Bitkoin (ingliz tilidan Bitcoin, bit —bit va coin —tanga) — oʻtkazmalarni qayd qilish uchun shu nomdagi birlikdan foydalanadiganpiring to'lov tizimi. Tizimning ishlashi va himoyalanishini taʼminlash uchun kriptografik usullar qoʻllanadi, lekin shu bilan birga tizim manzillari oʻrtasidagioʻtkazmalar haqidagi barcha maʼlumotlar ochiq holda mavjud boʻladi.
Ikki tomon oʻrtasidagielektron to'lov vositachilarsiz amalga oshiriladi va jarayonni ortga qaytarib boʻlmaydi — tasdiqlangan oʻtkazmalarni bekor qilish mexanizmi yoʻq (toʻlov notoʻgʻri yoki mavjud boʻlmagan manzilga yuborilgan yoki oʻtkazmalar boshqalarga maʼlum boʻlgan shaxsiy kalit bilan imzolangan hollar ham shular jumlasiga kiradi). Shaxsiy kalit egasidan boshqa hech kim mablagʻlarni bloklay olmaydi. Ammo koʻzda tutilgan„ko'p imzo“ texnologiyasi sizga uchinchi tomonni jalb qilish va „qaytariladigan bitimlar“ ni amalga oshirish imkonini beradi. Maxsusskript tili yordamidaaqlli kontraktlar uchun boshqa usullarni amalga oshirish mumkin[2][3][4], lekin unga grafik interfeysdan kirish imkoni yoʻq va yangi blokcheyn tizimlaridan farqli oʻlaroq toʻliq ishlab chiqilmagan (qarang.Ethereum[5]).
Bitkoinlar ularni qabul qilishga tayyor boʻlgan savdogarlar bilan tovarlar yoki xizmatlarni sotib olish uchun ishlatilishi mumkin. Anʼanaviy valyutalarni bitkoinlarga almashtirishraqamli valyuta ayirboshlash onlayn-xizmatlari, boshqa toʻlov tizimlari, ayirboshlash shoxobchalari orqali yoki bevosita manfaatdor tomonlar oʻrtasida amalga oshiriladi. Bitkoinkotirovkasi faqat talab va taklif muvozanatiga bogʻliq, u hech kim tomonidan tartibga solinmaydi yoki cheklanmaydi. Shu bilan birga, hech kim bitkoinlarni qabul qilishga majbur emas, yaʼni biror bir sababga koʻra ularni sotib olish yoki toʻlash uchun qabul qilishdan bosh tortsa, ular jinoiy javobgarlikka tortilmaydi.
Bitimlarni amalga oshirish uchun komissiya joʻnatuvchi tomonidan ixtiyoriy ravishda tayinlanadi. Komissiya miqdori bitimni qayta ishlash jarayoniga taʼsir qiladi. Odatda, dasturning oʻzi mijozga komissiya miqdorini taklif qiladi. Komissiyasiz bitimlar ham oʻtkazilishi mumkin va bunday bitimlar ham qayta ishlanadi, lekin bunday usul tavsiya etilmaydi, chunki ularni qayta ishlash muddati nomaʼlum va juda uzoq vaqt talab qilishi mumkin.
Tizimning asosiy xususiyatlaridan biri toʻliq markazlashtirilmaganligidir: markaziy boshqaruvchi mavjud emas. Ushbu toʻlov tizimining zarur va asosiy elementimijoz-dasturidir (uochiq kodga ega). Bir nechta kompyuterlarda ishlaydigan mijoz-dasturlari bir-biriga teng tarmoqqa ulanadi, ularning har bir tugunlari teng boʻladi va oʻzini-oʻzi taʼminlaydi. Tizimni davlat yoki xususiy tashkilotlar boshqara olmaydi, shu jumladan bitcoinlarning umumiy sonini oʻzgartirish mumkin emas.Yangi bitkoinlarni chiqarish hajmi va muddatlari oldindan maʼlum, ammo ularmayning bilan shugʻullanuvchi foydalanuvchilar oʻrtasida nisbatan tasodifiy taqsimlanadi[13].
