Ak Hun İmparatorluğu (Baktriyaca: ηβοδαλο,Ebodalo;[3] İslam kaynaklarındaHeytal, Bizans kaynaklarındaEftalit, Çin kaynaklarındaAk Hiung-nu, Hint kaynaklarında iseSveta-Hūna olarak geçer),[4][5] dördüncü yüzyılın başlarındaIsığ Gölü çevresindeAvarlar'a bağlı yaşarlarken bu yüzyılın ikinci yarısındaMaveraünnehir'e veToharistan'a yayılmışTürk[6][7][8] devleti. Hükümdarlık 5. yüzyılda Heftal denilen aileye geçtiğinden Eftalitler olarak da bilinirler.
Batıya doğru ilerlemelerine devam ederekÇin'in kuzeybatısındakiGobi Çölü'ndenHazar Denizi kenarına kadar yayılan bir devlet kurmuşlardır. Ak Hunlar'ın güneye inen bir kolu daKabil çevresinde bulunanKuşanlar'ı yenerekHindistan'a doğru ilerlemiş ve Hindistan'da bulunanGupta İmparatorluğu'nun 5. yüzyılın sonlarında parçalanmasından sonra 510 yılındaİndüs Vadisi'ni veGanj Vadisi'ni almışlardır.[9]
Fakat Hindistan'daki Ak Hunlar altıncı yüzyılın ilk yarısından sonra tarih sahnesinden çekilerek yerli halk arasında kaybolmuşlardır. Batı Ak Hunları ise, bir taraftanOrta Asya'da hâkimiyeti temin edenGöktürklerin bir taraftan daİran'da hüküm sürenSasaniler'in arasında kalmışlar, iki taraftan saldıran kuvvetli düşmanları ile başa çıkamayarak 567 yılında tarih sahnesinden silinmişlerdir.
Ak Hun İmparatorluğu,Hiung-nu'ların bölünmesinden sonra batıya kayanlar tarafından kurulan bir devlettir.[10] Çağdaş devletleri olanSasani,Çinli veBizanslı kaynaklardan böyle bir devlet olduğu bahsedilmektedir. Yapılan araştırmalar sonucu bu devletin kurucularının Hun birliğinin bozulmasından sonraAfganistan bölgesine gelenUar veHun kabileleri, bu bölgedeki yönetim boşluğundan yararlanarak bugünkü Afganistan veTacikistan çevresinde devlet kurmuşlardır. İlk dönemler Sasaniler ile iyi geçinmişlerdir.Kuzey Hindistan,Pakistan veKeşmir'e doğru yayılmışlardır. Sasaniler'in iç politikalarına yardımcı olmuşlardır. Fars ve Bizans kaynaklarındaEftalitler olarak geçen bu devletin yönetici ailesinin "Eftal sülalesi" olduğu kanısı yaygındır ancak "Heftal adında bir kağanın sülalesi" olduğunu da söyleyenler de vardır. Fakat Ak Hunlar'ınOrta Asya steplerinden geldikleri kesindir.[11] Çinliler ise bu devlete "Hua" demiştir.[12] Eftalitler ileTürkiye Türkmenlerinden olanAbdallar arasında bağlantı kurulmaktadır.[13]
Sasaniler'e göre, Ak Hunlar, beşinci yüzyılın başlarındaCeyhun Irmağı'nı geçerek komşuları Sasaniler'in sınırlarına dayandılar. Savaşçı hükümdarları Hakan'ın yönetimindeRey önlerine kadar ilerlediler ama Sasani HükümdarıV. Behram bu akınları durdurdu.İç Asya'da, Hun idaresinden sonra iktidara gelenSienpiler'in yerine kurulanAvar Kağanlığı'nda, Uar ve Hun adlarında iki kabile grubu, 350'lerde, bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrılarak, bugünküGüney Kazakistan bozkırına gelmiş; buradaki eski Hun halkınıVolga'ya doğru ittikten(Avrupa Hunları) sonra güneye yönelerek, Afganistan'ın Toharistan bölgesine inmişti.
