| Беларус теле |
| Үзисем: | белару́ская мо́ва |
|---|
| Илләр: | Беларусь,РФ,Украина,Литва,Латвия,Эстония,Польша,Казакъстан,Канада,АКШ,Аргентина |
|---|
| Рәсми халәт: | дәүләт теле Беларусь
ярдәмче тел Польша (кайбер гминнарда)
милли азчылык теле Чехия |
|---|
| Күзәтүдә тора: | Нацыянальная акадэмія навук Беларусі |
|---|
| Сөйләшүчеләр саны: | 2,537,640[1] |
|---|
| Дәрәҗә: | дәүләт теле |
|---|
| Халәт: | куркыныч астында[d] |
|---|
| Классификация |
|---|
| Төркем: | |
|---|
| Язу: | кирилл әлифбасы,латиниица |
|---|
| Тел кодлары |
|---|
| ГОСТ 7.75–97: | бел 090 |
|---|
| ISO 639-1: | be |
|---|
| ISO 639-2: | bel[2] |
|---|
| ISO 639-3: | bel |
|---|
Беларус теле (үзатамасы белару́ская мо́ва) —беларусларның милли теле.Беларус Җөмһүриятенең рәсми телләренең берсе (рус теле белән беррәттән). Беларус телендә сөйләшүчеләр шулай укРФ,Украина,Литва,Латвия,Эстония,Польша,Казакъстан,Канада,АКШ,Аргентина һ. б. илләрдә шактый киң таралган. Беларус телендә сөйләшүчеләрнең гомуми саны 3,842,710 кеше (2000, бәяләмә), ↓ 2,537,640 (2011, бәяләмә), шуларданБеларусиядә 2,230,000 кеше (ил халкының 37 % ы)[3]
Шигырьне беларус телендә уку ―Wikitongues
Куезәңгәр төс белән Беларус теле актив кулланылган төбәкләр билгеләнгән
Беларус теле диалектлары.
Зәңгәрсу төс белән — төньяк-көнчыгыш,
шәмәхә төс белән — урта сөйләшләр,
кишер-сары төс белән — көньяк-көнбатыш,
сары төс белән — Полесье сөйләшләре таралган төбәкләр күрсәтелгән
Беренче «Литва статуты» (1529)
Франтишек СкоринаБиблиясе.(1517-1519)Беларус теле —славян телләренең берсе, көнчыгыш славян телләре төркеменә керә.Борынгы рус теленнән аерылып чыккан. Беларус телендә сөйләмдәа-лаштыру һәмя-лаштыру белән аерылучы ике төпдиалект аерылып карала: төньяк-көнчыгыш (Полоцк һәмВитебск-Могилёв сөйләшләрен кертеп) һәм көньяк-көнбатыш (Гродно-Барановичи һәмСлуцк-Мозырь сөйләшләрен кертеп). Шулай ук арадаш (күчүчән) сөйләшләр (урта беларус сөйләшләре) дә бар, бигрәк тә кайбер фонетик һәм грамматик күрсәткечләре буенчаукраин теленең төньяк сөйләшләренә якын торучыПолесье сөйләше аерылып тора. Хәзерге заман (әдәби) беларус теленең нигезе итеп, төньяк-көнчыгыш һәм көньяк-көнбатыш диалектларының чиктәш сөйләшләренең күп кенә күрсәткечләрен үзенә җыйган урта Беларус сөйләшләре алынган.
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Дж дж | Дз дз | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | І і | Й й | К к | Л л | М м | Н н | О о |
| П п | Р р | С с | Т т | У у | Ў ў | Ф ф | Х х |
| Ц ц | Ч ч | Ш ш | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Әдәби беларус телендәфонетика өлкәсендә түбәндәге үзенчәлекләр күзәтелә: «праўда», «воўк» сүзләрендәге этимологик «в» һәм «л» авазлары урынына иҗек ясамый торган «у» авазы әйтелә; сүзләрдә ирен-ирен авазы алдыннанв протетик авазы өстәп әйтелә: «вока» (күз), «вуха» (колак), тартык авазлар тезмәсе алдыннан «а», «i» авазлары өстәлеп әйтелә: «аржаны» (арыштан ясалган), «ıмгла» (караңгылык); «о», «е» авазлары кыскарган «ъ», «ь» авазларыннан барлыкка килгәнро, ло, ле тезмәләренең тартыклар уртасында килгән очрактары, лы, лi тезмәләре белән чиратлашуы: «кроў» — «крывi», «глотка» — «глытаць», «бляск» — «блiшчаць»; элекке «ъ», «ь» урынында «ы», «i» авазлары килү: «злы», «малады», «бi» (сук), «пi» (эч), «мый» (минем), «рый» (казы), «шый» (тек); йомшак «д», «т» урынында«дзь»,«ць» аффрикаталары барлыкка килү: «дзiва» (кыз), «цiхi».
