Кытай теле Үзисем: телдән сөйләм: язма сөйләм:
Илләр: Кытай Халык Җөмһүрияте ,Кытай Җөмһүрияте ,Сингапур ,Филипин ,Малайзия ,Индонезия ,Көнчыгыш Тимор ,Таиланд ,Вьетнам ,Мьянма ,Камбоджа ,Канада ,АКШ ,Перу
Рәсми халәт: Кытай ,Кытай Җөмһүрияте ,Сингапур ,БМО
Сөйләшүчеләр саны: 1,3 млрд.
Дәрәҗә :1
Классификация Төркем: ???
Язу: кытай язуы традицион кытай язуы [d] гадиләштерелгән кытай язуы [d]
Тел кодлары ГОСТ 7.75–97: кит 315
ISO 639-1 :zh
ISO 639-2 :zho chi
ISO 639-3 :zho [ 1]
Кытай теле якичин теле (кыт . трад. 漢語, гад. 汉语пиньинь hànyǔ ,палл .ханьюй яисә 中文пиньинь zhōngwén ,палл .чжунвэнь ) —сино-тибет гаиләсе телләренең яки төркемнәренең берсе. Әлеге билгесезлек сәбәбе — бер яктан төрлесөйләм юрамалары сөйләшүчеләре бер-берсен кайчакта аңлый алмавы[ 2] роман телләре арасындагы аермага тигез булырга мөмкин.
КХҖдә рәсми рәвештә Пекин диалектына нигезләнгән путунхуá (кыт . трад. 普通話, гад. 普通话,пиньинь pǔtōnghuà ,палл .путунхуа «гади сөйләм») дигән стандарт кулланыла. Кытайдан тыш,Кытай Җөмһүриятендә һәмСингапурда дәүләт теле статусын йөртә,1973 елдан бирле[ 3] [ 4] БМОның 6 рәсми һәм эш телләре хисабына керә.
Бөтен дөньяда гомуми сөйләшүчеләр саны — 1,3 млрд. кеше[ 2]
Кытай теленең таралышы: Кытай теле дәүләт яки рәсми тел булган илләр 5 миллионнан артык кеше кытайча сөйләшкән илләр 1 миллионнан артык кеше кытайча сөйләшкән илләр 0,5 миллионнан артык кеше кытайча сөйләшкән илләр 0,1 миллионнан артык кеше кытайча сөйләшкән илләр Кытай телендә күп кешеләр сөйләшкән шәһәрләр Төп мәкалә: Кытай язуы
Хәзерге көндә кытай телендә язу өчен традицион иероглифлар һәм традицион иероглифлардан килеп чыккан гадиләштерелгән иероглифлар кулланыла. Иероглифлар шакмакка сыйдырылырлык итеп өстән аска һәм уңнан сулга языла. Гәрчә иероглифларның башкача урнашуы уңнан сулга XX гасырда популяр булып киткән. Яхшы белем алган кытайча укучы хәзерге көндә якынча 4000-нән 6000-гә кадәр иероглиф таный, кыйтга гәзитен уку өчен 3000 иероглиф кирәк. Кытай Халык Җөмһүрияте эшчеләр арасында 2000 иероглиф белемен күрсәтә, гәрчә ул бары тик функциональ белү булырга мөмкин.Мәктәптә укучылар типик рәвештә якынча 2000 иероглиф өйрәнәләр, шул ук вакыттагалимнәр 10 000-гә кадәр хәтерли алалар. Зур кыскартылмаган сүзлектә, мәсәлән, Канси Сүзлегендә 40 000-нән артык иероглиф бар, монда мәгънәсе ачык булмаган, юрама, сирәк һәм архаик иероглифлар кертелгән, бу иероглифларның хәзер чирегеннән азрагы кулланыла.корей теленә ,япон теленә ,вьет теленә һәм башка телләргә белем таралу белән үтеп кергән.Урта Азиядә яшәүче кытай халкының өлеше булып саналган дунган халкы кытайча язу өченкириллица куллана һәм элегәрәкгарәп язуы кулланган.
Төп мәкалә: Пиньинь
Пиньи́нь (кыт . 拼音пиньинь pīnyīn ,палл .пиньинь яисә 汉语拼音пиньинь hànyǔ pīnyīn ,палл .ханьюй пиньинь ) —1958 елда Кытай Халык Җөмһүриятендә кабул ителгән латин хәрефләре белән кытай сүзләрен язу системасы.Путунхуа авазларын чагылдыра. Пиньиньнән тыш, путунхуа яки диалектлары романлаштыру башка системалары бар.
Төп мәкалә: Чжуинь фухао
Чжуи́нь фуха́о (трад. 注音符號, гад. 注音符号,пиньинь zhùyīn fúhào ,палл .чжуинь фухао ) — кытай стеногрфиясенә нигезләнеп1913 елда булдырылган әлифба.Тайваньдә киң таралган.
Төп мәкалә: Сяоэрцзин
Сяоэрцзи́н (трад. 小兒經, гад. 小儿经,пиньинь xiǎo'érjīng ,палл .сяоэрцзин ) — кытайча сөйләшкән һәмислам динен тоткандунганнар һ.б.халыклар куллангангарәп язуына нигезләнгән әлифбасы.
