Башкортста́н [ 4] , Башкортста́н Респу́бликасы ,Башкортста́н Җөмһурияте́ (баш. Башҡортостан Республикаһы ,рус. Республика Башкортостан Россия Федерациясе белән берләшкән,Россия Федерациясе субъекты ,Идел буе федераль округына ,ЮНЕСКО билгеләнмәсе буенчаУрта Азия өлкәсенә керә.
Башкаласы —Уфа шәһәре.
Халык саны:2024 елның 1 гыйнварына ―4 064 361 кеше . Шуларның 2 585 360 ы шәһәрләрдә, 1 470 000 (40%) авыл җирлегендә яши[ 5] хатын-кызлар һәм 47,3% ы (1,93 млн)ир-атлар [ 6]
Көнбатыш Башкортстан.Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы — борынгы җәйләү урыннары. Башкортстан республикасы — Көньяк Урал тауларының түбәләре (иң бөек ноктасы — Ямантау, 1 640 м.), карст мәгарәләр, күлләр. Төбәкнең 2/3 өлөшеКөнчыгыш-Европа тигезлегенең көнчыгыш өлешендә урнаша. Республиканың төньяктан көньякка озынлыгы — 550 км, көнбатыштан көнчыгышка — 430 км. Мәйданы — 143,6 мең км².
Республика территориясендә Башкортстан дәүләт тыюлыгы урнашкан.
Иң зур елгалары:Агыйдел (1430 км), кушылдыклары —Нөгеш (235 км),Сем (239 км),Караидел (918 км),Әй (549 км),Дим (535 км), шулай укСакмар (760 км) беләнЫк (571 км) елгалары. Башкортстан җирлегеннән шулай укҖаек елгасы (2428 км.) башлана.
Күлләрнең саны — 2700. Республиканың иң зур күлләре Урал таулары артына урнаша. Көнбатыш өлешендә иң эре күл —Асылыкүл (мәйданы 18,5 км²).
Ямантау Тауларда уртача еллык температура +0,3°С, тигезлектә +2,8°С.Гыйнварда Цельсия градусы буенча уртача температура 18°С,июльдә — +18°С. Кояшлы көннәр саны 261дән (Уфа) 287гә (Аксёново ,Белорет ) кадәр үзгәреп тора.
Уртача еллык явым-төшемнәр саны 300—600 мм,Урал тауларының көнбатыш ягында 700 ммга кадәр җитә.
Кар капламы ноябрь башында яки уртасында барлыкка килә, апрель уртасында исә кар эреп бетә. Кар капламы 150—165 (таулы районнарда 171—177) көн ята, аның уртача биеклеге 36-55 см га җитә.
Урманнар республика территориясенең 40 % алып тора. Урал таулары артында катнаш урманнар, төньяктарак нарат-яфраклы һәм каен урманнары бар; урман-далалар — каен һәм имән агачларына бай.
Йөрәктау - биеклеге Агыйдел елгасы өстеннән 220 метр.
Орхон төрки язуында «Башкортстан» сүзенең язылышы1557 елдан башлап башкорт кабиләләре Россия составына керә башлыйРеспублика «Башгурд» исеме астында беренче тапкырVIII гасырда Фәзлуллаһ Рәшидәддиннең «Огузнамә» исемле эшендә телгә алына, ә башкорт халкының үзатылышы (башҡорт) Сәлләм Тәрҗемән хезмәтләрендә (IX гасырның беренче яртысы) очрый.
X —XII гасырларда республиканың көнбатыш өлешендә яшәүчеләрИдел буе Болгары дәүләте,XIII —XIV гасырларда бөтен Башкортстан җирлегеҖучи Олысына , аның таркалуыннан соң башкортларКазан ,Нугай вәСебер ханлыклары,1557 елдан башлап башкорт кабиләләре Россия составына керә.
Инкыйлабкача елларда хәзерге Башкортстан җирлеге күбесенчәУфа губернасы составында була.
1917 елның 15 (28) ноябрендә Башкорт өлкә шурасыБашкортстан милли-территориаль мохтариятен (автономиясен) игълан итә.1919 елның 20 мартында Мәскәүдә «Үзәк Совет хакимияте белән Башкорт хөкүмәте арасында Башкорт Совет Автономиясен төзү турында килешү» имзалана.[ 7] Ырынбур губернасының төньяк өязләре нигезендә оеша. Башкортларның үз шәһәрләре булмаганлыктан, аның башкаласы итеп күршеУфа губернасында урнашкан рус-татар шәһәреЭстәрлетамак билгеләнә. 1920 елның 20 августында Совет хөкүмәте Эстәрлетамак шәһәрен Кече Башкортстанга бирә.
1922 елның 14 июненнән Уфа губернасын юк итеп, Башкортстан составына губернаның зур өлешләре, шул исәптәнБәләбәй һәмБөре өязләре (алар язмышы турында махсус референдум үткәрелергә тиеш булган)кертеләләр , башкаласы ЭтәрлетамактанУфага күчерелә.