Qisqartma sifatida „bitcoin“ oʻrniga koʻpincha lotin harflaridaBTC yoziladi. Bunday qisqartma soʻzvalyuta kodlariga oʻxshaydi, ammo bitkoinning qisqartma kodi haliISO 4217 xalqaro standarti tomonidan tasdiqlanmagan. 2014-yil 7-oktyabrdaBitcoin Foundation bitkoin kodini standartlashtirish rejalarini eʼlon qildi.
2017-yildan boshlab₿ bitkoin belgisiUnicode(10.0 versiyasi) standartiga kiritilgan, unga U+20BF (₿)[16] raqami berilgan. Bundan oldin฿ (Tailand batining belgisi) belgisi ishlatilgan.
Bitkoin Microsoft Excel 2016 valyutalari roʻyxatiga ham qoʻshilgan[17][18].
NCSA Mosaic birinchi grafik internet-brauzerining asoschisiMark Andressenning fikricha, Bitkoin tizimi fundamental darajada kriptografik valyutalar bo‘yicha 20 yillik tadqiqotlar va 40 yillik ishlarga asoslangan kompyuter fanlari sohasidagi yutuqdir[20].
1997-yilning may oyidaAdam Backspam vaDoS-hujumlariga qarshi turish uchunHashcash tizimini taklif qildi. Keyinchalik, shunga oʻxshash tizim bitcoin maʼlumotlar bazasida yangi bloklarni yaratish tartibining bir qismiga aylandi.
„B-money“ kriptovalyutasi gʻoyalari 1998-yildaWei Dai tomonidan taʼriflangan[22]. Taxminan bir vaqtning oʻzida, xuddi shunday gʻoyalarNick Szabo tomonidan „bit-gold“ uchun taklif qilingan[23]. Nick Szabo, shuningdek, inflyatsiyani nazorat qilishga asoslangan bozor mexanizmi modelini taklif qildi va markazlashtirilmagan ishonchsiz tizimda ishonchli maʼlumotni aniqlashning baʼzi jihatlarini oʻrgandi.
Keyinroq,Hal FinneyTPM modulining bir qismi sifatida, IBM shifrlash chipiga asoslangan Hashcash tizimida hash-bloklar zanjirini amalga oshirdi. Hal Finney Bitkoin tarmogʻining ikkinchi aʼzosi boʻldi[24].
2008-yildaSatoshi Nakamoto taxallusi ostida bir shaxs yoki bir guruh odamlar[25]peer-to-peer tarmogʻi shaklida, toʻlov tizimining ishlash tamoyilini tavsiflovchi protokol faylini nashr etdi. Satoshining soʻzlariga koʻra, bu jarayon 2007-yilda boshlangan[26]. 2009-yilda u protokolni ishlab chiqishni yakunladi va dastur-mijoz kodini nashr etdi.
2009-yil 3-yanvarda birinchi blok va birinchi 50 ta bitkoin ishlab chiqarildi[27]. Birinchi bitkoin tranzaksiyasi 2009-yil 12-yanvarda, Satoshi Nakamoto Hal Finneyga 10 bitkoin yuborganida sodir boʻlgan[28]. Bitkoinlarning milliy pulga birinchi almashinuvi 2009-yil sentabr oyida bo‘lib o‘tdi — Marti Malmi foydalanuvchisi NewLibertyStandard nomli foydalanuvchiga 5050 bitkoin yubordi, buning uchun u PayPal hisobiga 5,02 dollar oldi[29]. NewLibertyStandart bitkoinlarni baholash uchun, ishlab chiqarishga sarflangan elektr energiyasining narxidan foydalanishni taklif qildi.
Bitkoinlarning haqiqiy tovarlarga birinchi almashinuvi 2010-yil 22-mayda boʻlib oʻtdi — amerikalik Laslo Hanech 10 000 bitkoinga ikkita pitsa oldi[30][31].
2017-yilning 1-avgustida ishlab chiquvchilar vamayning bilan shugʻullanuvchilar guruhiBitcoin Cash[32] deb nomlangan kriptovalyutani ishga tushirishdi.