Әлеге бүләктә путунхуа грамматикасы турында сөйләнә.
Кытай телендә күп тамырлы сүзләр киң таралган, мәсәлән:
父fù «ата » + 母mǔ «ана » = 父母fùmǔ «ата-ана », 电diàn «электр » + 话huà «сөйләү» = 电话diànhuà «телефон », 长cháng «озын» + 短duǎn «кыска» = 长短сhángduǎn «озынлык». 修xiū «төзәтү» + 车chē «арба ;автомобиль » + 站zhàn «тукталыш» = 修车站xiūchēzhàn «автосервис». Кытай телендәконверсия дигән күренеш еш очрый: бер үк сүз төрлесүз төркемнәренә карый ала, мәсәлән, төрле очракларда 发展fāzhǎn «үсеш» тә, «үсергә» дип тә тәрҗемә итеп була.
Күплек саны кушымчасы — 们men ; исем алдыннан микъдарын белдергән башка сүзләр килсә, ул кушымча кулланылмый. Исемнәркилеш ,род һ.б. категорияләре юк.
Алмашлыклар төрленми; 们men кушымчасы аларга да кушыла ала.
Зат алмашлыклары Зат Берлек саны Күплек саны 1-нче зат 我wǒ «мин» 我们wǒmen «без»;zánmen «без» (әңгәмәдәш белән) 2-нче зат 你nǐ «син»;nín «Сез» (ихтирамлы) 你们nǐmen «сез» (гади сөйләм);nínmen «сез» (ихтирамлы) 3-нче зат 他，她，它tā «ул» 他们，她们，它们tāmen «алар»
他tā ир-ат яки билгесез җенесле кеше турында сүз барганда, 她tā исә хатын-кыз турында сүз барганда әйтелә; 它tā җансыз нәрсәләр белән кулланыла. 她们tāmen хатын-кызлар төркеме өчен генә, 他们tāmen исә ир-атлар һәм хатын-кызлар төркемнәрен белдерә ала.Сорау алмашлыклары
谁shéi «кем?», 什么shénme «нәрсә? нинди?», 哪nǎ «кайсы?», 哪样nǎyàng «нинди?», 如何rúhé «ничек? нинди?», 怎么样zěnme yàng «ничек? нинди?», 哪儿/哪里nǎr/nǎli «кайда? кайсы урында?», 几jǐ «ничә?» (ун яки азрак), 多少duōshǎo «ничә? күпме?» (多duō «күп» + 少shǎo «аз»). Кытай телендә фигыльзаман ,сан якизат буенча төрләнми[ 2] иясе һәм вакытхәле нинди булганынча бер фигыль тәрҗемә иткәндә төрле формалар ала:
他 昨天 去 北京。 tā zuótiān qù Běijīng ул кичә китәргә Пекин
«Ул кичә Пекинга киткән».
他 明天 去 北京。 tā míngtiān qù Běijīng ул иртән китәргә Пекин
«Ул иртән Пекинга китәр».
Кытай телендә фигыль аспекты[ 5] төре (рус. [ 2] рус. завершённый, продолжительный, испытанный, кратковременный [ 5]
Аспект Формалаштыру Мисал тәмамланган фигыль + 了le 他画了新图tā huàle xīn tú «Ул яңа рәсем ясады» дәвамлы фигыль + 着zhe 我等着你wǒ děngzhe nǐ «Сине көтеп ятам» сыналган фигыль + 过guò 我画过一个图wǒ huàguò yī gè tú «Бервакыт мин рәсем ясадым» кыска вакытлы фигыльне кабатлау 玩玩就回来wán wán jiù huílái «Уйнап ал, аннары кайт»
Очраклар күбесендәинкарь фигыль алдындагы 不bù ; беренче өч аспектта исә 没有méiyǒu сүзе ярдәмендә төзелә, 了le төшеп кала; кыска вакытлы аспектта инкарь мөмкин түгел.
Сан Иероглиф Пиньинь 0 零，〇 líng 1 一 yī 2 二，两 èr, liǎng 3 三 sān 4 四 sì 5 五 wǔ 6 六 liù 7 七 qī 8 八 bā 9 九 jiǔ 10 十 shí 11 十一 shíyī 12 十二 shí'èr 19 十九 shíjiǔ 20 二十 èrshí 21 二十一 èrshíyī 100 百 bǎi 1 000 千 qiān 10 000 万 wàn 1 000 000 百万 bǎiwàn 100 000 000 亿 yì 10¹² (триллион) 兆 zhào
二èr киләсе очракларда кулланыла:
гади санауда: 一，二，三……yī, èr, sān… «бер, ике, өч…»; телефоннар, өйләр һ.б. номерларын атаганда, йөздән кечерәк саннарда; тәртип саннарында һәмвакланмаларда . 两liǎng киләсе очракларда кулланыла:
сан икегә тигез булганда: 两个女人liǎng gè nǚrén «ике хатын»; берничә икелеле санда беренче икелесе урнында 两liǎng , башка урыннарда исә 二èr тора (чыгарма: 二十二èrshí'èr «егерме ике»). Ун меңнән алып йөз миллионга кадәр саннар 万wàn ярдәмендә төзелә, шуңа күрә 100 000 саны 一百千yī bǎi qiān (100 × 1 000) түгел, ләкин 十万shí wàn (10 × 10 000) һ.б.ш. булыр; 亿yì һәм 兆zhào өчен шундый ук кагыйдә бар. Сан уртасында берлек торса, анда 一yī куела: 三百一万sān bǎi yī wàn «3 100 000» (301 × 10 000), югыйсә 三百万sān bǎi wàn «3 000 000» булып чыга. Сан башында да 十shí' дан башка иероглифлар алдында 一yī куела: 一万yī wàn «10 000».
