Gautama Budda asos solgan hamdaDharmik dinlardan biri boʻlganbuddizm hozirgiAfgʻoniston hududiga birinchi martaMaurya imperiyasining uchinchi imperatoriAshoka (mil.avv. 268-232 yillar) davrida kirib kelgan. Mamlakatdagi Buddizmning eng qadimiy diqqatga sazovor joylari orasidaQandahor yaqinidagi Chil Zena qoyasida joylashgan togʻ yonbagʻirlaridagiyunon va oromiy tillarida bitilgan yozuv boʻlib, u miloddan avvalgi 260-yilga tegishli[1]. DinHindukush togʻ tizmasi janubidagi hududlarda keng tarqalgan.
Bu davrda Afgʻonistonda koʻplab taniqli buddizm homiylari yashagan. Jumladan,yunon-baqtriya podshosi Menander I (mil.avv. 165-130 ) buddizmning taniqli homiysi boʻlgan. Uning nomiPali tilidagi buddizm matniMilinda Panhada keltirilgan. Miloddan avvalgi 2-asrda yashagan hind-yunon rohibi Mahadxarmaraksita Alasandradan (Yonas shahri) Shri Lankaga qadar hududlardagi 30 000 ta buddist rohiblarni boshqargani aytiladi[2]. II asrda yashagankushonlik rohib LokaksemaXan sulolasi hukmronligi davrida Xitoy poytaxtiLoyan shahriga sayohat qilgan vaMahayana buddizm bitiklarinixitoy tiliga birinchilardan tarjima qilgan[3].
Afgʻoniston shimolidagi qadimiyBalx shahri yaqinida joylashganNava Vixara monastirlari asrlar davomida Oʻrta Osiyoda buddaviylik markazi vazifasini bajargan.
Milodiy VII asrda islom dini kirib kelgandan keyin Afgʻonistonni arablar bosib olgach, buddaviylik tanazzulga uchragan. X-XII asrlardaGʻaznaviylar davrida mintaqada buddaviylik yanada tanazzulga yuz tutgan. Buddizm Afgʻonistonda XIII asrdamoʻgʻullar istilosi paytida yoʻq qilingan[4][5]. XIV asrdan keyin hududda buddistlar mavjud boʻlgani haqida hech qanday maʼlumot yoʻq.
Afgʻoniston hududlari asrlar davomida koʻplab madaniy va diniy oʻzgarishlarga guvoh boʻlgan. Yaqin Sharq, Janubiy Osiyo va Markaziy Osiyo madaniyatlari oʻrtasidagi mazkur hududning geografik joylashuvi hamda mashhurBuyuk Ipak yoʻliga yaqinligi hududdagi tarixiy va madaniy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi boʻlgan. Katta taʼsirlardan biri ushbu hududningAleksandr Makedonskiy tomonidan bosib olinishi boʻlib, natijada hudud bir muncha vaqt ellinistik dunyoga qoʻshilgan. Bu omil mintaqada buddizm diniy sanʼatiga kuchli ellinistik taʼsir koʻrsatgan. Miloddan avvalgi 305-yildaSalavkiylar imperiyasi HindistonMaurya imperiyasi bilan ittifoq tuzgan. Mauryanlarbuddizmni Hindistondan olib kelishgan va miloddan avvalgi 185-yilgacha Hindukush janubidagi hududni boshqarishgan.
Iskandar ularni ariylardan tortib olib, oʻziga xos turar-joylar qurgan. Biroq Selevk Nikator ularni nikohdan oʻtkazish va evaziga 500 ta fil olish sharti bilan Sandrokotga (Chandragupta) bergan.
— Strabon, (mil.avv. 64 — mil. 24-yillar)
Bu oʻzgarishlar davrida hududning katta qismiBaqtriya vaSoʻgʻdiyona podsholiklariga qarashli boʻlib, ular islom kirib kelgunga qadarbuddizmga eʼtiqod qilishgan.