Bitkoinlar faqat takroriytaqsimlangan maʼlumotlar bazasida yozuvlar sifatida mavjud boʻlib, unda barcha tranzaktsiyalar joʻnatuvchilar/qabul qiluvchilarning bitkoin manzillarini ochiq koʻrsatuvchi, lekin bu manzillarning haqiqiy egasi toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni shifrlangan shaklda saqlaydi[33]. Maʼlumotlar bazasida foydalanuvchilarning qancha miqdorda bitkoinlari borligi haqida alohida yozuvlar mavjud emas, lekin tranzaksiya zanjirlarini hisoblab chiqish asosida, maʼlum bir bitkoin manzilidagi bitkoinlarning joriy sonini aniqlasa boʻladi. Yaʼni, manzilga 1 bitkoin kelib tushganini va shu manzilga boshqa tranzaksiya orqali 2 bitkoin qabul qilinganini, uchinchi tranzaksiya shu manzildan boshqasiga 1 bitkoin yuborganligini koʻrish mumkin. Ammo maʼlumotlar bazasida hozirda berilgan manzil uchun qancha bitkoinlar roʻyxatga olinganligi toʻgʻrisida alohida yozuv saqlanmaydi — shunchaki uni istalgan vaqtda osongina hisoblash imkoniyati beriladi. Bunday hisob-kitoblar mijoz-dasturlari tomonidan avtomatik ravishda amalga oshiriladi, foydalanuvchi maʼlumotlarning parchalanishini sezmasligi ham mumkin.
Trezor — kalitlarni saqlovchi apparatqogʻozga chop etish uchun kalit juftligi va bitkoin manzili (bitaddress.org tomonidan yaratilgan)
Har bir tizim foydalanuvchisi cheksiz sonli kalit juftliklarini yaratishi mumkin. Shaxsiyyopiq kalitning hajmi — 256 bit, mos keladiganochiq kalit esa — 512 bit.
Kalitlardan foydalanishning asosiy sabablaridan biri, bitkoin manzilini yaratish va tranzaktsiyalarni shakllantirish huquqini tasdiqlashdir. Ammo ularraqamli imzolash yoki aloqalarni shifrlash uchun ham ishlatilishi mumkin.
Yangi kalit juftligini yaratish Internetga ulanishni talab qilmaydi. Yaratilgan kalitlar odatda maxsus shifrlanganwallet.dat („hamyon“) faylida saqlanadi. Foydalanuvchi faqat „wallet.dat“ faylidagi maʼlumotlarga kirish uchun, yaʼni oʻzining kalit juftliklariga kirish uchun parol kiritadi. Bitkoinlarni boshqarish uchun ushbu faylga ega boʻlish shart emas — aksariyat hollarda shaxsiy yopiq kalitni qandaydir tarzda olish kifoya qiladi.
Kalitlarni har qanday vositada, nafaqat xotira kartasida, balki qogʻoz shaklida ham saqlash mumkin.Blockchain, Circle Snapcard yoki Coinbase kabi foydalanish juda oson boʻlgan onlayn-hamyonlar mavjud[34]. Biroq, bunday vositalar kalitlarning xavfsizlik darajasini pasaytiradi, chunki bunday saytlar bilan bogʻliq muammolar, jumladan uni buzish, bitkoinlardan foydalanishda uzilishlarga yoki hatto ularning yoʻqolishiga olib kelishi mumkin.
Manzillarassimetrikkriptografik kalit juftligini yaratish orqali yaratiladi, bu esa Internetga ulanishni talab qilmaydi. Bir kishi cheksiz manzillarni yaratishi va ularga ega boʻlishi mumkin. Har bir manzil bitkoinlarda koʻrsatilgan balansga mos keladi.
Bitkoin manzili ochiq kalitning maʼlum bir transformatsiyasi natijasida paydo boʻlganbaytlar ketma-ketligidir[35]. U asosanBase58 kodlash tizimida yozilib, 34 tagacha lotin harflari va raqamlari qatorini oʻz ichiga oladi va bu odam uchun tartibsiz belgilar toʻplamiga oʻxshab koʻrinadi, masalan:1A1zP1eP5QGefi2DMPTfTL5SLmv7DivfNa (birinchi yaratilgan bitkoin manzili[36]). Manzilning birinchi belgisi oddiy manzillar uchun 1 yokiko'p-imzo yordamida yaratilgan manzillar uchun 3 ga teng boʻladi.
Agar shaxsiy kalit yoʻqolsa, bitkoin tarmogʻiegalik huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni qabul qilmaydi[39]. Mavjud manzil uchun yangi kalit yaratib boʻlmaydi, chunki har bir kalit juftligi har doim oʻz manziliga ega boʻladi. Shaxsiy kaliti boʻlmagan manzil bilan bogʻlangan bitkoinlarga kirish imkonsiz boʻlib, ular yoʻqolib ketishiga olib keladi.