Күпразрядлы санның башка цифрлары арасында бер яки берничәноль торса, аларның урнында 零 яки 〇 куела: 四百零四sì bǎi líng sì «404», 二千零五èr qiān líng wǔ «2 005».
Гадәттә сан яки 几jǐ «ничә?» сүзе һәм исем арасындасанау сүзе тора. Төрле санау сүзләре бик күп, һәр исемгә берсе яки берничәсе туры килә. Мәсәлән:
Санау сүзе Саналган объектлар Мисал 架jià механизмнар, җайланмалар 三架飞机sān jià fēijī «өч очкыч» 幅fú тукыма зур кисәкләре, картиналар 五幅帆wǔ fú fān «биш җилкән» 碗wǎn касәдәге ризыклар, эчемлекләр 一碗茶yī wǎn chá «бер чынаяк чәй» 支zhī сыгылмаучан озын объектлар 几支铅笔jǐ zhī qiānbǐ «ничә карандаш?» 个gè универсаль сүз 一个人yī gè rén «бер кеше»
Тәртип саннар 第 "dì" ярдәмендә ясала, санау сүзе төшми кала: 第一个星期dì yī gè xīngqí «беренче атна».
Сүзләр төрләнмәве сәбәпле, кытай телендә сүз тәртибе бик мөһим. Төп сүз тәртибе — SVO (ия — хәбәр — туры тәмамлык):
我 买 书册 了。 wǒ mǎi shūcè le мин сатып алырга китап 了
«Мин китапны сатып алдым».
Фигыйльгә логик басым төшсә, 把bǎ бәйлеге ярдәмендә төзелгән SOV (ия — туры тәмамлык —хәбәр) тәртипле җөмләләр кулланыла:
我 把 书册 买 了。 wǒ bǎ shūcè mǎi le мин 把 китап сатып алырга 了
«Китапнысатып алдым (аның белән башка нәрсәләр эшләмәдем)».
Басым тәмамлыкка төшергән очракта исә сүзләр OSV (туры тәмамлык — ия — хәбәр) тәртибендә тора ала:
书册 我 买 了。 shūcè wǒ mǎi le китап мин сатып алырга 了
«Китапны сатып алдым (башка нәрсәләр сатып алганым юк)».
Аергычлар һәркайчан да исем алдында тора. Сыйфатлар гадәттә өстәмә сүзсез кулланыла, озын аергачлар исә 的 de кушымчасы ярдәмендә кушыла: 漆黑漆黑的头发qīhēi qīhēi de tóufǎ «кап-кара чәчләр», 十分必要的措施shífēn bìyào de cuòshī «бик мөһим чара». 的 de гади сыйфатларны гына түгел, ләкин шулай ук иярчен җөмләләрне формалаштыра:
民间 喝 的 水。 mínjiān hē de shuǐ халык эчергә 的 су
«Халыкның эчкән суы».
看到 大象 的 人 kàn dào dà xiàng de rén күрергә фил 的 кеше
«Филне күргән кеше».
Мондый конструкцияләр башка төрле иярчен җөмләләрдә кулланыла ала, мәсәлән:
我抱你 的 時候 wǒ bào nǐ de shíhòu сине кочаклыйм 的 чак
«Мин сине кочаклаган чакта…».
Википедия ↑1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Chinese //Ethnologue — 25, 19 —Dallas, Texas :SIL International , 1951. — ISSN1946-9675 ↑2,0 2,1 2,2 2,3 Сто языков. Вселенная слов и смыслов / М. А. Кронгауз, А. Ч. Пиперски, А. А. Сомин [и др.]. — Москва : Издательство АСТ, 2018. — 224 с. : ил. — (Лингванонфикшн). — С. 94 ↑ 3191 (XXVIII). Включение китайского языка в число рабочих языков Генеральной Ассамблеи и Совета Безопасности ↑ 3191 (XXVIII). Включение китайского языка в число рабочих языков Генеральной Ассамблеи, её комитетов и подкомитетов и включение арабского языка в число официальных и рабочих языков Генеральной Ассамблеи и её главных комитетов: поправки к правилам 51—59 правил процедуры Ассамблеи ↑5,0 5,1 Ван Сюэмэй Аспекты китайских глаголов в зеркале русского языка // Вестник Московского государственного областного университета : журнал. — 2018. — №. 1.
