Vutomi ixihlawurisi exikarhi ka swivumbiwa leswi hanyaka na leswi feke. kuna mihlovo yo hambana-hambana ya vutomi, yin'wana yakona iswimilana, swiharhi na tibhaktheriya. Ntivo-vutomi (Biology) isayensi ya swivumbiwa leswi hanyaka.
Kutafikela na namunthla, van'wa sayensi na van'wa tifilosofi va swikuma switika ku nyikela nhlamuselo ya riviti "vutomi".[1] Swivumbiwa swikota kudya no gayela swakudya, swikota ku twa, swikota ku tswala, naswona swikota ku hluvuka swithlela swikota ko tolovela mbangu lowu switshamaka eka wona kuya hi kulandzelelana ka switukulwana. Kuna mixaka-xaka ya swivumbiwa laha emisaveni, naswona hinkwaswo swi yelana hi kuva na nkuma wa khaboni na mati ya miri.
Van'wa sayensi va ehleketa leswaku vutomi byingava byi sungurile kusuka eka swivumbiwa leswinga hanyiki. Vutomi byo sungula bya laha misaveni byi ngava byi sungule kwalomu ka 3.5 biliyoni wa malembe, loko misava yisungule ku vumba maribye kumbe sava leri omeke. Mihleketo yin'wana iya leswaku vutomi byingava byi sungule hikwalaho ka hlangana ka swiaki swavutomi kwalomu ka 4.1-4.4 biliyoni wa malembe lamahundzeke.[2][3][4][5][6]
Ndlela leyi vutomi byingavaka byi tumbulixiwe hayona ayitiveki, hambi leswi kunga tala mavonele hi mhaka leyi. Kusukela loko vutomi byi tumbulukile, vutomi byi cinca-cincile kuya hi mihlovo yo hambana-hambana. Hmabi leswi vutomi byi kumekaka himixaka yotala, kuringanyetiwa leswaka 99 wa tiphesenti ta swivumbiwa leswi hanyaka eka 5 biliyoni,[7] wa swivumbiwa leswi tshameke swi hanya laha misaveni, aswahari kona.[8][9] kuringanyetiwa leswaku kana kwalomu ka 10 kuya 14 wa timiliyoni taswivumbiwa leswi hanyaka.[10] Hambileswi vutomi byi vonakaka laha misaveni ntsena, vanhu votala va ehleketa leswaku kuna mihlovo ya swivumbiwa leswi hanyaka ehandle ka misa.[11][12]
↑Race, Margaret S.; Randolph, Richard O. (2002). "The need for operating guidelines and a decision making framework applicable to the discovery of non-intelligent extraterrestrial life".Advances in Space Research30 (6): 1583–1591.Bibcode:2002AdSpR..30.1583R.ISSN0273-1177.doi:10.1016/S0273-1177(02)00478-7. "There is growing scientific confidence that the discovery of extraterrestrial life in some form is nearly inevitable"
↑Cantor, Matt (15 February 2009)."Alien Life 'Inevitable': Astronomer".newser. Archived fromthe original on 3 May 2013. Retrieved 3 May 2013. "Scientists now believe there could be as many habitable planets in the cosmos as there are stars, and that makes life's existence elsewhere "inevitable" over billions of years, says one."