Anʼanaviy maxfiylik modeliga maʼlumotlarga kirishni cheklash tizimi orqali erishiladi: tranzaktsiya haqida faqat ikki tomon va bank biladi. Bitkoin tizimida barcha tranzaktsiyalar ochiq, har qanday blokka erkin kirish imkoniyati mavjud boʻlib, shifrlanmagan shaklda saqlanadi va maxfiylikka tizimda bitkoin manzillari egalarining shaxsiy maʼlumotlari yoʻqligi bilan erishiladi[40].Satoshi Nakamoto maxfiylikni oshirish uchun har bir tranzaksiya uchun alohida manzillar yaratishni tavsiya qildi. Bu manzillarni maʼlum bir foydalanuvchining manzili bilan solishtirish jarayonini qiyinlashtiradi.
Bitkoinlar toʻgʻri bitkoin manzili yoki ochiq kalitni taqdim etgan har bir kishiga oʻtkazilishi mumkin. Bitkoinlarni oʻtkazish uchun joriy egasi yangi bitimni yaratadi, bu bitimda oʻtkazilgan bitkoinlar sonini koʻrsatishdan tashqari, bitkoinlar qabul qilgan tashabbuskor tomonidan imzolangan oldingi bitimning xeshini oʻz ichiga oladi. Oldingi bitim joriy oʻtkazmaning „kirish“iga aylanadi. Shuningdek, yangi qabul qiluvchining ochiq kaliti yoki bitkoin manzili („chiqish“) ham koʻrsatilishi kerak. Bitim tarmoqqa shifrlashsiz, ochiq kanallar orqali translyatsiya soʻrovi sifatida yuboriladi.
Aniq xato yoki firibgarlik boʻlsa ham, standart bitimni bekor qilish mumkin emas. Ammo, koʻp-imzolardan foydalanish, shu jumladan arbitr[41] ishtirokidagi bitimlardan foydalanish, kontragentlar kelishilgan shartlarni bajarmasa, bitkoinlarning qaytarilishini taʼminlaydi.
Bitcoin tizimida majburiy komissiya yoʻq. Foydalanuvchilar ixtiyoriy ravishda har qanday hajmni oʻrnatishlari mumkin. Agar bitimning „kirishlari“ yigʻindisi „chiqishlar“ yigʻindisidan katta boʻlsa, farq komissiya hisoblanadi va u ushbu bitim blokini yaratgan foydalanuvchiga oʻtadi[42]. Turli xil mijoz-dasturlari komissiyaga oid oʻz qoidalari va sozlamalariga ega boʻlib, ular koʻpincha tavsiya etilgan komissiya miqdorini avtomatik ravishda hisoblab chiqadilar.
Individual oʻtkazmalar boshqa oʻtkazmalar bilan birgalikda maxsus tuzilma — blokka birlashtiriladi. Bloklardagi maʼlumotlar ochiq, shifrlanmagan holatda boʻlib, uni qayta tekshirish mumkin.
Har bir blok oʻzining seriya raqamini va oldingi blokning xeshini oʻz ichiga oladi. Barcha bloklar bitta zanjirga oʻrnatilishi mumkin, unda bitkoinlar bilan amalga oshirilgan barcha bitimlar haqida maʼlumotlar mavjud boʻladi. Ularni ixtisoslashtirilgan saytlarda —blok zanjirli brauzerlarda topish mumkin[43]
Blokdagi birinchi bitim avtomatik ravishda yaratiladi va blokni yaratganlik uchun mukofotni oʻtkazadi. Blokni yaratuvchi ishtirokchi blokka kiritilgan bitimlarni istaganicha tanlashi mumkin, masalan, blokka komissiyasiz tranzaktsiyalarni qabul qilmaslikni buyurishi mumkin[44].
Bloklarni shakllantirishda, bir nechta yangi bloklar avvalgi bloklar bilan bir xil boʻlib chiqadigan vaziyatlar paydo boʻlishi mumkin. Ushbu hodisa „shoxlanish“ deb ataladi vamaynerlar tomonidan bloklarning bir vaqtning oʻzida shakllanishi tufayli yuzaga keladi.