Морфология өлкәсендә түбәндәге үзенчәлекләр күзәтелә:саннар төрләнгәндәрод төшенчәсе саклану: «2» — два, дзве, абодва, абедзвюх (двух, дзвюх, абодвух, абедзвюх...);сыйфатлар, хәл фигыльләр, тәртип саннарының кушымчасыннан (Берлек санда, Баш килештә) «й» авазы төшеп калу: «цудоуны» (гаҗәеп), «летнi» (җәйге), «прачытаны» (укылган), «трэцi» (өченче); хәзерге заман хәл фигыльләрнең аз күләмдә (терминнар өлкәсендә генә) кулланылуы: «вядучае кола» (төп тәгәрмәч); 3нче заталмашлыклары төрләнгәндә,н элементы төшеп калу: «без яе» (аннан башка), «аб iх» (алар турында).
Синтаксис өлкәсендә түбәндәге үзенчәлекләр күзәтелә: аерымланган хәлләр урынына аерымланган аергычлар күбрәк кулланыла; Юнәлеш килешендә «буенча, яныннан» мәгънәсендә «паўз» бәйлеген куллану: «праязджалi паўз раку» (елга яныннан уздык); күплек санның Урын-вакыт килешендә «па» бәйлеге куллану: «па гарадах i сёлах» (авыллар һәм шәһәрләр буйлап);фигыль сүзтезмәләрдә — «дзякаваць» (рәхмәт әйтергә), «дараваць» (гафу итәргә), «прабачыць» (кичерергә) кебек фигыльләр белән Юнәлеш килешендәге тәмамлык кулланыла: «дзякаваць каму» (кемгә рәхмәт әйтергә), «смяяцца», «здзекавацца», «кпiць» кебек фигыльләр янында «з» бәйлеге булган Иялек килешендәге тәмамлык кулланыла: «смяцца з таварыша» (иптәш өстеннән көлү).
Лексика өлкәсендә борынгырус теленнән килгән сүзләр белән беррәттән беларус теленә генә хас булган сүзләр дә кулланыла: «ветразь» (җилкән), «гарэза» (шаян), «апошнi» (соңгы), «сцiплы» (тыйнак), «грувасцiць» (өяргә), «кемiць» (уйларга), «пакрысе» (әзләп), «шмат» (күп) һ. б.
XIV-XVI гасырларда хәзергеБеларусия җирлегендә көнбатыш рус (иске беларус) китап-әдәби теле кулланылган. Әлеге тел тәрҗемә ителгәндини әдәбиятта, хокукый һәм эш кәгазьләрендә,елъязмаларда, җирле хроникада һ. б. язма истәлекләрдә сакланган. Хәзерге әдәби беларус телеXVIII гасыр ахыры —XIX гасыр башында җанлы халык сөйләме нигезендә барлыкка килгән. Әдәби беларус теле үсешенәЯнка Купала һәмЯкуб Колас иҗаты зур йогынты ясаган.
Хәзерге беларус язуыкириллица (гражданнар шрифты) нигезендә барлыкка килгән; шулай укXVI-XIX гасырларда һәм соңрак чорда далатин әлифбасы (поляк модификациясендә),җирле татарлар беларус телендәге («Әл-Китаб», «Һамаил», «Тәфсир» дип аталган) текстларны күчергәндә кулланганБеларус гарәп әлифбасы (ru) да кулланышта булган. Беларус теле кулланылган иң борынгы язма истәлекләр: «Полоцк белән Рига килешүе» (1330), кенәзВитовтның Василий Карачевскийга биргән жалованная грамотасы (1386), корольКазимир IV Ягеллонның Судебнигы (1468). Беларус язуыXV-XVI гасырларда күп кулланыла башлый: «Көнбатыш-рус Четьясы» (1489), «Псалтырь», Франтишек СкоринаныңБиблиясе (1517-1519), «Литва статуты» (1529,1566,1588), «Баркалабов елъязмасы» (XVI гасыр азагы) һ. б.
- Большая российская энциклопедия. В 30 томах. Том 3 (Ба-Бо). М.: НИ БРЭ, 2005.ISBN 978-5-85270-331-1
- Беларуская мова. Энцыклапедыя. Мiнск, 1994.
- Этымалагiчны слоўнiк беларускай мовы. Мiнск, 1978-2005. Т. 1-10.
- Гiстарычны слоўник беларускай мовы. Мiнск, 1982-2005. Т. 1-24.
- Беларуска-рускi слоўнiк. М., 1962.
