| Bilge Tūnyokuk Eski Türkçe:          Çince: 暾欲谷 | |
|---|---|
| Bilge Tūnyokuk Boyla Baga Tarkan İkinci Göktürk Kağanlığı'nın tarkanı | |
| Doğum | 646 |
| Ölüm | 726 |
| Çocuk(lar)ı | İl İtmiş Bilge Kağatun |
| Hanedan | Aşide |
| Dini | Tengricilik |
| Meslek | Devlet adamı |
Tūnyokuk[1] (Eski Türkçe:,Çince: 暾欲谷;Pinyin: tūnyùgǔ,Wade-Giles:, T'un-yü-ku, tam:Bilge Tūnyokuk Boyla Bağa Tarkan,[2]Çince adı: Ashide Yuan-zhen, 阿史徳元珍; Pinyin: āshǐdé yuánzhēn, Wade-Giles: a-shih-te yüan-chen; 646 - ö. 724),Göktürk Kağanlığınınyabgusudur.[3] "Aşina" ailesinin akrabalarından Göktürk "Aşide" ailesindendir.[4] Göktürkler ve diğer Türk göçebe imparatorluklarının kurucusu ve yönetenleri, Aşina sülalesindendir.[5]
Ayrıca Tūnyokuk, Çin kaynaklı dinlerin Türk boyları arasında yayılmasına izin vermemiş ve bunların Türklerin hareketli hayatına uymayan, savaşçılık yeteneklerini köreltebilecek anlayışlar içerdiğini söylemiştir.[kaynak belirtilmeli]
Orhun Yazıtlarında ismi
olarak yazılmıştır.[6] Ayrıca Bilge Tonyukuk 1. taş, 1. yüz, (Batı yüzü) 7. dizide şöyle yazılmıştır;
"Bilge Tonyukuk ben özüm Tabgaç iliñge kılındım. Türk budun tabgaçka körür erti." (Bilge Tonyukuk ben kendim, Tabgaç[7] ilinde doğdum. Türk budunu Tabgaç'a bağlı idi.)
Orhun yazıtlarıBilge Kağan ve Kül[8] tigin[9] dışında aslında genelde hakanlar için yazılması gerekenden farklı olarak bir siyasi kişi olan Tonyukuk hakkında da dikilmiştir. Tonyukuk "Gök gibi ve gökten olmuş" şeflerden biri değildir.
Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir. Bu anıt Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. Göktürk alfabesi ilk olarak bu anıtlar üzerinde bulunabilir. Tonyukuk Bilge Kağan'ın veziridir. Tonyukuk, bilgisi ve tecrübesiyle Bilge Kağan'a yol gösteriyordu.
Yazıtlara "Orhun Yazıtları" denilmesinin sebebi de bu yazıtların Orhun Nehri dolaylarında dikili olmasıdır. Yazıtlar 19. yüzyılda (1893), Danimarkalı TürkologWilhelm Ludwig Peter Thomsen tarafından tercüme edilmiştir.
Orhun yazıtlarından sonra Tonyukuk hakkında bir diğer kaynak daTang dönemi Çin yıllıklarıdır. Tonyukuk,Kapgan Kağan'ın yönetimi esnasında strateji ve planlamadan sorumlu üst düzey bir devlet görevlisiydi.Kül Tigin amcası Kapgan'ın ölümü sonrası amcaoğluİnel Kağan'a bir darbe düzenleyerek kardeşiBilge'yi kağan ilan etti. Kapgan ve İnel kağan dönemlerinde görev alan birçok devlet adamı bu yönetim değişikliği sırasında azledildi ya da öldürüldü. Ancak Tonyukuk kızıBügü Hatun'un Bilge Kağan'la evli olması nedeniyle kağanlığa hizmet etmeye devam etti ve itibarını korudu. Tonyukuk, Bilge Kağan devrinde Bilge Kağan'ıBudizm dinini yayma ve yerleşik hayata geçme düşüncelerinden vazgeçirmiştir.[10]