Movatterモバイル変換

[0]ホーム
URL:

Перейти к содержанию
Википедия
Дилээшкин

Конфуций

Википедия деп сайттан

Конфуций

кыд.孔(夫)子

Төрүмел адыКун Цю (кыд.孔丘) [*kʰloːŋʔ kʰʷɯ]
Төрүттүнген хүнү:551 б. э. ч.[1]
Төрүттүнген чери:
Мөчээн хүнү:479 б. э. ч.[2][1]
Мөчээн чери:
Чурт:
Эртем сферазы:философия,социальная философия[d] билеэтика[d]
Билдингир өөреникчилери:көвей санныг чөөн философтар,
Христиан фон Вольф,
Роберт Каммингс Невилл
Конфуций («Кыдаттың тоолчургу чугаалары» деп номдан алган чурук —E.T.C. Werner, 1922)

Конфуций (лат. Confucius,кыд.孔子, азыкыд.孔夫子; б.э.м. 551 – б.э.м. 479) – Кыдаттың эрте-бурунгу бодалчызы болгаш филосову. Ооң өөредии Кыдат болгаш Чөөн Азия чоннарының амыдыралынга улуг салдарны чедирип, конфуцианство деп ат алганы-биле билдингир апарган философчу системаның үндезини болган.

Конфуций бир-ле дугаар университетти үндезилеп тургускаш, аңгы-аңгы ноян баштаан черлерге чыып тургускан чылдар бижилгезин чурумчуткан кижи болур. Конфуцийниң нояннар, дүжүметтер, дайынчылар болгаш тараачыннарның боттарын ап чоруурунуң дугайында өөредии Кыдатка «Индияга Будданың өөредии»-биле бир дөмей тарап нептерээн. Чогум ады Кун Цю (孔丘 Kǒng Qiū), ынчалзажок литературада болганчок-ла Кун-цзы, Кун Фу-Цзы («Кун башкы»[3][4]), азы анаа Цзы – «Башкы» деп адап бижээн турар. Ол 20 хире харлыг тургаш Дээр адаанда чурттуң бир-ле дугаар тускай эртемниг башкызы болуп алдаржаан. Легизм деп школа тиилээриниң мурнунда Конфуций школазы «Чүс школа» деп аттыг болган үе-шагда философияның хөй угланыышкыннарының бирээзи турган.

Цинь күрүне буурап дүшкен соонда-ла катап тыптып сайзырай берген конфуцианство күрүне идеологиязының статузунга чедип, туружун түр када буддизм биле даосизмге чайлап, XX чүс чылдың эгезинде оскунган.

Намдары

[эдер |вики-сөзүглелди эдер]

Конфуций Кун деп ызыгуурлуг өг-бүлениң салгалы турган. Ортаакы чүс чылдар үезинде кыдат авторларның экидир шинчилеп көргени ооң төрел-салгалы Чжоу күрүнениң эжен хааны Чэнь-ванның шынчы талалакчызы болур Вэй-цзы деп аттыг кижиден эгелээн. Ол шынчы, эрес-дидим чоруу дээш удел-биле (хаанныг күрүне) шаңнаткаш, болур-чогууру-биле хоу чжоу деп ат-дужаалга төлептиг болган. Ынчалза-даа сөөлүнде барып Конфуцийниң өг-бүлези ооң мурнундагы ат-алдарын оскунгаш, ядарай берген; ооң өгбелериниң бирээзи болур Му Цзинфу деп аттыг кижи төрээн черинден дезип, Лу деп хары чуртка турумчуур ужурга таварышкан[5].

Конфуций 63 харлыг шериг кижи болур Шулян Хэ (叔梁纥, Shūliáng Hé) болгаш Янь Чжэнцзай (颜征在 Yán Zhēngzài) деп аттыг он чеди харлыг ынакшааны кыс кижизиниң оглу болган. Келир үедеги философтуң адазы оглу чүкүй-ле бир хар чартык апаарга мөчээн. Конфуцийниң иези Янь Чжэнцай биле 2 улуг кадайы аразында хорадажыр болган. Ооң чылдагааны улуг кадайы төл божуп шыдавас, а ийи дугаар улуг кадайы Шулян Хэге аарыг оол (ады Бо Ни) божуп бергенинде турган. Ындыгның төлээзинде Конфуцийниң иези оглу-биле кады бажыңын каггаш, төрээн чурту Цюйфуже чанып келгеш, ада-иезинге-даа турумчуп кирбейн, боду-ла чурттай берген[6].