2010-yil 6-avgustda, tizim keng miqyosda qoʻllanilishidan oldin, tekshirishni chetlab oʻtishga imkon beradigan xatolik aniqlandi va istalgan miqdordagi bitkoinlar bilan bitim tuzish mumkin boʻlib qoldi. 15-avgust kuni 184 milliard bitkoin shu tarzda yaratildi. Bir necha soat ichida oʻtkazmalar bitimlari aniqlandi, tarmoq toʻxtatildi, xato bloklar oʻtkazmalar maʼlumotlari bazasidan olib tashlandi va dasturning tuzatilgan versiyasi chiqarildi[45].
2011-yilda kompyuter xavfsizligi boʻyicha amerikalik mutaxassisDan Kaminsky Bitcoinni buzishga urindi, biroq tizimda hech qanday zaiflik topa olmadi[46]. Dan Kaminskyning so‘zlariga ko‘ra, bitkoin tizimining xakerlik hujumiga qarshilik ko‘rsatishi, uni avvaldan turli xil hujumlar ehtimolini ko‘zda tutilgani va shunga mos tarzda dasturlab chiqilganidir.
Bitkoin tizimida, amalga oshirilgan oʻtkazmalar ustidan shikoyat qilish yoki oʻtkazmalarni bekor qilish mumkin emas. Agar foydalanuvchining kirish paroli oʻgʻirlangan boʻlsa va bitkoinlar boshqa manzilga oʻtkazilsa, jabrlanuvchi buni kim qilganligini topa olmaydi, chunki qabul qiluvchining manzilida identifikatsiya maʼlumotlari mavjud emas[47]. Toʻlov amalga oshirilgan, lekin xizmat yoki mahsulot olinmagan taqdirda pulni qaytarishni kafolatlash mexanizmi ham mavjud emas. Bu firibgarlar tomonidan keng qoʻllanadi.
Bitkoinni oʻgʻirlashda uchinchi tomon tizimlaridagi xatoliklar va dasturiy zaifliklar haqida koʻplab xabarlar mavjud. 2011-yilda koʻplab birja xizmatlarining buxgalteriya tizimlarida tasdiqlanmagan oʻtkazmalarni boshqarishda xatolik aniqlandi, bu esa bitkoinlarni oʻtkazmasdan mablagʻlarni hisobga oʻtkazib olish imkonini berdi[48]. Bu muammoga eʼtibor bermaslikMt.Goxning bankrot boʻlishiga olib keldi. Birja saytlari buzib kirish hollari ham qayd etilgan[49][50][51][52]. 2013-yilning oxirida Sheep Marketplace doʻkonining tranzit hisoblaridan foydalanuvchilarga tegishli 96 000 bitkoin oʻgʻirlangan[53][54][55].
2014-yilning aprel oyidaKasperskiy laboratoriyasi bitkoinlarni o‘g‘irlashga qaratilgan virus hujumlari, jumladan, kalit fayllarni „wallet.dat“ onlayn-hamyoni orqali o‘g‘irlash ko‘payganini xabar qildi[56].
Bitkoinlarni xavfsiz saqlash vositalari quyidagilardir:
• Nosozliklardan himoya qilish uchun: qogʻoz va / yoki raqamli zaxira nusxalari (ularni shifrlash va bir nechta qismlarga boʻlib, turli joylarda saqlash).• Oʻgʻirlikni oldini olish uchun: „sovuq saqlash usuli“ yoki apparat himoyasi (faqatgina hamyonni shifrlashning oʻzi yetarli emas, chunki parolnikeylogger orqali oʻqish mumkin[57]).
Sovuq saqlash usuli
Bu usul shaxsiy kalitni Internetga ulanmagan kompyuterda saqlash va Internetga ulangan kompyuterda bitimlarni bajarish vazifasidan iborat. Bu usul, masalan, Armoryda amalga oshiriladi[58][59].
Sovuq saqlash usuliga Ledger, Trezor, CoolWallet, KeepKey hamyonlari ham kiradi. Bu hamyonlar qurilma ichida shaxsiy kalitni yaratadi va saqlaydi. Oʻtkazma zarur boʻlganda, bitim apparat ichida amalga oshiriladi. Tugallangach, qurilma faqat bitimning elektron imzosini koʻrsatadi.