Hakimiyetini, batıdaHirkania'ya(Gurgan, Hazar denizinin güneyi) kadar genişleten bu devlet, beşinci asır ortalarından itibarenHeftal adında yeni bir hükümdar ailesine sahip olmuş(bu ad ilk defa 457'de görülüyor) ve yıkıldığı 567 yılına kadar hem sülale, hem kavim olarak, öteki adlar ve "Ak Hun" adı ile birlikte bu adı da taşımıştır. Yapılan tespitlere göre, devlette rol oynayan kabilelerden bazıları şunlardı:
Kadis-hun (Herat civarında. Pers kaynaklarında Hvon, Prokopios'ta Eftalit diye zikredilen bu kabile, sonra İran'ın batısına göçmüştür; "Kadisiya" yer adının menşei.)
Ak Hun İmparatorluğu'nun en büyük iki kabilesiUar veHun kabileleri idi. Yönetime daha çok bu kabileler hakim oluyordu. Ak Hun İmparatorluğu İran üzerine baskılarını arttırmış ve 358 yılındaSasaniler ile bir anlaşma yapmışlardı. Sasaniler'in başınaBahram Gor gelince Ak Hunlar tekrar saldırıya geçmiş ve onları çok ağır bir şekilde yenmişlerdi.
430'da Ak Hunlar'ın başınaAksuvar geçince de, İran'ın iç işlerine karışıldı. Aksuvar himayesine aldığıI. Firuz'u İran tahtına çıkardı. Firuz, bunun karşılığındaTirmiz veVasgirt bölgelerini Ak Hunlar'a verdi. Ancak bir olay sonunda Firuz, Ak Hunlar'a savaş ilan etti. Aksuvar ile Firuz'un orduları karşı karşıya geldi. Yapılan savaşta Aksuvar,Turan taktiğini uygulayarak Firuz'u pusuya düşürdü. Firuz, Aksuvar'ın önünde diz çöktü, özür diledi ve böylece ordusunu kurtardı. Ama çok geçmeden yeniden Ak Hunlar'a savaş ilan etti. Bu savaştaSasaniler, Aksuvar'ın kazdırdığı çukurlara saplandılar. Bu savaşta Firuz da ölmüştür. Böylece iki devlet arasında yeni bir anlaşma yapıldı. Bundan sonra HunlarHindistan'a seferler düzenledi. Ama yeni kurulanGöktürk Devleti, Ak Hunları sıkıştırıyordu. Bir savaş sonunda Ak Hun İmparatorluğu parçalanmıştır.
480 yıllarında İran'da patlak verenMazdek İsyanı'nın bastırılmasında Ak Hunlar etkin rol oynamışlardır. Bazı Sasani imparatorları Ak Hunlar'a sığınmıştır. 30 bin kişilik Hun ordusuyla Mazdek İsyanı bastırılmıştır.
Çin kaynaklarına göre,[14] İç Asya'daHoten,Kuça,Aksu,Kaşgar ve etrafını hakimiyetlerine alan Ak Hunlar, bu aradaKuzey Hindistan'ı da zapt etmişlerdi. Bu harekât, "Tegin" unvanını taşıyan veKâbil'de oturanToramana adındaki başbuğ tarafından idare edilmişti.İpek Yolu ekonomik kaynaklarıydı.
Altıncı yüzyılın ilk yarısında ise Toramana'nın oğluMihiragula imparatorluk güney kanadının en azametli hükümdarıdır. Ordusunda, daima yedi yüz savaş filinin bulunduğu rivayet edilir. FakatBudist rahipler (Song Yün ve ondan bir asır sonra buraya gelen Hiuen-tsang), bu "Sveta-Hūna"dan hoşlanmamışlardır. Çünkü Mihiragula,Budizm'i ülkesi ve halkı için tehlikeli sayıyor, Budistleri kontrol altında tutuyordu. Buna karşılık,İskenderiye'den Hindistan'a giden tüccar Kosmas tarafından ve 530 tarihliGwalior Kitabesi ileSanskritçe yazılıKeşmir Vekayinamesi'nde Mihiragula, Hindistan'ın en büyük hükümdarı olarak tasvir edilmektedir.[15]
Göktürkler'in güçlenmesi veİstemi Yabgu'nun batıya yönelmesiyle Ak Hunlar ile Göktürkler karşı karşıya geldi. Güçlenen Sasaniler de eski müttefikleri Ak Hunlar'ın zayıflığından istifade etmek için Göktürkler ile antlaşma yaptılar ve Ak Hun İmparatorluğu yıkıldı. Ak Hunlar ile Göktürkler arasındaki siyasi ilişkilerin neden kötüleştiğine dair fazla bilgi olmamasına karşın bazı kaynaklarda zikredilene göre Ak Hunlar'ın yabgusunun kızı Göktürk Kağanı Kolo'nun oğlu ile evlendirilmek üzere çeyizi ile birlikte yola çıkarılmış fakat yolda kervana bir rivayete göre Sasaniler tarafından bir rivayete göre de Çinliler tarafından saldırı düzenlenmiş ve gelin adayı öldürülüp çeyizi yağmalanmıştır. Bu olaydan her iki taraf birbirini sorumlu tutmuş ve düşmanlık başlamıştır.