Биче өг-бүлези ядыы чурттап турган ужун Конфуций кара чажындан хөй ажыл кылып өскен. Ынчалзажок иези Янь Чжэнцзай өгбелеринге чалбарып тургаш (Кыдаттың чер бүрүзүнге өгбелерге чүдүүр чоруктуң эргежок чугула кезээ турган), оглунга адазы, өгбелерниниң кылып чораан улуг ажыл-херээниниң дугайында чугаалап берип турган. Ынчангаш Конфуций ада-өгбелериниң төлептиг туружун ээлээр ужурлуг дээрзин медереп билгеш, боду-ла өөренип, ол үеде Кыдаттың ызыгууртан кижи бүрүзүнүң билген турары эргежок чугула уран чүүлдерин шиңгээдип эгелээн. Кызымаа-биле өөренгени үре-түңнелин берип, Конфуцийни Лу хаанныг күрүнениң Цзи омак-сөөктүглериниң (Чөөн Кыдат, амгы Шаньдун можузу) тараа хүлээп алыр, бээр хүлээлгелиг, дараазында мал харыылааар дүжүмединиң албан-дужаалынга томуйлаттырып турган. Аңгы-аңгы шинчилекчилерниң үнелээшкини-биле алырга, ынчан келир үениң филосову 20-25 харлыг турган (19 харлыында өлгенгеш, оол божудуп алган)[7].

Чжоу күрүне буурап дүжүп, эжен хаанының күчү-күжү суларап, патриархалдыг ниитилел тарап, аймак ызыгууртаннарының орнунга билиг чок дүжүметтер-биле хүрээлеттирген каш күрүнелерниң чагырыкчылары олурупкан үе турган. Ооң түңнелинде эрги шагның өг-бүле үндезиннери буурап, чон аразында маргыжып, дүжүметтер хээли ап, чазый-чилбизинге алзып, карачал кижилерге ажыг-човалаң таварышкан. Бо бүгү болуушкуннар эрги шагның ëзу-чаңчылдарын сагып чаңчыккан кижилерниң чидиг шүгүмчүлелин алган.

Күрүнениң политиказынга салдар чедириптер аргажогун медереп билген Конфуций халашкаш, өөреникчилерин эдертип алгаш Кыдатка аян-чорук кылып чорааш, аңгы-аңгы можуларның чагырыкчыларынга бодунуң идеяларын чедирерин оралдажып турган. 60 хире харлыг назынында Конфуций ээп чанып келгеш, амыдыралының сөөлгү чылдарын чаа өөреникчилер ап, оларын өөредип сургап, Ши-цзин (Ырлар ному), И цзин (Өскерлиишкиннер ному) болгаш өске-даа ол ышкаш эрткен үениң литературлуг салгалын чурумчудар ажылга тураскааткан.

Конфуцийниң өөреникчилери башкызының чугаалап чораан сөстери кирген материалга үндезилеп, «Лунь Юй» («Чугаа болгаш бодал») деп сөөлүнде конфуцианствонуң онза хүндүткелдиг болган номун чырыкче үндүрген.

Классиктиг номнардан чүгле Чуньцю («Час болгаш Күс», бистиң эраның мурнунда 722-481 чч Лу хаанныг күрүнениң демдеглелдери) Конфуцийниң чогаалы деп санаттынары чугаажок. Чеже-даа Конфуцийниң өөреникчилерин кыдат эртемденнер 3000, ооң иштинде аңаа эң чоогу 70 хире өөреникчи деп тодаратса, херек кырында алдаржаан 26 чигзиниг чок өөреникчизин-не санап болур.

Өөредии

[эдер |вики-сөзүглелди эдер]
Конфуций
Төрээн Цюйфу хоорайында Конфуцийниң салгакчыларының бажыңнары.

Чамдык кижилер конфуцианствону шажын деп көөр. Ынчалза-даа ооң тускай хүрээ-хииди чок, бурган дугайында айтырыг аңаа чугула эвес. Конфуцианство этиказы бурганга чүдүүр чорук-биле холбаа чок. Конфуцианствонуң кол идеязы – кижи бүрүзү боду хүлээлгелиг, бурунгу шагда дег аразында эп-найыралдыг ниитилелди тургузарында болур. Эп-найралдыг ниитилелге дарга болгаш аңаа чагырткан кижилер бот-боттарынга шынчы болуру эргежок чугула. Конфуций ук этиканың алдын дүрүмүн мынчаар илереткен: «Бодуңга күзевексээриң чүүлдү өске кижиге күзеве».

