podzollashgan qizil, togʻoʻtloq vaallyuvial tuproq. Galapagos,Kotopaxi, Sangay va boshqalar milliy bogʻlari bor.
Aholisining 40%indeyslar (asosan, kechua) va 40% ga yaqini ispanindeysmetislari, qolganlari oq tanlilar. Rasmiy til –ispan tili. Dindorlarning aksariyati katoliklar. Shahar aholisi 62%. Muhim shaharlari:Kito,Guayakil,Kuenka.
Ekvador hududida qadimdan 16-asr boshlariga qadar indeysqabilalari yashagan. 15-asr oxiridainklar zabt etgan. 1526-yil Ekvador sohiliga ispankonkistadorlari kelib oʻrnashdi. 1531—33 yillarda F. Pisarro boshchiligidagi konkistadorlarekspeditsiyasi Ekvador hududini egallab oldi. 16-asrning 40-yillarida aholining ispanlarga qarshi qoʻzgolonlari boʻlib oʻtdi. 1563— 1739-yillarda Ekvador Kito audensiyasi nomi bilan Peru vitseqirolligi, 1739—1822-yil larda Yangi Granada vitseqirolligi tarkibida. 1809-yil aholining mustaqillik uchun harakati avj oddi. 1822-yilIspaniyamustamlakachiligi tugatildi. 1830-yil maygachaKito viloyati nomi bilan BuyukKolumbiya tarkibida boʻddi. 1830-yil mustaqil davlatga aylandi va EkvadorRespublikasi deb nomlandi.Ikkinchi jahon urushi yillari (1939—45) Ekvadorfashistik blokdagi davlatlar bilan munosabatlarni uzdi. 1944— 46 yillarhokimiyatga turli partiya va jamoat tashkilotlari vakillaridan iborathukumat boshchilik qildi. 1972-yildagidavlat toʻntarishidan soʻng harbiy hukumat mamlakatsuverenitetini himoya qilish,iqtisodiyotda davlat sektorini mustahkamlash siyosatini olib bordi. 1979-yildan hokimiyatga fuqarolik hukumati boshchilik qilib kelmoqda. 1945-yildanBMT aʼzosi.Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1992-yil 2-yanvarda tan olgan. Milliy bayrami – 10-avgust – Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1809).
Soʻl demokratik partiya, 1977-yil tuzilgan; Demokratik partiya, 1979-yil asos solingan; EkvadorKommunistik partiyasi, 1926-yil tashkil etilgan;Konservativ partiya, 1855-yil tuzilgan; Xalq demokratik partiyasi,1978-yil asos solingan;Radikal liberal partiya, 1878-yil tashkil etilgan; Sotsialxristian partiya, 1951-yil tuzilgan. Ekvador mehnatkashlarikonfederatsiyasi, 1944-yil asos solingan; Mehnatkashlarning birlashgan fronti, 1971-yil tashkil etilgan; Ekvador sinfiy tashkilotlar konfederatsiyasi, 1938-yil tuzilgan; Ekvador erkin kasaba uyushma tashkilotlari konfederatsiyasi, 1962-yil asos solingan.
Ekvador – yirikneft sanoatiga ega boʻlgan agrarindustrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq,oʻrmon xoʻjaligi vabaliq ovlash 16,8%, neft va kon sanoati 14,5%, qayta ishlash sanoati 15,3% ni tashkil etadi.
Qishloq xoʻjaligida dehqonchilik yetakchi tarmoq. Ekvador –banan yetishtirish vaeksport qilish boʻyicha dunyodagi yetakchi davlatlardan biri (yiliga oʻrtacha 5,32 mln.tonna hosil yigʻib olinadi). Shuningdek, kofe, kakao oʻstiriladi. Shakarqamish, paxta, sholi, kartoshka, makkajoʻxori, bugʻdoy, soya, tamaki ekiladi. Chorvachilikda qoramol, qoʻy, choʻchqa, parranda boqiladi. Hududiy suvlaridan __ baliq, krevetka, languot ovlanadi. Oʻrmonda qimmatbaho daraxtdan yogʻoch tayyorlanadi, geveya daraxtidan kauchuk olinadi.
Sanoatining yetakchi tarmogʻi – neft qazib olish; tabiiy gaz, mis va qoʻrgʻoshin rudalari, oltin, ku^mush, oltingugurt ham qazib olinadi. Yiliga oʻrtacha 8,2 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Neftni qayta ishlash, oziq-ovqat, toʻqimachilik, koʻnpoyabzal, yogʻochsozlik, sellyulozaqogoz, sement korxonalari bor. Hunarmandchilik rivojlangan.
Transport yoʻlining uzunligi 0,97 ming km, avtomobil yoʻllari uzunligi 43,1 ming km. Dengiz savdo flotining tonnaji 504 ming t dedveyt. Yirik portlari: Guayakil, Balao, Esmeraldas. Kito va Guayakidda xalqaro aeroportlar bor. Ekvador chetga neft va neft mahsulotlari, banan, krevetka, kofe, baliq, kakao, shakar chiqaradi. Chetdan sanoat xom ashyosi va yarim fabrikatlar, mashina va jihozlar, qogʻoz, karton, oziq-ovqat oladi. Tashqi savdoda AQSH, Lotin Amerikasi mamlakatlari, Yaponiya bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi –AQSH dollari.
Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madannymaʼrifiy muassasalari
Ekvadorda vrachlar 5 tibbiyot oliy maktabida tayyorlanadi. Mamlakatda 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun majburiy bepul taʼlim joriy etilgan. Boshlangʻich va oʻrta maktablarda oʻqish muddati 12 yil (boshlangʻich maktabda 6 yil, oʻrta maktabda 6 yil). Davlat maktablari bilan birga xususiy maktablar ham faoliyat yuritadi. Oʻrta maxsus oʻquv yurtlari, 20 oliy oʻquv yurti bor. Yiriklari: Kito shahrida Markaziy va Katolik untlar, Kuenka shahridagi universitet. Ekvador akademiyasi, Kito shahridagi tibbiyot fanlari akademiyasi va 20 dan ortiq ilmiy muassasa va jamiyatlarda ilmiy tekshirish ishlari olib boriladi. Kutubxonalari: Markaziy unt, Kito shahridagi milliy va munitsipal, Kuenka shahridagi universitet va munitsipal kutubxonalar. Muzeylari: Mustamlaka sanʼati muzeyi, shahar ʻsanʼat va tarix muzeyi, arxeologiya va etnografiya muzeyi, antropologiya muzeyi, geologiya muzeyi (hammasi Kito shahrida).
Ekvadorda bir qancha gazeta va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: „Bandera roxa“ („Qizil bayroq“, nazariy jurnal, 1940-yillarda asos solingan), „Vistaso“ („Sharq“, 1 oyda 2-marta chiqadigan jurnal, 1957 ydan), „Komersio“ („Savdo“, kundalik gazeta, 1906 ydan), „Letras del Ekuador“ („Ekvador adabiyoti“, oylik adabiy jurnal, 1944-yildan), „Oy“ („Bugun“, kundalik gazeta, 1982-yildan), „Pueblo“ („Xalq“, haftalik gazeta, 1946-yildan), „Ultimas notisias“ („Soʻnggi xabarlar“, kundalik oqshom gazeta, 1938-yildan), „Universo“ („Koinot“, kundalik gazeta, 1921-yildan), „Ekspreso“ („Ekspress“, kundalik gazeta, 1973-yildan). Ekuapress, davlat axborot agentligi, 1982-yil tashkil etilgan. „Asosiason ekuatoriana de radiodifuson“, radiostyalar uyushmasi. 300 ga yaqin tijorat radiostansiya faoliyat yuritadi. Bir qancha tijorat televideniye xizmati, jumladan, „Korporason ekuatoriana de televison“ (1967-yil tuzilgan) xizmati mavjud.
Adabiyoti ispan tilida rivojlanmoqda. Mustamlakachilik davri (16-asr boshi – 19-asr boshi)da tarixiy va diniy asar hamda sheʼrlar yaratildi. Mustaqillik uchun urush yillari „Xunin davridagi gʻalaba. Bolivarga qoʻshiq“ odasi muallifi X. X. Olmedo samarali ijod qiddi. 19-asrning 30-yillaridan asr oxirigacha nasrda romantizm hukmronlik qildi (X. L. Merining „Kumanda“ romani, 1825). 19-asr oxiri – 20-asr boshlarida sheʼriyat modernizm ruhida rivojlandi, nasrda naturalizm taʼsiri sezildi. X.Ikas va 20-asrning boshqa yozuvchilari irqiy kamsitish sharoitida indeys va metislarning ijtimoiy fojiasini aks etgirdilar. X. dela Kuadra, X. Galyegos Lara, Jorge Queirolo Bravo, E.Xil Xilbert, A.Parexa Diyeskanseko, D.Agilera Malta, P. X. Vera va boshqalar yozuvchilar, X.Karrera Andrade, X. E. Adoum va boshqalar shoirlar oʻz asarlarida xalqning haqqoniy turmushini, uning ijtimoiy ziddiyatlarini keng yoritdilar.
Ekvador indeyslarining qadimiy sanʼati Peruning taraqqiy etgan madaniyati bilan bogʻliq (kulollik, haykalchalar, metall buyumlar, sharqiy rayonlarda tosh istehkomlar). 16-asrdan Ekvadorda shaharlar barpo etilaboshladi. 17— 18-asrlarda binolarbarokko uslubida qurildi (meʼmor A.Rodriges), ular mahalliy anʼanaviy chiroyli oʻyma naqshlar bilan bezatildi. Diniy mazmundagi rang-tasvir (N. X. de Gorivar) va haykaltaroshlik (indeys M.Inli, 18-asr) oʻziga xos. 20-asrning oʻrtalaridan hozirgi zamon meʼmorligi rivojlana boshladi. O.Guayasamin, E. Kingman, D.Paredes kabi rassomlar mehnatkash xalq, asosan, indeyslar turmushini aks etgirdilar. Ekvadorda kulollik, toʻquvchilik, niqoblar yasash, kumushdan buyumlar ishlash, tosh va yogʻoch oʻymakorligi rivojlangan.
Ekvador xalq musiqasi (kreol va indeys) Boliviya, Peru, Shim. Gʻarbiy Argentina musiqalarining ajralmas qismi sifatida rivojlanib kelmoqda. 19-asrdan professional musiqa shakllandi (kompozitor A.Baldeon va boshqalar). 1870-yil Kito shahrida Milliy konservatoriya ochiddi. 19-asr 2-yarmida kompozitor va musiqashunos P. Traversari, kompozitor va folklorshunos S. L. Mareno, 20-asr 2-yarmida kompozitorlar S. M. Duran, akauka L. va G. Salgado mashhur boʻlgan. Kito va Kuenka shahrilarida konservatoriyalar bor.[2]
.svg)