1952 елның маенда Башкорт АССРы эчендәУфа һәмСтәрлетамак өлкәләре барлыкка килә, әмма 1953 елның апрелендә өлкәләргә бүленеш юкка чыгарыла.
1990 елда БАССР Югары Шурасы Дәүләт Суверенлыгы турында Декларация кабул итә.[ 8]
Рәхимов Мортаза Гобәйдулла улы — Башкортстан Республикасының беренче ПрезидентыБашкортстан Конституциясенә тиешле дәүләт власы хөкем, башкарма һәм кануннар чыгару юнәлешләренә бүленә.
Башкортстан Республикасы Башлыгы — Башкортстан Республикасының иң югары вазифалы кешесе.Башкортстан Хөкүмәте статусы һәм хокукы Башкортстан Конституциясе белән билгеләнә.
Башкортстан Республикасында хөкем власын Башкортстан Республикасы Конституция Суды, федераль судлар һәм мировой хөкем тормышка ашыра.
Башкортстан Парламенты —Дәүләт Җыелышы — Корылтай 2003 елдан бер палатасыннан торган кануннар чыгару органы.
Башкортстанда 4 104 336 кеше яши. Аларның 2 626 613 шәһәрләрдә, 1 447 723 авылда тора. Эре шәһәрләре —Уфа (башкала, 1 042 мең кеше),Стәрлетамак (264 мең кеше),Салават (158 мең кеше),Нефтекама (122 мең кеше),Октябрьски (108 мең кеше). Республикадагы барлык халыкныңтатарлар (25,4 %),башкортлар (29,5 %),руслар (36,1 %) тәшкил итә.
Халык 1926 [ 10] 1939 [ 11] 1959 [ 12] 1970 [ 13] 1979 [ 14] 1989 [ 15] 2002 [ 16] 2010 [ 17] К. с. % К. с. % К. с. % К. с. % К. с. % К. с. % К. с. % К. с. % руслар 1 064 707 39,9 % 1 281 347 40,6 % 1 418 147 42,4 % 1 547 893 40,2 % 1 547 893 40,2 % 1 548 291 39,3 % 1 490 715 36,3 % 1 432 906 36,1 % башкортлар 625 845 23,5 % 671 188 21,3 % 737 711 22,1 % 892 248 23,4 % 935 880 24,3 % 863 808 21,9 % 1 221 302 29,8 % 1 172 287 29,5 % татарлар 621 158 23,3 % 777 230 24,6 % 768 566 23,0 % 944 505 24,7 % 940 436 24,5 % 1 120 702 28,4 % 990 702 24,1 % 1 009 295 25,4 % чуашлар 84 886 3,2 % 106 892 3,4 % 109 970 3,3 % 126 638 3,3 % 122 344 3,2 % 118 509 3,0 % 117 317 2,9 % 107 450 2,4 % чирмешләр 79 298 3,0 % 90 163 2,8 % 93 902 2,8 % 109 638 2,9 % 106 793 2,8 % 105 768 2,7 % 105 829 2,6 % 103 658 2,6 % украиннар 76 610 2,9 % 92 289 2,9 % 83 594 2,5 % 76 005 2,0 % 75 571 2,0 % 74 990 1,9 % 55 249 1,4 % 39 875 1,0 % арлар 23 256 0,9 % 25 103 0,8 % 25 388 0,8 % 27 918 0,7 % 25 906 0,7 % 23 696 0,6 % 22 625 0,6 % 21 477 0,5 % мордва 49 813 1,9 % 57 826 1,8 % 43 582 1,3 % 40 745 1,1 % 35 900 0,9 % 31 923 0,8 % 26 020 0,6 % 20 300 0,5 % башкалар 39 773 1,5 % 56 931 1,8 % 60 749 1,8 % 52 485 1,4 % 53 557 1,4 % 55 426 1,4 % 74 577 1,8 % 165 044 4,1 % барлык 2 665 346 100,0 % 3 158 969 100,0 % 3 341 609 100,0 % 3 818 075 100,0 % 3 844 280 100.0 % 3 943 113 100,0 % 4 104 336 100,0 % 4 072 292 100,0 %
Республикада 54 административ район, 21 шәһәр, 2 шәһәр тибындагы поселок, 828 авыл администрациясе бар.
Эре сәнәгый үзәкләре —Уфа ,Стәрлетамак ,Ишембай ,Салават ,Нефтекама ,Туймазы ,Октябрьски ,Белорет . Җитештерүнең югары дәрәҗәдәге тупланышы хас, сәнәгый продукциясенең якынча 50 %Уфада чыгарыла.
Сәнәгатьнең әһәмиятле тармаклары — нефть чыгару, нефть эшкәртү. Машиналарны төзү һәм металл эшкәртү зур үсешне алган. Агач эшкәртү сәнәгате һәм төзелеш материалларны ясау да бар.