Maurya imperiyasi tanazzulidan soʻng, buddizmKushon podsholigi hukmronligi ostida ham gullab-yashnagan. Buning taʼsiridaYuechji deb nomlangan qabilalar hozirgi Afgʻoniston hududiga kirib kelishiga[6] Afgʻonistonda hozirga qadar buddizm madaniyatidan saqlanib qolgan koʻplab yodgorliklar guvohlik beradi.
Sosoniylar davlati musulmonlar qoʻliga oʻtganidan koʻp oʻtmay (milodiy 651-yil), Balxdagi Nava Vixara monastiri ham musulmonlar hukmronligi ostiga oʻtgan (milodiy 663-yil). Shunday boʻlsa-da, monastir kamida yana bir asr faoliyatini davom ettirgan. Milodiy 715-yildaAbbosiylar xalifaligi Balxdagi qoʻzgʻolonni bostirganidan soʻng, koʻplab fors buddist rohiblariBuyuk Ipak yoʻli boʻylab sharqqa, oʻzlariga yaqin Sharqiy Eron tilida soʻzlashuvchi Xoʻtan Budda shohligiga qochib ketishgan. Nava Vixaraning merosxoʻr maʼmurlari, forsbarmakiylari monastir bosib olingandan soʻng buddizmdan chiqib, islomni qabul qilishgan va BagʻdoddagiAbbosiyxalifalar davrida kuchli vazirlarga aylanishgan. Oilaning oxirgi vazirlari Jaʼfar ibn YahyoMing bir kechadagi koʻplab ertaklarning bosh qahramonidir. Xalq ertaklari va xalq madaniyatida Jaʼfar tasavvuf, sehrgarlik va islom doirasidan tashqaridagi urf-odatlarni bilishi bilan mashhur.
Buddaviylik dini AfgʻonistonniUmaviylar bosib olishi vaAbbosiylar xalifaligi hukmronligidan keyin ham omon qolgan. Afgʻonistondagi buddizm XIII asrdamoʻgʻullar istilosi paytida samarali ravishda yoʻq qilingan[5][4].
Ilk buddizm maktablaridan biri Bomiyan hududida mashhur boʻlgan Mahasāṃghika — Lokottaravada edi.Xitoylik buddist rohibSyuan Szan VII asrda Afgʻonistonning Bomiyon shahridagi Lokottaravada monastiriga tashrif buyurgan. Bu monastir joylashgan hudud arxeologlar tomonidan topib oʻrganilgan[7]. Ushbu monastir kolleksiyasidagi qayin poʻstlogʻi va palma barglari qoʻlyozmalari, shu jumladan Mahayana sutralari topilgan. Ular hozir Schøyen kollektsiyasida joylashgan. Baʼzi qoʻlyozmalar Gandhariy tilida vaKharoshthi yozuvida, boshqalari esaSanskrit tilida va Gupta yozuvida yozilgan. Ushbu monastir kolleksiyasidan saqlanib qolgan qoʻlyozma va parchalar quyidagi manbaviy matnlarni oʻz ichiga oladi[7]:
2010-yil avgust oyida Kobuldan janubda joylashganLuvgar viloyatidagi Mes-Aynoqda 42 taga yaqin buddizm yodgorliklari topilgani haqida xabar berilgan. Arxeologlarning fikriga koʻra, bu buyumlarning baʼzilari II asrga tegishli. Baʼzi buddizm yodgorliklariGʻazna shahridan topilgan[8]. Luvgardagi buyumlar ikkita Buddizm ibodatxonasi (Stupalar), Budda haykallari, freskalar, kumush va oltin tangalar hamda qimmatbaho munchoqlarni oʻz ichiga olgan[9][10][11].
-_Landschaft_-_Annemarie_Schwarzenbach_-_SLA-Schwarzenbach-A-5-21-001.jpg)
.jpg)
