| Lala Zağanos Paşa | |
|---|---|
 | |
| 12. Osmanlı Sadrazamı | |
| Görev süresi 1 Haziran 1453 - 1456 | |
| Hükümdar | II. Mehmed |
| Yerine geldiği | Çandarlı Halil Paşa |
| Yerine gelen | Veli Mahmud Paşa |
| 17.Osmanlı Kaptan-ı Deryâsı | |
| Görev süresi 1463-1466 | |
| Hükümdar | II. Mehmed |
| Yerine geldiği | Yakub Bey |
| Yerine gelen | Veli Mahmud Paşa |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | y. 1426 |
| Ölüm | 1469 (42-43 yaşlarında) Balıkesir,Osmanlı İmparatorluğu |
| Vatandaşlığı |  Osmanlı İmparatorluğu |
| Milliyeti | Arnavut |
| Evlilik(ler) | Sitti Nefise Hatun Fatma Hatun Anna Hatun |
| Çocuk(lar) | Mehmed Bey Ali Çelebi Hatice Hatun Selçuk Hatun Hamza Bey Ahmed Çelebi |
| Askerî hizmeti | |
| Bağlılığı | Osmanlı İmparatorluğu |
| Branşı | Osmanlı donanması Osmanlı ordusu |
| Rütbesi | Kaptan-ı derya (1463-1466) |
| Çatışma/savaşları | İstanbul'un Fethi Belgrad Kuşatması Mora Seferi |
Zağanos Mehmed Paşa veyaZağan Paşa (Osmanlıca: زاغنوس پاشا,Arnavutça: Zognush Pasha;y. 1426 – 1469),Fatih Sultan Mehmed dönemindesadrazam vekaptan-ı derya olarak görev yapanOsmanlı askeri komutanı ve devlet adamıydı.
AslenHristiyan olan Zağanos Paşa,devşirme sistemi ile Osmanlı hizmetine alınarakMüslüman oldu veYeniçeri Ocağı'nda hızla yükseldi. II. Mehmed'in en güvendiği komutanlardan biri haline gelerek, hem askeri hem de siyasi alanda etkili bir rol oynadı. Aynı zamanda sultanınlalası olarak görev yaptı. Rakibi olan önceki sadrazamÇandarlı Halil Paşa'yıİstanbul'un Fethi sırasında saf dışı bıraktı ve Osmanlı yönetiminde daha da güçlendi. 1453'te sadrazam olan Zağanos Paşa,Belgrad Kuşatması'ndaki başarısızlığından sonra, 1456'da görevinden alındı. 1463 ile 1466 yılları arasında kaptan-ı derya olarak görev yaptı ve 1466'da Makedonya'nınTeselya valisi oldu. 1467'deTrabzonsancakbeyi olarak görev yaptı.
İskender Bey veyaHamza Paşa gibiHristiyanArnavut kökenli olduğu düşünülmektedir.[1][2] Bazı kaynaklar iseRum devşirmesi olduğunu öne sürmektedir.[3][4]
Denizcilikte gözetleme içinzağanos (keskin görüşlü, yırtıcı bir kuş) kullandığı içinzağanos lakabıyla anılmıştır. EğitiminiEdirne SarayındakiEnderun'da yapmıştır. Eğitiminden sonra ümera sınıfına dâhil olmuştur.II. Murad, oğlu ve veliahtı olanŞehzade Mehmed'i Manisa sancakbeyi olarak gönderince önce Nişancı Mehmed Bey onunlalası olarak görevlendirilmiş ve çok geçmeden Zağanos Paşa'yalalalık görevi verilmiştir. Aralık 1449'daSaruca Kasım Paşa'nın lalalık görevine atanmasına kadar bu görevi sürdürmüştür.[3]
1443'te Şehzade Mehmed Edirne'ye çağrıldığı zaman Zağanos Paşa'yavezirlik görevi verilmiştir. 1444'te ikinci eş olarakII. Murad'in kızı ve Şehzade Mehmed'in ablası Fatma Sultan ile nikâhlanmış ve "Damat" olarak anılmaya başlanmıştır. 1446'da vezirlikten azledilipGelibolu sancakbeyi ve donanma komutanı olmuştur.[3] Bir iddiaya göre, Sultan II. Murad tarafından sürgün edilmiştir, 1444-1452 yılları arasında Balıkesir'de sürgün hayatı yaşamıştır.[4]
1451'de babası olanII. Murad ölünceII. Mehmed'in ikinci defa padişahlığa çıkması üzerine Edirne'ye dönmüş ve ikinci vezir tayin edilmiştir.İstanbul'un fethi sürecinde önemli görevler yüklenmiştir.
İstanbul'un fethi öncesindeRumeli Hisarı'nı yaptırmış, İstanbul Kuşatması'nın en ateşli savunucularından olmuştur. Rumeli Hisarı'ndaki 3 kulenin biri Halil Paşa, biri Sarıca Paşa, diğer güneydekine ise Zağanos Paşa adı verilerekRumeli Hisarı'nın yapımı sonrası diğer 2 paşa ile birlikte padişahça onurlandırılmıştır. Dehası ile Osmanlı donanmasının kara yolu ile Kasımpaşa'ya indirilmesini sağlamıştır. Bununla birlikteUlubatlı Hasan'ın kendi komuta ettiği birlikte bulunduğu ve askerlerinin emri altındaki tünelci ve istihkamcılarının büyük yararlılıklar gösterdiği bilinmektedir.