Аның нигезен җылылык электр стансалар тәшкил итәләр: Карманово ГРЭСы, Уфадагы ҖЭҮ-1, ҖЭҮ-2, ҖЭҮ-3 ҖЭҮ-4,Стәрлетамакта һәмСалаватта ҖЭҮләре , Урал арты ҖЭҮ (Сибай) һәм Күмертау ҖЭҮ.
Башкортстан АЭС төзелешеЧернобыль һәлакәтеннән соң туктатылган.
Туймазы районының Төпкилде авылы тирәсендә тәҗрибә-сынау җил электр стансасы урнашкан.
Ашлык-терлекчелек юнәлешендәгеавыл хуҗалыгы .Бодай ,арыш ,солы ,арпа , шикәр чөгендере,көнбагышны үстерәләр. Җөмһүрияттә сөт-ит терлекчелеге, ит-йонсарыкчылыгы ,кошчылык ,атчылык , кымызчылык һәмумартачылык үсешне алган.Башкорт балы Россиядә киң мәшһүрлекне алган.
Тимер юл элемтәсеСамара—Уфа тимер юлыннан башлана, аның 486 км озынлыгындагы Кинәле станциясеннән Уфа станциясенә кадәрге участогы 1888 елда файдалануга тапшырыла.
Уфа тимер юллар ашаСамар ,Чиләбе ,Ырынбур ,Сембер һәм башка шәһәрләр белән тоташтырылган. Көймә йөрешле елгалар:Агыйдел һәмКараидел . Торба үткәргеч транспорты да үсешне алган.
Төбәк ашаМ5 М7 Р240 Уфа —Ырынбур ,Р315 Уфа —Бөре —Яңавыл ,Р316 Стәрлетамак —Белорет —Магнитогорски ,Р317 Бөре —Тазтөбе —Чаткы һәмР361 Мәләвез —Магнитогорски [ 18]
Авиа элемтә Башкортстанны Россиядәге дистәләрчә шәһәрләре белән, БДБ илләре, Греция, Кытай, БГЭ, Төркия шәһәрләре белән тоташтыра. Уфада Башкортстанда иң зураэропорт урнашкан.
«Башкортстан Республикасында бәйрәм һәм истәлекле көн, һөнәри һәм башка даталар турында» Башкортстан законы республиканың Югары Советы тарафыннан1992 елның 27 февралендә кабул ителде.
Эшләми торган бәйрәм көннәре.
Истәлекле көннәре.
Башкортстанда халык (милли)Сабантуй бәйрәме рәсми статуска ия. Бәйрәм республиканың барлык муниципаль районнарында язгы басу эшләре бетү уңаеннан үткәрелә. Сабантуйның үткәрелү датасы ел саенБашкортстан башлыгы указына ярашлы тәгаенләнә.
ҖөмһүриятСалават җыены фольклор бәйрәме ел саен Башкортстан республикасының төрле шәһәр һәм районнарында 2004 елдан алып үткәрелә башлады. 2011 елдан алып Салават җыены Салават районында үткәрелә.
БашкортстанныңОктябрьский шәһәренда җөмһүриятКурай бәйрәме үткәрелә. Курай бәйрәме татарлар яшәгән республиканың төньяк-көнчыгыш районнарында курайны пропагандалау һәм популярлаштыру, башкорт халык уен коралларын таралышын киңәйтү, шулай ук зирәк курайчылар ачу максатларында үтә һәм беренче мәртәбә 2001 елда оештырылды.
Шулай ук Башкортстан Республикасында Россия Федерациясе субъекты канунияте тарафыннан булдырылган башка истәлекле даталар да билгеләнә.
↑ Башкортстан Конституциясе ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2025 г. и в среднем за 2024 г. и компоненты её изменения —Росстат , 2025. ↑ Башкортстан Конституциясе : «Башкортстан Республикасы» һәм «Башкортстан» дигән атамалар тиң мәгънәле.↑ Элина Ахметова. Статистики подсчитали население городов и сёл в Башкирии. ИА«Башинформ» , 10.05.2024↑ Элина Ахметова. В Башкирии 53% населения составляют женщины. ИА«Башинформ» , 12.05.2024↑ архив күчермәсе the original on 2017-12-01, retrieved2014-09-11 ↑ архив күчермәсе the original on 2008-10-14, retrieved2014-09-11 ↑ архив күчермәсе the original on 2011-06-27, retrieved2012-11-16 ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=772 ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=61 ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=76 ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=59 ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=58 ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=56 ↑ архив күчермәсе the original on 2006-11-04, retrieved2012-11-18 ↑ архив күчермәсе the original on 2012-02-04, retrieved2012-11-18 ↑ Р361 – «Магнитогорск — Сибай — Зилаир – Ира» | Автодороги России | Главная . әлеге чыганактан 2013-02-26 архивланды.2013-02-24 тикшерелгән.
.svg)
.jpg)
.svg)