Ak Hunlar, genel olarak göçebe bir yaşam sürüyorlardı. Buna karşınGor,Huo veSakkala'yı başkent olarak da kullandılar. Ak Hunlar, Asya'nın ipek ticaretini ellerinde tuttukları sürece güçlerini korudular. Göktürkler'inİpek Yolu'nun denetimini ellerine geçirmesiyle bu üstünlüklerini yitirdiler.
^abBivar, A. D. H."HEPHTHALITES" (İngilizce). Encyclopaedia Iranica. 26 Mart 2019 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:8 Mart 2017.
^Dani, A.H.; Litvinsky, B.A.; Zamir Safi, M.H. (1996)."Eastern Kushans, Kidarites in Gandhara and Kashmir, and Later Hephthalites". In Litvinsky, Guang-da & Samghabadi. ss. 163-184.
Konukçu, Enver, “Ak Hunlar”,Türkler, C.1, Ankara, 2002,ss.1310-1318.
Konukçu, Enver,Kuşan ve Akhunlar Tarihi (Atatürk Üniversitesi Yayınları, No. 297), Ankara: Sevinç Matbaası, 1973.
Marsoviç, Ahunov Azat. "Tarihçi al-Tabari ve Diğer Doğu Yazarlarında Bulgar, Türk ve Eftalitler (IV-VII. yy.)",KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, C. II/1 (2000), 113-120.
Tezcan, Mehmet. "V. - VI. Yüzyıl Ermeni Kaynaklarının Hun ve Eftalit Tarihi Bakımından Önemi", XV. Türk Tarih Kongresi Orta Asya-Kafkasya Tarihi, Ankara, Turkey, 11 - 15 September 2006, C.II, Ankara: TTK, s.273-284.
Tezcan, Mehmet. “Kuşanlar, Akhunlar ve Eftalitler”,Tarihte Türk-Hint İlişkileri Sempozyumu (31 Ekim – 1 Kasım 2002), TTK Yayınları XXVI, 12, Ankara, s. 9-57, 2006.
Tezcan, Mehmet. "Kuşanlar ve Eftalitler Döneminde Doğu Türkistan’da Budist Sanat ve Tercüme Faaliyetleri",Sanatta Anadolu-Asya İlişkileri. Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı’ya Armağan, haz. Turgay Yazar, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınevi, 2006, s.473-499.
Tezcan, Mehmet. "Kuzey Hindistan ve Türkistan Bölgesinde Eftalitlerde Polyandry Geleneği ve Onların Türklükle İlişkileri Hakkında",XVI. Türk Tarih Kongresi Ankara: 20-24 Eylül 2010. Kongreye Sunulan Bildiriler, 2. Cilt. Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, 20 - 24 September 2010, s.159-197.
Togan, Zeki Velidi, “Eftalit Devletini Teşkil Eden Kabilelere Dair”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi (Ord. Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi Togan Özel Sayısı), Fasikül: 1, Sayı: 13, Erzurum, 1985, s. 59-65.
The Hephthalites Article archived from the University of Washington's Silk Road exhibition - has a slightly adapted form of the Richard Heli timeline.
(pdf)21 Şubat 2015 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi. The Ethnonym Apar in the Turkish Inscriptions of the VIII. Century and Armenian Manuscripts - Mehmet Tezcan
![[icon]](/mt/?noimg=&dark=on&url=https%3a%2f%2ftr.wikipedia.org%2fwiki%2fDosya%3aWiki_letter_w_cropped.svg)