Тураскаалы болгаш салгалы

[эдер |вики-сөзүглелди эдер]

Конфуцианствонуң Барыын Европага тарап нептерээни

[эдер |вики-сөзүглелди эдер]
Ухань хоорайның № 6 ортумак школазының чанында Конфуцийниң турскаалы

XVII чүс чылдың ортан үезинде Барыын Европага Кыдат болгаш Чөөн чүк-биле холбашкан бүгү чүвеге хандыкшыыры аян болган. Кижилер кыдат философияны өөренип, ооң дугайында магадап чугаалаар апарган. Роберт Бойль деп англичан кижи кыдаттар биле индийлерни эрте-бурунгу улуг гректер, римляннар-биле дөмейлеп көрүп турган.

1687 чылда Конфуцийниң бижээн «Лунь Юй» деп чогаалының латин очулгазы чырыкче үнген. Очулганы бөлүк иезуит шинчилекчилери кылган. Ол үеде иезуиттерниң Кыдатка төлээ черлери хөй санныг турган. Парлап үндүргеннерниң бирээзи Филипп Купле, Мишель деп ат-биле шажынга кирген кыдат аныяк оол-биле кады Европаже чанып келген. 1684 чылда оолдуң Кыдаттан Версаль хоорайже кылган аян-чоруу европейжилерниң кыдат культурага сонуургалын немей күштелдирген.

Француз философ Николя Мальбранш «Христиан бодалчының кыдат бодалчы-биле кылган чугаазы» деп 1706 чылда парлап үндүрген номунда конфуцианствога удур үзел-бодалын илереткен. Мельбранш бодунуң номунда христан философияның үнелиг чүүлүн хары угда угаан-бодал культуразынга-даа, шажынның үнелиг чүүлдеринге-даа даянып турар деп бадыткаан. Ол конфуцианствону угаан-бодалче артык кичээнгей салып, шажынның чугулазын барымдаалавайн турар деп көрген.

Готфрид Вильгельм Лейбниц Конфуцийниң өөредиин Платоннуң философчу туружу болгаш христан философия-биле дөмейлеп шинчилээн. Ол конфуцианствонуң «Ли» деп аттыг болган кол принцивин Платоннуң «дээди чаагай чоруунуң» дугайында билии болгаш христиан шажынның Бурган дугайында билии-биле кончуг дөмей деп түңнелге келген. Бо бүгү философиялар өртемчейниң алыс бүдүжү, дес-дараалашкаан тодарадыр кандыг-бир дээди алыс ужур азы үндезин бар деп илереткени ол.

Лейбництиң метафизиказының талалакчызы, нептередикчизи, Чырыдыышкын үезиниң эң ат-алдарлыг философтарының бирээзи Христиан фон Вольф башкызындан кыдат культура, ылаңгыя конфуцианствога хүндүлээчел хамаарылгазын салгап алган. Ол «Кыдаттарның мөзү-шынар өөредииниң дугайында чугаа» деп чогаалы болгаш өске-даа ажылдарында Конфуцийниң өөредииниң улуг ужур-дузалыы, ону Барыын Европага экидир өөренип көөрү эргежок чугула дээрзин каш-даа удаа онзалап демдеглеп турган.

Билдингир герман төөгүчү Иоганн Готфрид Гердер Кыдаттың культуразы болгаш Конфуцийниң өөредииниң дугайында эпчок тайылбыр кылган. Ол кыдат культураны өске чоннарның культуразындан чыдып каап, чогууру-биле хөгжүвейн турар деп көрген. Төөгүчү оон ыңай Конфуцийниң өөредии кижини чүгле чалча болдуруп, даштыкы делегейден чардыктырып, мораль-даа, культура-даа талазы-биле хөгжүтпес деп бадыткап турган.

Гегель философия төөгүзүнүң лекцияларынга XVII-XVIII чүс чылдарда Барыын Европага конфуцианствону сонуургап турганынга чигзинип турган. Ооң бодалы-биле «Лунь юй» деп чогаалда онзагай азы кайгамчык дээн чүү-даа чок – ол ону анаа мөзү-шынар принциптериниң чыындызы деп көрген. Гегель Конфуцийни Барыын Европаның философиязындан ылгалып турар практиктиг мерген угаанның чижээ деп санап турар. Конфуцийниң ажылдарын өске дылдарже очулдурбаан турган болза, оон артык билдингир боор турган деп бодалын база ол илереткен.

Вебер «Кыдаттың шажыны: конфуцианство болгаш даосизм» деп ажылында конфуцианствону эртем-билиглиг шажынчы эвес кижилерниң боттарын ап чоруурунуң дүрүмнери кирген канчаар-даа аажок улуг кодекс болур деп демдеглээн. Оон ыңай ол Кыдаттың шажыннарын өөренип көрбүшаан капитализм чүге даштыкының салдары чокка-ла кыдат культурадан тывылганын тайылбырлаар дээш оралдашкан[8].