İstanbul'un fethi'nden sonra azledilerek idam edilenÇandarlı Halil Paşa'nın yerine vezir-i azamlığa getirilmiştir.
Ancak 1456 yılındaFatih Sultan Mehmet ile birlikte sefere çıkan Zağanos Paşa ve Osmanlı ordusu,Belgrad Kuşatması'ndaSırbistan'ın her yanını fethetmesine karşın şehri alamayıp; şehri savunanJános Hunyadi komutasındaki Macar ordusu veHaçlı birliklerine yenilmiş ve ağır kayıplar neticesi kuşatmayı kaldırmak zorunda kalmıştır.
Bu başarısızlığın en büyük sorumlusu olarak Zağanos Paşa gösterilmiş veVezir-i Azamlıktan alınmıştır. Kızı sultanın hareminden dışlanmış ve her ikisi deBalıkesir'e sürgün gönderilmiştir. Balıkesir'e yerleşen Zağanos Paşa, vakıflar kurmuş cami, medrese, hamam yaptırmış ve şehrin çehresini değiştirmiştir. Bundan sonraki hayat hikâyesi ise tam net değildir.
Bir anlatıma göre; 1459'da ise Balıkesir'den geri çağrılmıştır. 1463'te gelişmeye başlayanOsmanlı Donanması'nın başınaKaptan-ı Derya olarak getirilmiştir. 1466 yılında iseTeselya veMakedonya'ya vali olarak atanmıştır.
Hakkındaki bir başka iddiaya göre ise; 1461 yılında Trabzon'un fethine katılmıştır. Trabzon'un fethi esnasında PrensesAnna ile evlenmiştir.
1467-1469 yılları arasında iseTrabzon'dasancak beyliği yapmıştır.[5]
Diğer bir iddia ise 1461'deTrabzon'un fethi sonrası 1462 yılında Balıkesir'de vefat ettiği yönündedir.[3][4][6]
İstanbul'un fethinde, gemilerin karadan yürütülmesini sağlayan Türkmen tahta işçilerinin de Balıkesir'e yerleşmesine önayak olmuş veTahtacılar adı verilen Türkmen Kültürü'nün oluşmasında pay sahibi olmuştur. Vakfının faaliyetleri Cumhuriyet Dönemi'ne kadar sürmüş, bu dönemde vakfın mütevellisi olan (torunlarından) Aslıer Ailesi tarafından, sahiplik ve imtiyaz hakları Türkiye Cumhuriyeti Devleti'ne devredilmiştir.
Yaygın olarak bilinen kanı; "os" sözcüğünün Rumca"da "bey" anlamına geldiği, Rumeli Beylerbeyi iken yöre halkı tarafından "şahan-zahan (şahin)" kelimeleri ile birleştirilip "Zağanos" olarak okunduğudur (atalarındanEvrenos Bey gibi).Halil Ethem Eldem'e göre Zağanos sözcüğü bir çeşit şahin anlamında olup, Farsça zağan sözcüğünden Osmanlıcaya geçmiştir.Mahmut Goloğlu iseTrabzon Rumcası’nda "martı" anlamına gelen zinos sözcüğüne bağlayıp, kaynak göstermeden sözcüğün eski Türkçe olduğunu iddia etmiştir.[kaynak belirtilmeli]
Modern Türkçe sözlükte zağanos “bir cins doğan” olarak geçmekle birlikte, hangi dilden ödünç alındığı belirtilmemektedir. Farsça şahin sözcüğünün Rum ağzında bozulduktan sonra Türkçeye geçmiş formu olmalıdır.
Zağanos sözcüğünün Trabzon'da yengeç anlamında kullanılan zağana sözcüğü ile alakalı olabileceği akla gelebilir ki bu sözcük aynı zamanda yörede aksak yürüyen kişilere takılan bir lakaptır ama Paşa'nın adıTrabzon'un Fethi'nden öncesine dayanıyorsa bu önerme geçersizdir.
Zağanos Mehmed Paşa Balıkesir'de kendi ismini taşıyanZağanos Paşa Camii'ni yaptırmıştır ve eşi Fatma Sultan ve kendisi bu caminin avlusunda bulunan türbede defnedilmiştir.[4] Bundan başka yine Balıkesir'de camiye ek imaret, medrese yaptırmıştır.Bursa'da camii, mektep ve köprü;Edirne'de mescit veTokat'ta kütüphane yaptırmıştır.[3]Trabzon'da bulunduğu süre içerisinde şehrin iç bölgesindeki ana geçişte yer alan ve stratejik öneme sahip köprü Zağanos Köprüsü olarak hala hizmet vermektedir.
Dipnot
Alıntı
| Siyasi görevi | ||
|---|---|---|
| Önce gelen: Çandarlı (2.) Halil Paşa |  Osmanlı Sadrazamı 1453 - 1456 | Sonra gelen: Veli Mahmud Paşa |
| Askerî görevi | ||
| Önce gelen: Yakup Bey | Kaptan-ı Derya 1463 - 1466 | Sonra gelen: Veli Mahmud Paşa |
