Vukhongeri i nxaxamela wamindzhavuko ya matikhomele, swi endlo, mavonele, matsalwa yo kwetsima, tindzhawu to kwetsima na mafambisele ya vutomi ya vanhu.[1] vukhongeri byo hambanahambana byi nga katsa kumbe ku pfumala swiyenge leswi hlanganisaka "Vukwembu",[2] "swilo leswi kwetsimaka",[3] "Ripfumelo",[4] "Xivumbiwa kumbe swivumbiwa swa matimba swa moya"[5] kumbe muxaka wokarhi wa "ku nga heli naswona swi tisa matimba eka vutomi."[6]
Swiendlo swa vukhongeri swinga katsa switoloveto, kuchumayela, switsundzuxo na vugandzeri (bya Xikwembu/Swikwembu), maganzelo, minkhuvo, kuthwasa, mitirho ya rifu, mintirho ya micato, ku khongela, vunanga, kuhlanganisa na mindzhavuko ya vanhu. Vukhongeri byi na matimu yo kwetsima na swiviko. Leswi hlayisiweke eka matsalwa yo kwetsima, na swifungo, na tindzhawu, leswi swi ringetaka ku nyika xivangelo xa vutomi. Vukhongeri byi nga thlela byi va na switori swa xikombiso, leswi van'wana va malandza va tshembaka leswaku swa ntiyiso, leswi nga na xikongomelo xo hlamusela masungulo ya vutomi, ntumbuluko na swin'wana. Ripfumelo, ehenla ka swivangelo, rivoniwa tanihi xivangelo xa tidyondzo ta Vukhongeri.[7] Ku na kwalomu ka 10,000 wa tinxaka ta vukhongeri emisaveni hinkwayo.[8] kwalomu ka 84% wa vaaki va misava va pfumela eka yin'we ya nthlanu wa vukhongeri, kungaVukreste,Vusurumani, Vuhindu, Vubhudha na vukhongeri bya ndzhavuko.[9]
Kuya emahlweni ka nhluvuko na sayensi, ku vangile leswaku vukhongeri byi soriwa ngopfu emanguveni lawa, hambileswi vanhu van'wana vanga pfuleki eka vukhongeri.[10] Tidyondzo ta vukhongeri ti hlanganisa, Vufundhisi, tidyondzo ta sayensi ni vukhongeri. Tidyondzo leti ti hlamusela matumbulukelo na matirhele ya vukhongeri.
Masungulo ya ripfumelo ra vukhongeri i xivutiso lexi pfulekeke, lexi nga ni tinhlamuselo leti nga kotekaka ku katsa ni ku lemuka rifu ra munhu hi xiyexe, ku titwa u ri ni vaaki ni milorho.[1] Hi ndhavuko, ripfumelo, ku engetela ekaku anakanya, ri tekiwe tanihi xihlovo xa ripfumelo ra vukhongeri. Ku tirhisana exikarhi ka ripfumelo ni mianakanyo, ni ku tirhisiwa ka swona tanihi nseketelo lowu voniwaka wa ripfumelo ra vukhongeri, swi ve mhaka leyi tsakeriwaka hi vativi va filosofi ni vafundhisi.
Tsalwa ra voko leri kombisaka Nyimpi ya Kurukshetra leyi nga ni nhlohlorhi eka xitlhokovetselo xa Mahindu lexi vuriwakaMahabharata .Mahabharata i xitlhokovetselo xo leha ku tlula hinkwaswo leswi tiviwaka naswona i xihlovo xa nkoka xa ntsheketo wa Mahindu .
Rito leringe ntsheketo ri ni tinhlamuselo to hlayanyana:
Xitori xa ndhavuko xa swiendlakalo leswi vonakaka swi ri swa matimu lexi tirhaka ku paluxa xiphemu xa langutelo ra misava ra vanhu kumbe ku hlamusela mukhuva, ripfumelo kumbe xiendlakalo xa ntumbuluko;
Munhu kumbe nchumu lowu nga na vukona lebyi ehleketiwaka ntsena kumbe lebyi nga tiyisisiwiki; kumbe
Xifaniso xa vuswikoti bya moya eka munhu.
Vukhongeri bya khale bya swikwembu swo tala, byo tanihi bya le Greece, Rhoma na Scandinavia, hi ntolovelo byi hambanisiwa ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge ntsheketo . Vukhongeri bya vanhu va le mahlweni ka tiindasitiri, kumbemindhavuko leyi nga eku hluvukeni, hi ku fanana yi vuriwa mintsheketo eka ntivo-vutomi bya vukhongeri . Rito leri nge ntsheketo ri nga tirhisiwa hi ndlela yo nyenyetsa hi vanhu va vukhongeri ni lava nga riki va vukhongeri. Hi ku hlamusela switori swa vukhongeri bya munhu un’wana na ripfumelo ra yena tanihi ntsheketo, munhu u vula leswaku a hi swa xiviri kumbe ntiyiso ku tlula switori na ripfumelo ra yena ra vukhongeri. Joseph Campbell u vule leswaku, "Ntsheketo wu tala ku tekiwa tanihi vukhongeribya vanhu van'wana, naswona vukhongeri byi nga hlamuseriwa tanihi ntsheketo lowu hlamuseriweke hi ndlela yo biha."
Kambe eka ntivo-vutomi, rito leri nge ntsheketo ri ni nhlamuselo leyi nga riki ya ku rhuketela. Kwalaho, ntsheketo wu hlamuseriwa tanihi xitori lexi nga xa nkoka eka ntlawa, hambi xi ri ntiyiso hi xikongomelo kumbe hi ndlela leyi tiyisisiwaka kumbe e-e. Swikombiso swi katsa ku pfuxiwa ka musunguri wa vona wa xiviri Yesu, leswi, eka Vakriste, swi hlamuselaka ndlela leyi va ntshunxiwaka ha yona eka xidyoho, swi fanekisela matimba ya vutomi ehenhla ka rifu, naswona ku tlhela ku vuriwa leswaku i xiendlakalo xa matimu. Kambe hi ku ya hi langutelo ra ntsheketo, loko xiendlakalo lexi xi humelerile hakunene kumbe e-e a hi swa nkoka. Ematshan’weni ya sweswo, ku fanekisela ka rifu ra vutomi bya khale ni ku sungula ka vutomi lebyintshwa i swa nkoka swinene. Vapfumeri va vukhongeri va nga ha amukela tinhlamuselo to tano to fanekisela kumbe va nga ti amukeli.
Mikhuva ya vukhongeri yi nga katsa mihivahivana, tidyondzo, ku tsundzuka kumbe ku xixima xikwembu (xikwembu kumbe xikwembu xa xisati ), magandzelo, minkhuvo, minkhuvo, ku rhurhumela, ku sunguriwa, mintirho ya xilahlo,minhlangano ya vukati, ku anakanyisisa, xikhongelo, vuyimbeleri bya vukhongeri, vutshila bya vukhongeri, byo kwetsima ncino, vutirheli bya mfumo, kumbe swiyenge swin’wana swa ndhavuko wa vanhu.
Vukhongeri byi na xisekelo xa vaaki, tani hi ndhavuko lowu hanyaka lowu rhwariweke hi vatekaxiave lava nga riki vafundhisi, kumbe na vafundhisi lava hlelekeke, na nhlamuselo ya leswi vumbeke ku namarhela kumbe ku va xirho.