Бижимел тураскаалдар

[эдер |вики-сөзүглелди эдер]

Конфуций-биле холбаалыг чогаалдардан ылап болгаш ооң үзел-бодалынга эң чоогу «Лунь Юй» болур дээрзи-биле эртемденнерниң хөй кезии чөпшээрежир. Ол сөзүглелди өөреникчилери Конфуций чок апарган соонда демдеглелдеринден чыып бижээн.

Конфуцийниң чугаалаан сөстери «Кун-цзы цзя юй» 孔子家語 дээш өске-даа эрте сөзүглелдерде бижиттинген.

Аңаа ханы хүндүткел

[эдер |вики-сөзүглелди эдер]

Чоорту Конфуций Кыдаттың классиктиг өөредилгезинде онза чугула кижи апарган. Эгезинде ооң адын Мо-цзы-биле кады азы Кыдат эжен хаанныг күрүне болурунуң мурнундагы үениң өске-даа угаанныг кижилериниң даңзызынга демдеглеп айтып турган.

Хань күрүнениң үезинде Конфуций кончуг ат-сураглыг кижи турган. Ооң ниитилде ролю чүгле башкылаар, төре херээнге киржир эвес, а хоойлу чогаадыр, караң көрнүр, ол-даа байтыгай барык бурганга санаттырып турган. Ооң ажылдарын өөренип көрген кижилер ону дээрден онзагай айыс алган дээш «дүжүлгеге саадатпаан хаан» деп адаар турганын айтып бижээн.

Баштай бистиң эравыстың 1 дугаар чылында күрүне ону хүндүткеп, тускай хүндүлүг аттарны тыпсып эгелээн. Дараазында бистиң эравыстың 59 чылдан эгелеп тус черниң деңнелинде аңаа хүндүткел көргүзүп эгелээн. 241 чылда ызыгууртаннар пантеонунче киирип, 739 чылда (Тан күрүнениң үезинде) ван деп ат-дужаалды тывыскан. 1530 чылда (Мин күрүнениң үезинде) Конфуций «Эрткен үениң башкыларының аразында дээди мерген угаанныг кижи» деп атты алган.

Амгы үеде

[эдер |вики-сөзүглелди эдер]

Конфуцийге алдар кылдыр Кыдат Улус Республиказының Өөредилге яамызы аңгы-аңгы чурттарның албан черлери-биле кады тургускан өөредилге төптериниң четкизи болур Конфуций институдун үндезилеп тургускан. Конфуций институттары Кыдат болгаш өске-даа чурттарның аразында культура, өөредилге талазы-биле солчуушкун ажылын чорудуп турар.

1867 чылда Калифорнияда Трансконтиненталдыг демир орукка кыдат ажылчыннар ажыл соксадыышкынын чарлап тургаш, Конфуцийниң өөредиглеринге үндезилеттинген аргаларны ажыглап турганы билдинген[9].

Демдеглелдер

[эдер |вики-сөзүглелди эдер]
  1. ↑1,01,11,2Bell A.Encyclopædia Britannica#көжүрүлгеМайык:ref-en-gb —Encyclopædia Britannica, Inc., 1768.
  2. ↑Csikszentmihalyi M.Stanford Encyclopedia of Philosophy (англ.) —Stanford University,Center for the Study of Language & Information, 1995. — ISSN1095-5054
  3. ↑Rainey, 2010, p. 1.
  4. ↑Phan, 2012, p. 170.
  5. ↑Переломов Л.С. Конфуций, 1993, с. 43.
  6. ↑Переломов Л.С. Конфуций, 1993, с. 45—48.
  7. ↑Переломов Л.С. Конфуций, 1993, с. 49—56.
  8. ↑Конфуций(ru-RU).ruchina.org  (чедимчок шөлүг —төөгү).Хынааны 2020 Он бир айның 6.
  9. ↑ (2022-05-05) «Saving Face Without Words: A Confucian Perspective on The Strike of 1867 («Сохранение лица без слов: конфуцианский взгляд на забастовку 1867 года»)».International Journal of Humanities, Art and Social Studies (IJHAS)(forthcoming, May 2022).

Ажыглаан литература

[эдер |вики-сөзүглелди эдер]

Айтыглар

[эдер |вики-сөзүглелди эдер]
Дөзү – «https://tyv.wikipedia.org/w/index.php?title=Конфуций&oldid=48038»
Аңгылалдар:
[8]ページ先頭
©2009-2025 Movatter.jp